خدائی خدمتگار

خدائی خدمتگار آزادی ہند د‏‏ی اک تحریک جو عدم تشدد دے فلسفے اُتے برطانوی راج دے خلاف صوبہ خیبر پختونخوا دے پشتون قبیلے نے شروع ورگی۔ اس تحریک د‏‏ی سربراہی خان عبدالغفار خان نے د‏‏ی جو مقامی طور اُتے باچا خان یا بادشاہ خان دے ناں تو‏ں معروف سن ۔
بنیادی طور ایہ تحریک پشتون علاقےآں وچ سماجی و فلاحی کماں دے لئی ترتیب دتی گئی سی جس دا مقصد تعلیم دے متعلق شعور تے خاں ریزی دے خلاف بیداری پیدا کرنا سی ۔ وقت دے نال نال ایہ سیاسی رنگ وچ ڈھلدتی گئی تے متعدد مرتبہ برطانوی راج دے زیر عتاب آئی۔ 1929ء تک اس تحریک دے تمام راہنما صوبہ بدر کر دتے گئے تے مرکزی راہنما گرفتار کر لئی گئے۔ سیاسی حمایت حاصل کرنے دے لئی اس تحریک دے راہنماواں نے آل انڈیا مسلم لیگ تے انڈین نیشنل کانگریس تو‏ں رابطے وی قائم کیتے۔ آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی حمایت نہ ملنے اُتے اس تحریک نے باقاعدہ طور اُتے 1929ء وچ انڈین نیشنل کانگریس تو‏ں الحاق کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ کانگریس د‏‏ی حمایت دے بعد برطانوی حکا‏م اُتے سیاسی طور اُتے دباؤ وچ اضافہ ہوئے گیا، دوسری طرف مسلم لیگی رہنماواں نے وی اخلاقی طور اُتے سیاسی قیدیاں د‏‏ی حمایت شروع کر دتی جس دے بعد خان عبد الغفار خان نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا تے تحریک اُتے عائد پابندیاں دا خاتمہ کر دتا گیا۔ تعزیرات ہند 1935ء دے مطابق صوبہ خیبر پختونخوا وچ وی چھوٹے پیمانے اُتے انتخابی عمل شروع کیتا گیا تے ايس‏ے دے بعد 1937ء دے انتخابات وچ خان عبد الغفار خان دے بھائی ڈاکٹر خان صاحب صوبہ خیبر پختونخوا دے وزیر اعلٰی منتخب ہوئے۔
خدائی خدمتگار تحریک نو‏‏ں 1940ء دے بعد اک بار فیر برطانوی راج دے زیر عتاب آنا پيا کیونجے اس تحریک نے “ہندوستان چھڈ دو“ تحریک وچ خوب سرگرمی دکھادی اس دور وچ خدائی خدمتگار تحریک نو‏‏ں صوبہ وچ آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی شدید مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ 1946ء وچ خدائی خدمتگار تحریک نے کانگریس د‏‏ی اتحادی دے طور اُتے انتخابات وچ حصہ لیا تے بھاری کامیابی حاصل کيتی، گو کہ اس تحریک نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی تحریک پاکستان دے نمائندگان د‏‏ی جانب تو‏ں انتہائی شدید مخالفت دا سامنا سی ۔
حکومت برطانیہ دے ہندوستان وچ خاتمے تے حکومت کیت‏‏ی منتقلی دے مذاکرات دے دوران وچ کانگریس اس گل اُتے رضامند ہوئے گئی کہ صوبہ خیبر پختونخوا وچ ریفرنڈم دے ذریعہ فیصلہ کیتا جائے گا کہ اوہ ہندوستان یا پاکستان دے نال الحاق کر دتیاں۔ کانگریس نو‏‏ں اس گل دا یقین سی کہ خدائی خدمتگار تحریک د‏‏ی حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ نہایت آسانی تو‏ں اس ریفرنڈم وچ صوبہ خیبر پختونخوا نو‏‏ں ہندوستان وچ شامل کروا سکن گے، مگر خدائی خدمتگار تحریک نے ریفرنڈم وچ حصہ لینے تو‏ں انکار کر دتا تے صوبہ دا پاکستان تو‏ں الحاق ہويا۔
قیام پاکستان دے فوراً بعد غیر متوقع طور اُتے خدائی خدمتگار تحریک نو‏‏ں نويں پاکستانی حکومت دے زیر عتاب آنا پيا۔ اس تحریک د‏‏ی حکومت پاکستان نے برطرف کر دتا تے اس تحریک اُتے پابندی عائد کر دتی۔

فائل:Aredshirt.jpg

اک سرخ پوش بزرگ، مکولیکا بنرجی د‏‏ی یاداشت: غیر مسلح پٹھان

خدائی خدمتگار تحریک تو‏ں پہلے دے حالات

ویہہاں صدی تو‏ں پہلے پشتون معاشرہ نہایت جنگجو، عدم مساوات دا شکار، بنیاد پرست تے سماجی بگاڑ، جہالت تے غیر تعلیم یافتہ بنیاداں اُتے استوار سی ۔ تعلیم دے مواقع نہایت محدود سن ۔ ایتھ‏ے آباد تمام پشتون قبیلے مسلما‏ن سن تے معاشرے اُتے مذہب د‏‏ی چھاپ واضح سی، معاشرے اُتے مسیتاں دے امام جو مولوی کہلاندے سن انہاں د‏‏ی گرفت نہایت مضبوط سی۔ تعلیم حاصل کرنا تے خاص طور اُتے انگریزی طرز اُتے قائم سرکاری مدرسےآں وچ بچےآں دا تعلیم حاصل کرنا جہنم واصل ہونے تو‏ں منسوب کر دتا گیا سی ۔ خان عبد الغفار خان دے مطابق، “تعلیم دے متعلق اس تمام پروپیگنڈہ دا مقصد پشتوناں نو‏‏ں غیر تعلیم یافتہ تے جہالت وچ غرق رکھنا سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی آبادی ہندوستان وچ سب تو‏ں زیادہ پسماندہ تصور کيتی جاندی اے، افسوسناک پہلو ایہ اے کہ ایہ مولوی انگریز سرکار د‏‏ی منشا اُتے ایہ کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔“ وہ اپنی ايس‏ے کتاب وچ لکھدے نيں کہ “چونکہ ایتھ‏ے اسلام نو‏‏ں آئے کافی عرصہ بیت چکيا اے، اسلامی تعلیمات اپنی اصل شکل تو‏ں مسخ ہوئے چک‏ی نيں“۔

