حکیم محمد اختر
| ” | ہر کہ مثنوی اختر را ابخواند اورامثنوی مولانا روم پنداردحقّا کہ مولانا حکیم اختر صاحب رومی عصر اند | “ |
یعنی جوبھی مثنوی اختر نوں پڑھدا اے اسنوں مثنوی مولانا روم سمجھدا اے، حقیقت ایہ اے کہ مولانا حکیم اختر صاحب اس دور دے رومی نيں۔
ولادت
سودھوہندوستان دے شہر پرتاب گڑھ، صوبہ یوپی دی اک چھوٹی سی اٹھیہہ نامی بستی دے اک گھرانے وچ 1928ء کوپیدا ہوئے۔ آپ دے والد محمد حسین اک سرکاری ملازم سن، آپ انہاں دے اکلوندے فرزند سن تے آپ دی دو بہناں سن، والد نوں آپ توں بہت زیادہ محبت سی۔
بچپن
سودھوآپ وچ بچپن ہی توں ولایت دے آثار ظاہر ہوئے گئے سن ۔ آپ دی وڈی ہمشیرہ جو اس وقت بچی سی آپ نوں اٹھا کے امام صاحب دے پاس دم کروانے لے جادیاں سن تاں آپ کہندے سن کہ مینوں امام صاحب دی وضع قطع، لمبا کردا تے ڈاڑھی مینوں بہت اچھی معلوم ہوئی تے مسجد دے در و دیوار تے مسجد دی زمین دی خاک مینوں بہت اچھی لگی تے مینوں ہن تک یاد اے کہ مسجد دی زمین نوں ميں نے بوسہ دتا۔ جدوں ذرا ہوش سنبھالیا تاں اللہ دے نیک بندےآں دی محبت تے زیادہ معلوم ہونے لگی تے ہر حافظ و عالم تے نیک بندےآں دی وضع قطع رکھنے والےآں کودیر تک محبت توں دیکھیا کردے تے اللہ تعالیٰ دی محبت دن بدن دل وچ ودھدی جاندی سی ۔
مادر زاد ولایت
سودھو| ” | انچ سال دی عمر وچ جدوں کہ ہوش حواس صحیح نئيں ہُندے اللہ تعالیٰ دی طرف جذب محسوس ہونا تے اللہ دی محبت وچ بے قررار ہونا جدوں کہ جوان ہونے دے بعد وی لوکاں نوں ایہ حالات نصیب نئيں ہُندے ایہ دلیل اے کہ حضرت والااولیاء اخص الخواص وچ نيں تے مادرزاد ولی نيں۔ | “ |
تعلیم
سودھواسکول دے چار درجے پڑھنے دے بعد والد صاحب توں درخواست کيتی مینوں وارالعلوم دیوبندھیج دتا جائے لیکن والد صاحب بنمنڈل اسکول وچ داخل کرادتا۔ والد دے حکم اُتے بادل نخواستہ 3 سال مڈل تک پڑھیا تے بہت اصرار کيتا کہ انہاں دنیاوی تعلیمات وچ میرا دل بالکل نئيں لگدا مگر والد دے حکم دے اگے مجبور سن ۔
بیعت
سودھوآپ حالے نابالغ سن اس وقت آپ دی عمر12 سال سی، آپ نوں معلوم ہويا کہ مسجد دے امام صاحب جنہاں دا ناں حافظ ابوالبرکات سی، جو بچپن وچ دعا پڑھ کر دم کيتا کردے سن، اوہ مشہور عالم دین تے صوفی بزرگ نيں جواک مشہور عالم و صوفی بزرگ اشرف علی اشرف علی سینوی(جنہاں نوں اسلامی القابات وچ حکیم الامت کہندے نيں) توں بیعت سن تاں آپ نوں انہاں توں بہت زیادہ محبت محسوس ہوئی سی تے دل وچ ایہ خیال کردے سن کہ ایہ اللہ دے نیک بندے نيں۔ اک دن جاکے انہاں توں عرض کيتا کہ مینوں بیعت کر لیجئے۔ آپ کہندے نيں کہ