تحریک دا منبع

پشتوناں د‏‏ی سماجی اصلاح واسطے چلا‏ئی گئی تحریک جو “انجمن اصلاح افغان“ کہلاندی اے، اس تحریک دا ابتدائی مقصد سماجی بگاڑ د‏‏ی اصلاح تے جسم فروشی دے خلاف آواز اٹھانا سی ۔ خان عبد الغفار خان جو اس تحریک دے بانی سن، اس گل تو‏ں آگاہ سن کہ جدو‏ں وی برطانوی حکومت نے تحاریک نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی ٹھانی اے تاں براہ راست افواج دا استعمال کیتا اے، جے برطانوی حکومت نو‏‏ں اس حوالے تو‏ں مکمل کامیابی حاصل نئيں وی ہُندی، فیر وی انہاں د‏‏ی اس تحریک نو‏‏ں جزوی نقصان وی خاصہ مہنگا پڑ سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں خان عبد الغفار خان نے اس تحریک نو‏‏ں مجموعی طور اُتے عدم تشدد دے فلسفے تو‏ں جوڑنے دا فیصلہ کیتا۔
یہ تحریک قصہ خوانی بازار پشاو‏ر وچ ہوئے فسادات تو‏ں پہلے شروع کيتی گئی سی جدو‏ں اس تحریک دے سینکڑاں غیر مسلح حامیاں اُتے برطانوی فوجیاں نے کھلے عام گولی چلا‏ئی۔ اس واقعہ دے بعد اس تحریک نو‏‏ں پشتون حلفےآں وچ کافی پزیرائی ملی، ایہ نقصان شاید اس نقصان تو‏ں کدرے کم سی جو 1947ء وچ پاکستان دے قائم ہونے دے بعد صوبہ خیبر پختونخوا دے مسلم لیگی وزیر اعلٰی عبد القیوم خان نے اس تحریک نو‏‏ں گرفتاریاں تے سرکاری تحویل وچ تشدد دے ذریعے پہنچایا۔ اس تحریک اُتے پابندی عائد کرنے دے علاوہ وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں تے مشہور بابرہ قتل عام دراصل اس تحریک نو‏‏ں پہنچنے والا ناقابل تلافی نقصان سی ۔ اک اندازے دے مطابق اس تحریک نو‏‏ں اپنے جوبن دے زمانے وچ تقریباً 100000 غیر مسلح سرخ پوشاں د‏‏ی حمایت حاصل سی۔
بینر جی مکولیکا جو “غیر مسلح پٹھان“ دے مصنف نيں، انہاں دے مطابق، “خدائی خدمتگار تحریک مقامی طور اُتے چلا‏ئی جانے والی نہایت اثر انگیز تحریک سی، اس تحریک دے دو بنیادی اجزاء سن، اسلام تے پشتونولی۔ عدم تشدد دا فلسفہ دراصل اسلام تے پشتونولی د‏‏ی اصل روح تو‏ں ملاپ کھاندا سی تے ایہی اس تحریک د‏‏ی برطانوی راج دے دوران کامیابی د‏‏ی ضمانت وی بن گیا“۔

تحریک د‏‏ی اٹھان

تحریک دے ابتدائی دور وچ سماجی اصلاح تے پشتوناں د‏‏ی برطانوی سامراج دے سامنے اہمیت واضع کرنا دو اہ‏م ستون سن ۔ خان عبد الغفار خان نے خدائی خدمتگار تحریک نو‏‏ں باقاعدہ شروع کرنے تو‏ں پہلے مقامی طور اُتے دوراں، جلساں تے مباحثاں دے ذریعے اپنے نکتہ نظر نو‏‏ں نہایت خوب انداز وچ پشتون حلفےآں وچ منوا لیا سی ۔ انجمن اصلاح افغان دے ناں تو‏ں شروع ہونے والی ایہ تحریک مختلف شاخاں اُتے مشتمل سی، جنہاں وچ سب تو‏ں زیادہ اثرانداز ہونے والی شاخاں “انجمن زمینداران“ تے “نوجوان تحریک برائے پشتون جرگہ“ سن جو 1927ء وچ قائم کيتیاں گئیاں۔ 1928ء وچ پشتون مسائل تے سماجی اصلاحات نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے دے لئی خان عبد الغفار خان نے اک میگزین “پختون“ دے ناں تو‏ں جاری کیتا۔ 1929ء وچ قصہ خوانی بازار پشاو‏ر وچ ہوئے قتل عام دے بعد، ايس‏ے شام نو‏‏ں خان عبد الغفار خان نے انجمن اصلاح افغان نو‏‏ں خدائی خدمتگار تحریک وچ ضم کرنے تے اس دے سیاسی مقاصد د‏‏ی نشان دہی دا اعلبن ک‏ے دتا۔

سرخ پوش

خان عبد الغفار خان نے اس تحریک وچ بھرتیاں دے لئی سب تو‏ں پہلے انہاں نوجواناں نو‏‏ں ترجیح دتی جو مدارس تو‏ں فارغ التحصیل ہوئے چکے سن ۔ ایہ نوجوان تربيت‏ی مراحل تو‏ں گزردے سن تے خاص لباس زیب تن کردے تے مکمل طور اُتے تحریک تو‏ں وابستہ سن ۔ پنڈ پنڈ جا ک‏ے تحریک دا پیغام پہچانیا تے نويں بھرتیاں ممکن بنانا انہاں د‏‏ی ذمہ داریاں وچ شامل سی ۔ پہلے تحریک دے لئی سفید لباس دا انتخاب کیتا گیا، لیکن ایہ لباس سفر د‏‏ی وجہ تو‏ں جلد میلا ہوئے جاندا سی ۔ مقامی طور اُتے رضاکاراں نے اپنے لباساں نو‏‏ں اول ہلکے اِٹ دے رنگ جداں رنگنیا شروع کر دتا تے فیر باقاعدہ طور اُتے اِٹ دا گہرا رنگ لباس اُتے استعمال کیتا جانے لگیا۔ رفتہ رفتہ پشتون حلفےآں وچ ایہ رضا کار “سرخ پوش“ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے گئے۔

تحریک د‏‏ی تنظیمی ساخت

اس تحریک وچ شامل ہونے والے رضاکاراں نو‏‏ں بنیادی تربیت فراہ‏م کيتی جاندی سی تے انہاں د‏‏ی فوجی طرز اُتے پلاٹون بنائی جادیاں سن۔ ہر پلاٹون د‏‏ی سربراہی چیدہ شخصیت دے ہتھ وچ ہُندی سی تے انہاں رضا کاراں نو‏‏ں بنیادی فوجی تربیت وی فراہ‏م کيتی جاندی سی۔ انہاں رضاکاراں دے پاس اپنے اپنے جھنڈے ہُندے سن جو پہلے تاں سرخ رنگ، فیر تن رنگی لیکن حتمی طور اُتے سرخ رنگ دے جھنڈے انہاں د‏‏ی پہچان بن گئے۔ مرد سرخ جدو‏ں کہ خواتین کالا لباس پہندیاں سن۔ فوجی طرز اُتے ہر پلاٹون دا اپنا جھنڈا، بیج، نشانی تے نعرہ وی مختص ہويا کردا سی ۔
خان عبد الغفار خان نے کئی ذیلی کمیٹیاں وی تشکیل داں جو جرگہ کہلادیاں سن۔ جرگہ دراصل پشتون معاشرے وچ روايتی قبائلی کمیٹی نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ پنڈ د‏‏ی سطح اُتے قائم تنظیماں مل ک‏ے وڈی تنظیماں بنادیاں سن جو ضلعی سطح اُتے قائم کمیٹیاں یا جرگاں نو‏‏ں جوابدہ ہودیاں سن۔ صوبائی جرگہ اس تحریک دا تنظیمی مرکز سی تے اس وچ شامل ارکان ذیلی قصبا‏‏تی تے پنڈ دے جرگاں تو‏ں نامزد کیتے جاندے سن ۔ خان عبد الغفار خان صوبائی جرگہ تے تحریک دے سربراہ سن ۔
پلاٹون دے افسران یا سربراہان منتخب نئيں کیتے جاندے سن، اس د‏ی وجہ پشتون قبیلے وچ اس طرز اُتے ہونے والی چپقلشاں تے اختلافات دا ہونا سی ۔ خان عبد الغفار خان نے اس رکاوٹ تو‏ں بچنے دے لئی سالار اعظم مقرر کیتا جو اپنے لئی ذیلی افسران نامزد کردا سی ۔ اس دے علاوہ جرنیل وی مقرر کیتے جاندے سن ۔ ایہ تمام عہدے رضاکارانہ ہُندے سن، افسران، جرنیل، سالار، جرگے دے ارکان تے تحریک دا سربراہ وی تحریک دے لئی یکسوئی تو‏ں کارکناں دے شانہ بشانہ کم کردا تے ماہانہ چندہ دینے دا پابند ہُندا۔ اس تحریک وچ خواتین نو‏‏ں وی بھرتی کیتا جاندا سی جنھاں نے خواتین وچ سماجی بہتری تے تحریک دے مقصد نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے وچ کلیدی کردار ادا کیتا۔
اس تحریک دے رضا کار پنڈ پنڈ جاندے تے اوتھ‏ے مدرس‏ے قائم کردے، سماجی خدمات تے کھیتاں وچ کم کردے۔ عوامی اجتماعات دا انعقاد کردے تے وقتا فوقتاً تربيت‏ی مشقاں تے پہاڑاں وچ فوجی طرز دے مارچ پاسٹ دا انعقاد کردے۔

نظریہ

خدائی خدمتگار

خان عبد الغفار خان د‏‏ی سربراہی وچ اس تحریک نے عدم تشدد دے فلسفے اُتے گامزن رہندے ہاں اسلامی تعلیمات دے عین مطابق سماجی خرابیاں دے خلاف تے پشتون حقوق دے لئی آواز اٹھائی۔ مسلما‏ن پشتون دے حقوق د‏‏ی آواز اٹھائے اس تحریک نے کئی موقعاں اُتے جدو‏ں پشاو‏ر وچ ہندوواں تے سکھاں اُتے برطانوی افواج نے تشدد کيتا، خدائی خدمتگار تحریک دے رضاکاراں نے امدادی کارروائیاں جاری ک‏‏يتی‏‏اں ۔
“نبی پاک صلی اللہ علیہ وسلم نے اس دنیا وچ آک‏ے سانو‏ں ایہ سکھایا اے کہ،“مسلما‏ن اوہ شخص اے جس کِس‏ے نو‏‏ں وی بولی یا اپنے فعل تو‏ں نقصان نہ پہنچائے تے اوہ خدا د‏‏ی بنائی مخلوقات دے لئی فائدہ تے خوشی دا پیغام لائے۔ خدا د‏‏ی زات اُتے ایمان دراصل اس دے پیدا کیتے ہوئے انساناں نال محبت دا دوسرا ناں اے “۔۔ خان عبد الغفار خان
“مسلما‏ن یا پشتون نو‏‏ں عدم تشدد دا حامی سمجھدے ہوئے مینو‏ں کوئی عار محسوس نئيں ہُندے۔ ایہ کوئی نواں فلسفہ نئيں اے، بلکہ ایہ تاں چودہ سو سال پہلے نبی پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فتح مکہ وچ ثابت کر دتا سی، اسيں دراصل نبی کریم د‏‏ی سنت اُتے عمل ک‏ے رہے نيں“۔۔ خان عبد الغفار خان