| ” | اس وقت وچ مڈل وچ پڑھ رہیا سی لیکن حافظ صاحب نوں مجھ وچ نہ جانے کيتا نظر آیا فرمایا کہ:حکیم الامت(اشرف علی سینوی) نے مینوں عوام دے لئی مجاز بیعت بنایا اے تے آپ عوام نئيں نيں تے فرمایا کہ آپ نوں کوئی خاص بندہ بیعت کريں گا۔ | “ |
اس دور نابالغی وچ گھر توں دور جنگل وچ اک مسجد سی آپ ادھی رات نوں اٹھیا کر چپکے توں اوتھے جاکے عبادت کيتا کردے سن، اس مسجد وچ خوب دل لگدا سی۔ آپ تنہائی وچ اوتھے تہجد دی نماز پڑھدے تے اللہ تعالیٰ دی یاد وچ رویا کردے تے فجر تک اللہ تعالیٰ دے حضور وچ خوب گریہ و زاری کردے،اور قصبہ دے باہر اک ہور مسجد سی، مسجد توں کچھ فاصلے اُتے مسلماناں دے چند گھر آباد سن لیکن اوہ لوک نماز نئيں پڑھدے سن، آپ نے انہاں نوں نماز پڑھنے دی دعوت دتی جس توں اوہ آمادہ ہوئے گئے تے نماز دی پابندی کرنے لگے، مسجد وچ باقاعدہ اذان تے نماز ہونے لگی تے لوک تعریفاً آپ نوں مسجد دے نمازیاں دا پیر کہنے لگے۔
تقویٰ
سودھوآپ نے نابالغی دی عمر توں ہی غیر محرم عورتاں توں پردہ شروع کر دتا۔ جدوں کوئی غیر محرم عورت آپ دے گھر آندی تاں آپ اٹھیا کر دوسرے کمرے وچ چلے جاندے۔ حالانکہ اس وقت آپ نابالغ سن ۔ آپ دا چونکہ بچپن سی اس لئی ایہ مسئلہ معلوم نئيں سی کہ نابالغ دی اقتداء وچ نماز نئيں ہُندی اس لئی انہاں لوکاں نوں نماز پڑھاندے سن کیونجے اوہ لوک پڑھے لکھے نئيں سن ۔2000ء وچ جدوں آپ اُتے فالج دا حملہ ہويا تاں اک دن خیال ہويا کہ اس زمانے وچ جو نمازاں پڑھاواں سن تاں نابالغ ہونے دی وجہ توں انہاں لوکاں دی نماز واجب الاعادہ اے لہٰذا آپ نے سلطان پور دی اس مسجد دے امام صاحب نوں رجسٹرڈ خط بھیجیا کہ پنجاہ سال پہلے جدوں ميں نابالغ سی تاں مسئلہ معلوم نہ ہونے دی وجہ توں ميں نے اوتھے دے نمازیاں دی امامت دی اے انہاں دی اوہ نمازاں واجب الاعادہ نيں لہٰذا ن وچوں جے کوئی نمازی زندہ ہوتو اسنوں بتاداں کہ اس زمانے دی نمازاں نوں دہرالاں۔ دس پندرہ دن بعد ايسے مضمون دا دوسرا خط وی رجسٹری توں روانہ کيتا۔ ہن نہ معلوم اوہ امامصاحب تے اوہ لوک زندہ وی سن یا نئيں لیکن جِنّا اختیار سی اوہ آپ نے استعمال کيتا۔
فرماں برداری
سودھومسجد ویرانے وچ ہونے دی وجہ توں دور دور تک کوئی آبادی نئيں سی، آپ ادھی رات نوں تہجد پڑھنے جاندے تاں والدہ منع کردیاں کہ اِنّے رات گئے اکیلے مسجد نہ جایا کرو۔ والد نے چند دوستاں توں مشورہ دے بعد کہیا کہ تسيں میرے اک ہی بیٹے ہوئے تے ایتھے بوہت سارے دوست تے دشمن ہُندے نيں لہٰذا تسيں گھر اُتے ہی تہجد پڑھ لیاکرو۔ اس دے بعد توں آپ گھر اُتے تہجد پڑھنے لگے۔ والد صاحب دے دوست آپ نوں فقیر تے درویش کہندے سن تے خود والد ناں لینے دی بجائے مولوی صاحب کہندے سن ۔
مثنوی مولانا روم