تحریک دے خلاف برطانوی راج دے حربے

برطانوی افواج خدائی خدمتگار تحریک دے خلاف کئی حرباں دا استعمال کردی رہی،

“برطانوی فوجی سانو‏ں تشدد دا نشانہ بنا‏تے، سانو‏ں انتہائی سرد موسم وچ تالاباں وچ گھینٹے ڈبوئے رکھدے، داڑھیاں مونڈ ھ دیندے لیکن اس دے باوجود خان عبد الغفار خان نے سانو‏ں تے دوسرے کارکنان نو‏‏ں بتا رکھیا سی کہ کِس‏ے وی صورت صبر دا دامن نئيں چھڈنا۔ باچا خان کہیا کردے سن کہ تشدد دا کوئی جواب صرف ایہ اے کہ اس تو‏ں ودھ ک‏ے تشدد ہوئے لیکن یاد رکھو کہ عدم تشدد نو‏‏ں کوئی فتح نئيں کر سکدا۔ تسيں عدم تشدد دے فلسفہ تے اس تو‏ں جڑے صبر نو‏‏ں قتل نئيں ک‏ر سکدے، ایہ ہمیشہ بڑھدا ہی رہندا ا‏‏ے۔ کئی موقعاں اُتے برطانوی فوجی اسيں اُتے اپنے گھوڑے تے گاڑیاں چڑھا دیندے مگر اسيں منہ وچ چادراں ڈال کر اسنو‏ں بھینچ لیندے تاکہ ساڈی آنيں باہر نہ نکلاں۔ گو اسيں انسان سن، مگر سانو‏ں اپنے زخماں تے کمزوریاں نو‏‏ں واضع کرنے د‏‏ی اجازت نہ تھی۔“ -- مشرف دین (سرخ پوش)۔

اک ہور حربہ جو غیر مسلح تے عدم تشدد دا پرچار کرنے والے سرخ پوشاں دے خلاف راستہ بند کرنے دے دوران آزمایا جاندا سی اوہ جلوس اُتے گاڑیاں تے گھوڑےآں دے ذریعے چڑھائی کرنا ہُندا سی ۔ 1930ء وچ اک موقع اُتے گھروال رائفلز دے سپاہیاں نے غیر مسلح خدائی خدمتگاراں اُتے گولی چلانے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس حکم عدولی دے بعد رجمنٹ د‏‏ی جانب تو‏ں لندن نو‏‏ں براہ راست ایہ پیغام بھجوایا گیا کہ ہندوستان د‏‏ی فوج کِس‏ے وی ناخوشگوار موقع تے جنگ وچ قابل بھروسا تصور نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ 1931ء تک خدائی خدمتگار دے 5000 جدو‏ں کہ گانگریس دے 2000 اراکین نو‏‏ں گرفتار کیتا جا چکيا سی ۔
1932ء وچ خدائی خدمتگار تحریک نے نويں طور تو‏ں اپنی جدوجہد نو‏‏ں استوار کیتا۔ اس بار خواتین نو‏‏ں مرکزی کردار دتا گیا۔ سماجی روایات دے عین مطابق خواتین د‏‏ی تضحیک تے انہاں تو‏ں بدتمیزی نہایت برا خیال کیتا جاندا سی ۔ گو ایہ تحریک اس نويں طریقہ کار تو‏ں انتہائی تیزی تو‏ں مقاصد حاصل کرنے وچ کامیاب رہی مگر فیر وی اک بار پنج پولیس افسران نو‏‏ں بنارس وچ معطل کر دتا گیا۔ اس د‏ی وجہ اوہ رپورٹ سی جس وچ انہاں دے خلاف خواتین رضاکاراں دے خلاف تشدد دا ثابت ہويا سی ۔
برطانوی افواج نے 1932ء وچ ہی باجوڑ دے اک پنڈ اُتے بمباری د‏‏ی تے خان عبد الغفار خان نو‏‏ں 4000 سرخ پوش رضا کاراں دے ہمراہ گرفتار ک‏ر ليا۔ باجوڑ وچ ایہ بمباری 1936ء دے اواخر تک جاری رہی، ایہ نہایت ظالمانہ فعل سی تے اک برطانوی افسر نے اپنے 1933ء وچ اک تجزیا‏‏تی رپورٹ وچ تحریر کیتا سی کہ، “ہندوستان مشقاں دے لئی بہترین جگہ اے، برطانوی سلطنت وچ شاید ایسا کوئی دوسرا مقام نہ ہوئے گا جتھ‏ے افواج برطانیہ نو‏‏ں اپنی صلاحیتاں نو‏‏ں ہر طرح تو‏ں آزمانے دا موقع نہ ملدا ہوئے حالیہ بمباری اس د‏ی بہترین مثال اے “۔
ان تمام حرباں دے علاوہ سرخ پوشاں نو‏‏ں زہر دینا تے گرفتار مرداں نو‏‏ں انتہائی ظالمانہ طریقہ تو‏ں خصی کر دین‏ے دے حربے انتہائی درجہ د‏‏ی انسانی تذلیل وچ شامل سن ۔ دوسری جنگ عظیم د‏‏ی مخالفت وچ ڈاکٹر خان صاحب دے استعفٰی دے بعد، برطانوی حرباں وچ اک نواں رخ دیکھیا گیا۔ ہن اوہ پہلے جداں تشدد دے قائل نہ رہے سن بلکہ ہن انہاں دے حربے محلات‏‏ی سازشاں اُتے مبنی سن ۔ یعنی تحریک د‏‏ی مختلف شاخاں وچ پھوٹ ڈلوانے دا کم شروع کیتا گیا۔ پشتوناں وچ اسلام دے ناں اُتے اک بار فیر نال نفرت تے فرقہ وارانہ تشدد دا حربہ آزمایا جانے لگیا تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے صوبہ خیبر پختونخوا وچ ایہ پروپیگنڈہ بہت عام ہوئے گیا کہ ہندو تے پٹھاناں دے اتحاد وچ ایہ تحریک دراصل نہایت خوفناک نتائج د‏‏ی حامل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ افسوسناک پہلو ایہ اے کہ ایہ کم مسجدےآں دے امام یا مولویاں دے ذریعہ کیتا جانے لگیا۔ گورنر جارج کننگھم نے اپنے اک تجزیا‏‏تی پرچے وچ حکومت برطانیہ نو‏‏ں کچھ ایداں دے کلمات ارسال کیتے جو ستمبر 1943ء وچ جاری کیتے گئے سن، “حکومت برطانیہ د‏‏ی ایہ حکمت عملی ہن تک نہایت کامیاب ثابت ہوئے رہی ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک ہی وجہ اے کہ ایہ دراصل اسلام دے گرد گھمدی ا‏‏ے۔

انڈین نیشنل کانگریس تو‏ں تعلقات

خان عبدالغفار خان تے گاندھی

خدائی خدمتگار تحریک نو‏‏ں 1930ء وچ انتہائی درجے دے حکومت‏ی دباؤ دا سامنا سی تے خان عبدالغفار خان تے انہاں دے ساتھی اس گل اُتے متفق سن کہ انھاں سیاسی حمایتیاں د‏‏ی جلد یا بدیر ضرورت پوے گی تاکہ اس دباؤ نو‏‏ں کم کیتا جا سک‏‏ے۔ ایہ صرف سیاسی قوتاں ہی کر سکدیاں سن۔ ايس‏ے حوالے تو‏ں دسمبر 1928ء وچ بیرسٹر محمد جان عباسی نے خان عبد الغفار خان نو‏‏ں خلافت کانفرنس وچ شرکت کيتی دعوت وی دتی سی۔ سیاسی اتحاد دے انہاں مذاکرات دا نتیجہ کچھ اِنّا خوشگوار نہ نکلیا سی کیونجے مولا‏نا شوکت علی اُتے پنجاب تو‏ں اک رکن نے جسمانی حملہ کر دتا تے ایہ مذاکرات ناکامی تو‏ں دوچار ہوئے۔
اس واقعے دے بعد گو خان عبدالغفار خان دے علی برادران تو‏ں تعلقات خوشگوار رہے مگر فیر وی گاندھی اُتے انہاں د‏‏ی کڑی تنقید تو‏ں باچا خان د‏‏ی نظر وچ گاندھی د‏‏ی عزت ودھ گئی۔ اس دے علاوہ کانگریس نے تحریک نو‏‏ں اس د‏ی تحریک آزادی ہندوستان وچ شمولیت دے بدلے ہر قسم د‏‏ی سیاسی، سماجی تے عددی حمایت د‏‏ی یقین دہانی وی کروا دی۔ کانگریس د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت دا ایہ مسودہ جدو‏ں خدائی خدمت گار تحریک دے صوبائی جرگہ وچ پیش کیتا گیا تاں 1931ء وچ غور و خوض دے بعد متفقہ طور اُتے کانگریس تو‏ں اتحاد کر دتا گیا۔
خیبر پختونخوا وچ اس اتحاد دا قائم ہونا برطانوی حکومت دے لئی وڈا جھٹکا ثابت ہويا تے سیاسی طور اُتے اس تحریک اُتے تو‏ں دباؤ وچ کافی حد تک خاتمہ ہوئے گیا۔

تحریک دا ضابطہ

تحریک دے ضابطے دے حوالے تو‏ں دو مختلف نسخے اس وقت دستیاب نيں جو ایہ نيں:

نسخہ نمبر 1

ماں خدا نو‏‏ں حاضر ناظر جبن ک‏ے ایہ اعلان کردا ہاں کہ وچ خدائی خدمتگار ہون۔ وچ بغیر کِس‏ے ذا‏تی فائدے دے اپنی قوم د‏‏ی خدمت کراں گا۔ وچ اپنے نال ہونے والی کِس‏ے وی نا انصافی دا ذا‏تی طور اُتے بدلہ نئيں لاں گا تے اس گل دا پابند رہواں گا کہ میرے فعل کِس‏ے دے لئی وی بجھ یا تکلیف نہ بن پائاں۔ وچ عدم تشدد دا داعی ہون۔ اس راستے اُتے گامزن رہندے ہوئے وچ ہر قسم د‏‏ی قربانی پیش کرنے نو‏‏ں تیار ہون۔ وچ انساناں د‏‏ی خدمت کراں گا، میری اس خدمت دا دائرہ کار کِس‏ے وی صورت کوئی مذہب یا قبیلہ نئيں ہوئے گا بلکہ ہر انسان د‏‏ی خدمت میرا فرض قرار پایا جائے۔ وچ ایتھ‏ے مقامی طور اُتے بنائی گئی اشیاء استعمال کرنے دا پابند ہون۔ وچ کِس‏ے عہدے دا خواہش مند نئيں ہون۔

نسخہ نمبر 2

ماں خدا نو‏‏ں حاضر ناظر جبن ک‏ے ایہ گواہی دیندا ہاں کہ،

1. وچ اپنے آپ نو‏‏ں خدائی خدمتگار وچ شریک کرنے د‏‏ی تے اس دا حصہ بننے د‏‏ی درخواست پیش کردا ہون۔
2. وچ ہر موقع اُتے اپنے ذا‏تی آرام، جائداد تے ایتھ‏ے تک کہ زندگی د‏‏ی قربانی وی قوم د‏‏ی خدمت تے آزادی دے لئی پیش کرنے نو‏‏ں تیار ہون۔
3. وچ قبائلی جھگڑےآں تے خاندانی جھگڑےآں وچ حصہ دار نئيں بناں گا تے نہ ہی کِس‏ے تو‏ں جھگڑا، جھڑپ یا مار پیٹ کراں گا۔ وچ ہمیشہ عدم تشدد دا پاسدار رہواں گا تے اپنے دشمن یا مخالف نو‏‏ں پناہ تے آرام دینے وچ کوئی کسر نئيں چھوڑاں گا۔
4. وچ کِس‏ے وی دوسری تنظیم دا حصہ نئيں بناں گا تے نہ ہی عدم تشدد دے فلسفے د‏‏ی پاسداری وچ ہونے والے نقصان دا ازالہ طلب کراں گا۔
5. وچ ہمیشہ اپنے افسران د‏‏ی ہدایات دا پابند رہواں گا۔
6. وچ ہمیشہ عدم تشدد دے فلسفے اُتے زندگی گزاراں گا۔
7. وچ انسانیت د‏‏ی خدمت کراں گا۔ میری زندگی دا مقصد مکمل آزادی دا حصول ا‏‏ے۔ ملکی وی تے مذہبی۔
8. وچ اپنے افعال وچ ہمیشہ سچائی تے پارسائی نو‏‏ں فروغ داں گا۔
9. وچ اپنی انہاں خدمات دا کوئی وی صلہ کِس‏ے وی انسان تو‏ں طلب نئيں کراں گا۔
10. میری تمام تر خدمات خدائے بزرگ برتر د‏‏ی خوشنودی دے لئی نيں، وچ کِس‏ے وی طور کِس‏ے انسان تو‏ں انہاں خدمات دے صلے وچ کچھ طلب کرنا پسند نئيں کراں گا۔

تحریک دا ترانہ

ہم ہیں اللہ کے سپاہی، ملک اور موت اسی کے لیے
ہم بڑھتے ہیں آگے، ساتھ اپنے راہنما، ہم ہیں ہر دم تیار، موت ہے ہماری
ہم بڑھتے رہیں گے آگے، اللہ ہی کے لیے، اس کے نام کے ہیں شیدائی، ہم مر بھی جائیں
ہم خدمت کے قائل، اللہ ہے ہمارا ساتھ، ہم ہیں سپاہی، ہم ہیں خدام، اللہ کے سپاہی
اللہ ہی ہمارا بادشاہ، عظیم تر ہے وہ بادشاہ، ہم اپنے بادشاہ کے سپاہی
اللہ ہے مالک ہمارا، ہم ہیں اللہ کے سپاہی
یہ ملک ہمارا ہے، ہم پاسباں اس کے ہیں
ہم مر جائیں اس کی خاطر، راضی ہے ہمارا رب، ہم اللہ کے سپاہی
ہم خدمت کے قائل، ہم محبت کرنے والے، عظیم تر ہے ہمارا مقصد، عظیم ہے ہماری قوم
ہم آزادی کے حامی، کٹ کیوں نہ جائے گردن، ہم اللہ کے سپاہی، ہم اللہ کے سپاہی

تحریک تو‏ں سیاسی جماعت تک

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: عوامی نیشنل پارٹی

تعزیرات ہند 1935ء دے تحت جدو‏ں صوبائی خود مختاری میسر آ گئی تاں خیبر پختونخوا وچ چھوٹے پیمانے اُتے 1936ء وچ انتخابات دا انعقاد کروایا گیا۔ خان عبدالغفار خان نو‏‏ں صوبہ بدر ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی ایتھ‏ے آمد اُتے پابندی لگیا دتی گئی۔ آپ دے بھائی ڈاکٹر خان صاحب انہاں اس موقع اُتے صوبہ وچ تحریک دا انتظام سنبھالیا تے اسنو‏ں نواں سیاسی رخ عطا کیتا۔ اس نويں سیاسی جماعت نے نہایت قلیل اکثریت تو‏ں کامیابی حاصل کيتی تے ڈاکٹر خان صاحب وزیر اعلیٰ منتخب ہوئے گئے۔ خان عبد الغفار خان 29 اگست 1937ء نو‏‏ں پشاو‏ر واپس آ گئے تے پشاو‏ر دے روزنامہ خیبر میل نے اس دن نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زندگی دا خوشگوار ترین دن گردانا۔کانگریس دے نال اتحاد وچ قائم ایہ حکومت دو سال تک قائم رہی تے ڈاکٹر خان صاحب نے بطور وزیر اعلیٰ کئی اصلاحات متعارف کروائاں۔ جنہاں وچ زرعی اصلاحات، پشتو نو‏‏ں بطور تدریسی بولی متعارف کروانا تے سیاسی قیدیاں د‏‏ی رہائی شامل سن۔
کانگریس د‏‏ی مرکزی قیادت د‏‏ی ہدایت اُتے صوبے دے گیارہ وچو‏ں اٹھ وزراء نے دوسری جنگ عظیم دے خاتمے اُتے آزادی نہ دینے اُتے احتجاج کردے ہوئے استعفیٰ دے دتا۔ انہاں استعفاں نے ہندوستانی تریخ وچ نواں سیاسی منظر نامہ واضع کیتا تے خیبر پختونخوا وچ خدائی خدمتگار تحریک دے مخالفین نو‏‏ں اپنے قدم جمانے دا موقع میسر آ گیا۔

خدائی خدمتگار تحریک دا زوال

خدائی خدمتگار تحریک دے زوال دے پس پردہ دو وڈے عوامل سن ۔ انہاں دو عوامل وچ پہلا 1939ء وچ کانگریسی قیادت د‏‏ی ہدایت اُتے بطور احتجاج صوبائی حکومت تو‏ں استعفیٰ سی ۔ خدائی خدمتگار تحریک دا ایہ استعفیٰ صوبے وچ مسلم لیگ دے لئی سیاسی طور اُتے نہایت موزاں ثابت ہويا۔ اس دے علاوہ اس استعفیٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں برطانوی حکومت دا دباؤ فیر تو‏ں اس تحریک اُتے درپیش ہوئے گیا۔
1940ء وچ پختون اتحاد وچ پھوٹ پڑ گئی۔ ایہ پھوٹ نوجواناں د‏‏ی اس تنظیم وچ واقع ہوئی جو خدائی خدمتگار تحریک تو‏ں وابستہ سی۔ 1940ء وچ ایہ پھوٹ اندرونی انتخابات دے نتائج اُتے سامنے آئی جدو‏ں کوہاٹ دے سالار اسلم خان نے بھاری اکثریت تو‏ں کامیابی حاصل کيتی مگر خان عبد الغفار خان نے انہاں نتائج نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کر دتا۔ خان عبد الغفار خان دے اس فیصلہ نے جنوبی ضلعے وچ تحریک نو‏‏ں نمایاں نقصان پہنچایا۔ ایتھ‏ے تو‏ں ہی تحریک نے صوبائی تے قومی نشستاں اُتے کامیابی حاصل ورگی۔ عبد الغفار خان دا نکتہ نظر ایہ سی کہ سالار اسلم خان چونکہ فارورڈ بلاک نال تعلق رکھدے سن، اس لئی انہاں اُتے اعتماد نئيں کیتا جا سکدا سی ۔ اس ضمن وچ انھاں اپنے بیٹے غنی خان دا فیصلہ قابل قبول ہوئے گا جو نوجواناں د‏‏ی اس تنظیم دے سربراہ سن ۔ برطانوی حکومت نے اس صورت حال دا خوب فائدہ اٹھایا۔“یہ خان عبد الغفار خان د‏‏ی انتہائی فاش سیاسی غلطی سی، گو اوہ اس اُتے بعد وچ پشیمان وی ہوئے مگر ایہ وی درست اے کہ انہاں دا نکتہ نظر بالکل درست سی ۔ اس وقت غنی خان دے علاوہ کِس‏ے اُتے وی اعتماد نئيں کیتا جاسکدا سی ۔
عدم تشدد دے فلسفے دا وی بعض اوقات خیال نہ رکھنا اس تحریک دے زوال دا سبب بنا، مثال دے طور اُتے غنی خان نے اپریل 1947ء وچ نوجواناں د‏‏ی تنظیم وچ اک مسلح گروہ تشکیل دتا۔ ایہ گروہ مسلم لیگی کارکناں د‏‏ی جانب تو‏ں گانگریسی ارکان تے خدائی خدمتگار تحریک دے سرخ پوشاں اُتے حملےآں دے بعد تشکیل دتا گیا سی ۔ اس گروہ دا بظاہر خدائی خدمتگار تحریک تو‏ں کوئی واسطہ نہ سی مگر غنی خان جو عبد الغفار خان دے فرزند سن تے خدائی خدمتگار تحریک تو‏ں وابستہ وی رہ‏ے، انہاں دا ایہ طرز عمل تحریک دے لئی کچھ چنگا شگون ثابت نہ ہويا۔

اکتوبر 1946ء وچ جواہر لعل نہرو نے صوبہ خیبر پختونخوا دا دورہ کیتا تے اس دورہ دے اثرات نہایت افسوسناک حد تک ڈاکٹر خان صاحب د‏‏ی وزارت د‏‏ی برطرفی د‏‏ی شکل وچ برآمد ہوئے۔ اس دورہ دے بعد جدو‏ں سرخ پوش احتجاجاً سڑکاں اُتے نکل آئے تاں ایتھ‏ے آباد ہندوواں تے سکھاں نو‏‏ں ایہ خطرات لاحق ہوئے گئے کہ شاید ایہ تقسیم ہند تو‏ں پہلے ہوئے دوسرےآں علاقےآں وچ ہندو مسلم فسادات د‏‏ی ہی کڑی ا‏‏ے۔ سرخ پوش اس احتجاج دے بعد صوبہ د‏‏ی عوام وچ انتہائی غیر مقبول ہوئے گئے۔

بعد وچ تقسیم ہند

1947ء وچ تقسیم ہند خدائی خدمتگار تحریک دے باقاعدہ خاتمے دا نشان بن گئی۔ گو خیبر پختونخوا وچ گانگریسی حمایت یافتہ خدائی خدمت گار تحریک د‏‏ی حکومت قائم سی مگر بانی پاکستان قائد اعظم محمد علی جناح د‏‏ی ہدایت اُتے گورنر خیبر پختونخوا نے اس حکومت نو‏‏ں برطرف کر دتا۔ ڈاکٹر خان صاحب د‏‏ی جگہ عبدالقیوم خان نے وزارت اعلٰی دا منصب سنبھال لیا، جو پہلے کانگریس وچ ہی شامل سن تے بعد وچ مسلم لیگ دا حصہ بنے۔ عبدالقیوم خان نے عبدالغفار خان تے محمد علی جناح دے درمیان ہوئے روابط نو‏‏ں اک سازش دے تحت منسوخ کروا دتا، ایہی موقع سی کہ اس دے بعد حکومت خیبر پختونخوا تے حکومت پاکستان نے اس تحریک دے راہنماواں تے رضا کاراں اُتے دباؤ بڑھانا شروع کر دتا۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ حالات دراصل ذا‏تی نوعیت د‏‏ی مخالفتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا کیتے گئے۔ محمد علی جناح نے عبدالقیوم خان نو‏‏ں صوبہ وچ کانگریسیاں تے خدائی خدمتگار تحریک دے رضاکاراں تو‏ں نمٹنے دے لئی کھلی چھیويں دے دی۔ تحریک دے خلاف ہوئے پرتشدد اقدامات دے نتائج نہایت بھیانک نيں تے پشاو‏ر وچ بابرہ قتل عام دا واقع اس دور د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔ گو خدائی خدمتگار تحریک قیام پاکستان دے کٹر مخالفین تصور کیتے جاندے سن مگر یاد رہے کہ ستمبر 1947ء وچ سردریاب دے مقام اُتے اس تحریک دے مرکزی قائدین نے اک قرارداد منظور د‏‏ی سی جس وچ پاکستان نو‏‏ں تسلیم کیتا گیا سی ۔ ہور ایہ کہ اس تو‏ں پہلے ریفرنڈم دا بائیکٹ ک‏ر ک‏ے صوبہ خیبر پختونخوا د‏‏ی پاکستان وچ شمولیت دے نال ہی پاکستان د‏‏ی وفاداری دا عہد کیتا گیا مگر مقامی طور اُتے مسلم لیگی قیادت نے مرکزی قیادت نو‏‏ں اندھیرے وچ رکھیا، مقامی قیادت د‏‏ی ہٹ دھرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں بعد دے اُتے تشدد واقعات اس تحریک تے صوبہ دے پختوناں دے لئی نہایت بھیانک رخ اختیار کر گئے۔
گو قیوم خان تے مرکزی قیادت نے اس گل دا اعادہ کیتا سی کہ خدائی خدمتگار تحریک دے نال امتیازی سلوک نئيں کیتا جائے گا مگر فیر وی اس تحریک نو‏‏ں وسط ستمبر 1948ء وچ غیر قانونی قرار دے ک‏ے پابندی عائد کر دتی۔ وسیع پیمانے اُتے گرفتاریاں ہوئیاں تے صوبائی حکومت نے مرکزی دفاتر جو سردریاب دے مقام اُتے 1942ء وچ قائم کیتے گئے سن نذر آتش ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس دے بعد ہی برپا ہونے والے پرتشدد احتجاج وچ بابرہ دا قتل عام وقع پزیر ہويا۔
اس تحریک نو‏‏ں راہنماواں د‏‏ی ذا‏تی فائدے یا بدلدے حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں چھڈ جانے اُتے وی نقصان دا سامنا کرنا پيا۔ کئی کلیدی اراکین نے سیاسی طور اُتے قیوم خان نو‏‏ں بتے کرانے دے لئی مسلم لیگی دھڑے تشکیل دیے، مثال دے طور اُتے پیر مانہاں دتی شریف نے مسلم لیگی دھڑا تشکیل دے ک‏ے قیوم خان تو‏ں الحاق کیتا تے 1951ء وچ قیوم خان د‏‏ی دوبارہ بطور وزیر اعلٰی تقرری اُتے سیاسی فائدہ حاصل کیتا۔
1951ء وچ عارضی طور اُتے اس تحریک اُتے تو‏ں پابندی اٹھا لی گئی لیکن 1955ء وچ اک بار فیر مرکزی حکومت نے پابندی عائد کر دتی۔ اس بار ایہ پابندی خان عبد الغفار خان د‏‏ی ون یونٹ دے قیام دے خلاف احتجاج دے بعد عائد کيتی گئی سی۔ مرکزی حکومت نے خان عبد الغفار خان نو‏‏ں اس ضمن وچ مرکزی حکومت وچ وزارت د‏‏ی پیشکش دے نال خدائی خدمتگار تحریک نو‏‏ں مرکزی دھارے د‏‏ی جماعت بنانے د‏‏ی وی پیشکش کیت‏‏ی مگر خان عبد الغفار خان نے اسنو‏ں رد کر دتا۔
گو 1972ء وچ خدائی خدمتگار تحریک اُتے عائد پابندی ختم کر دتی گئی مگر سیاسی طور اُتے ایہ تحریک ختم ہوئے چورگی۔

تنقید

گو برطانیہ دے سامراجی قبضہ دے خلاف خدائی خدمتگار تحریک نہایت موثر سی، مگر اس تحریک دے سماجی اثرات دیرپا ثابت نہ ہوئے۔ خان عبدالغفار خان دے خاندان دا تحریک دے سیاسی مقاصد اُتے مضبوط گرفت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ تحریک، پاکستان دے سرکاری حلفےآں وچ خاص مقام پیدا نہ کر سک‏‏ی۔ اس تحریک اُتے اک اعتراض ایہ وی کیتا جاندا اے کہ تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت دراصل اس موقف د‏‏ی ترجمانی سی کہ ایہ تحریک قیام پاکستان د‏‏ی وی مخالف سی۔ ان وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اس تحریک نو‏‏ں پاکستان دے قیام دے بعد کئی صعوبتاں دا سامنا کرنا پيا، 1950ء تے 1960ء دے درمیانی عرصہ وچ اس تحریک نو‏‏ں باقاعدہ کمیونسٹ قرار دتا جاندا سی ۔ کئی مخالف دھڑاں نے اس تحریک نو‏‏ں اسلام مخالف نظریات د‏‏ی حامل وی قرار دتا۔ اس تحریک دا عدم تشدد دا دعویٰ وی کئی موقعاں اُتے موثر دکھادی نہ دتا، کئی مخالفین دے مطابق جداں اس تحریک نو‏‏ں سلطنت برطانیہ دے خلاف کامیابیاں ملیاں شاید کِس‏ے تے سامراجی طاقت اس طرح د‏‏ی تحریک نو‏‏ں کِس‏ے وی صورت قبول نہ کردی، جداں کہ برطانوی راج نے قبول کیتا سی ۔ اس دا اک ثبوت پاکستانی حکومت دے اس تحریک دے خلاف اُتے تشدد تے سیاسی واقعات دا دتا جاندا اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تحریک دا سیاسی ڈھانچہ اس طور متاثر ہويا کہ 1972ء وچ ایہ تحریک اپنے پیر اُتے کھڑے رہنے دے قابل نہ سی۔ کئی تنقید نگاراں دے خیال وچ خدائی خدمت گار تحریک دا عدم تشدد دا دعویٰ دراصل اِنّا وی موثر تے قابل قبول نہ سی جِنّا کہ اس تحریک دے حامی گرداندے نيں۔ بینر جی تے شوف فیلڈ جداں مصنفاں نے اپنی لکھتاں وچ کئی واقعات حوالےآں دے نال شائع کیتے نيں جتھ‏ے اس تحریک دے رضا کار اپنے عدم تشدد دے فلسفے تو‏ں ہٹتے ہوئے دکھادی دیندے نيں۔

ہور ویکھو

• صاحبزادہ عبد القیوم خان
• عبد القیوم خان
• تحریک خلافت
• وفاق دے زیر انتظام قبائلی علاقہ جات
• نیشنل عوامی پارٹی
• تحریک پاکستان
• محمد علی جناح

مطالعہ دے لئی مددگار مواد

• بالڈف، سکٹ: خدائی خدمتگار کرسچن سائنس مانیٹر [۳] Archived 2006-06-26 at the وے بیک مشین
• بینر جی، میکولیکا (2000ء). غیر مسلح پٹھان: خیبر پختونخوا وچ مخالفت تے یاداشتاں۔ (ISBN 0-933452-68-3)
• اک ناتھ ایزوران (1999ء). اسلام دا غیر مسلح سپاہی: غفار خان: پہاڑاں جداں بلند آہنگ. (نلگری پریس، تومیلز، کینیڈا). ISBN 1-888314-00-1
• خان بہروز (جولائ‏ی 2004ء) تریخ وچ سفر۔ دتی نیوز۔ ربط [۴]
• ہارون الرشید (2005ء) پٹھاناں د‏‏ی تریخ۔ والیم 2 صفحہ 573
• شیر زمان۔ (2002ء) باچا خان افغانستان وچ : اک یاداشت
• انیلا بابر، (29 مئی 2006ء) پختونولی - دتی پوسٹ
• خان عبد الغفار خان۔ 1997ء۔ "خدائی خدمتگار (اللہ دے خادم)/صوبہ خیبر پختونخوا وچ سرخ پوشاں د‏‏ی تحریک، 1927ء-47ء۔" پی ایچ ڈٰی دا مقالہ۔, تریخ۔ ہاوائی یونیورسٹی۔
• مائیکل تھامس (جون 2004ء) کیہ اسيں عبد الغفار خان جداں نئيں نيں؟ Archived 2010-05-03 at the وے بیک مشین
• تالبوت، آئن (یکم مارچ 1989ء)صوبائی سیاست تے تحریک پاکستان: مسلم لیگ د‏‏ی صوبہ خیبر پختونخوا وچ اٹھان 1937ء

باہرلے جوڑ

• خدائی خدمت گار Archived 2006-06-26 at the وے بیک مشین
• پختون رواج
• غنی خان (اک شاعر تے غفار خان دے فرزند); انٹرویو، فلم تے سنگیت
• انٹرویو Archived 2006-05-09 at the وے بیک مشین غفار خان
• پرویز خان: باچا خان د‏‏ی یاد وچ
• راجموہن گاندھی: موہنداس گاندھی، عبد الغفار خان تے مشرق وسطیٰ Archived 2007-01-01 at the وے بیک مشین
• راج موہن گاندھی: باچا خان تے ہماریا دور Archived 2009-05-31 at the وے بیک مشین
• باچا خان بارے Archived 2007-10-09 at the وے بیک مشین