سودھوبچپن دے ايسے زمانے وچ مثنوی رومی دے چند اشعار پڑھ کر آپ نوں مولانارومؒ نال محبت ہوئے گئی تے مثنوی سمجھنے دے لئی فارسی پڑھنا شروع کردتی تے مثنوی دے اشعار پڑھ پڑھ کر رویا کردے تے آپ دے استاذ جو قرآن شریف پڑھاندے سن بہت خوش الحان سن، قرآن شریف پڑھنے دے بعد انہاں توں مثنوی سنانے دی درخواست کردے اوہ بہت دردناک آواز مثنوی پڑھدے تاں دل اللہ دی محبت وچ تڑپ جاندا۔ رات دی تنہائیاں وچ آپ مثنوی دے اشعار پڑھ کر اللہ دی یاد وچ رویا کردے خصوصاً ایہ اشعار
آہ را جز آسماں ہمدم نبود
راز را غیر خدا محرم نبود
ترجمہ: میری آۃ دا سوائے آسمان دے کوئی ساتھی نئيں تے میری محبت دے راز دا سوائے خدا دے کوئی محرم ننيں۔
تحصیل طب یونانی
سودھودرجہ ہفتم پاس کرنے دے بعد والد صاحب دا تبادلہ فیر ضلع سلطان پور ہوئے گیا تے اوتھے آپ نے جامع مسجد دے خطیب مولانا قاری صدیق صاحب توں فارسی شروع کيتی۔ کریما مکمل تے گلستان دے کچھ باب پڑھ کر آپ نے فیر دار العلوم دیوبند جانے دی اجازت چاہی مگر والد صاحب نے انہاں دی مرضی دے خلاف طیبہ کالج الٰہ آباد وچ داخل کر دتا اورکہیا طب توں فارغ ہوکے عربی شروع کرنا۔ وڈی مشککل توں فیر ایہ دن گزارنے پئے۔ اس وقت الٰہ آباد وچ مولانا سراج احمد صاب امراوہی اسٹیشن دے نیڑے عبد اللہ والی ،سجد وچ اک درس تفسیر دتا کردے سن آپ اوتھے حاضری دتا کردے۔ اس محلّہ اُتے جتھے قیام سی تقریباً اک میل اُتے کچھ صحرا سی اوتھے اک مسجد سی جو جناں دی مسجد مشہور سی ايسے مسجد وچ گاہے گاہے حاضر ہُندے تے مناجات مقبول ہمراہ لے جاندے تے اس مسجد وچ خوب تنہائی دا موقع پاکر اپنے رب توں دونے جتھے دا دکھڑا رولیا کردے۔ آپ نے کہیا کہ طیبہ کالج وچ داخلہ اس وقت مینوں بہت گراں گزریا سی لیکن میرے والد صاحب نے کہیا سی کہ وچ توانوں طب دی تعلیم اس لئی دے رہیا ہاں تاکہ دین تواڈا ذریعہ معاش نہ ہوئے تے دین دی خدمت تسيں صرف اللہ دے لئی کرو۔ آپ کہندے سن کہ اج والد صاحب دے لئی دل توں دعاواں نکلدی نيں کہ واقعی اس توں بہت فائدہ ہويا کہ اج کوئی اس قسم دا الزام نئيں لگیا سکدا کیونجے میرا اپنا دواخانہ تے کتب خانہ اے۔
| ” | طب پڑھنے دا دوسرا فائدہ ایہ ہويا کہ مینوں ایہ اندازہ ہوئے گیا کہ اپنے احباب نوں اس قدر وظیفہ و ذکر دسیا جائے کہ جس توں اوہ غیر معتدل نہ ہاں کیونجے اج کل اکثر لوک اعصابی دباؤ تے ڈپریشن وچ مبتلاء نيں اس لئی مختصر ذکر دسدا ہاں کیوں کہ ولایت کثرت ذکر اُتے نئيں بلکہ گناہاں توں بچنے اُتے موقوف اے۔ اس توں الحمدللہ احباب نوں روحانی و جسمانی دونے فائدے نيں۔ | “ |
شعرو سخن
سودھوآپ نوں شعرو سخن دا اللہ نے فطری ذوق عطا کيتا سی۔ اس دی تربیت عالم محمد احمد دی صحبت توں ہوئی لیکن آپ کہندے نيں کہ میرا کوئی استاد نئيں، ميں نے کسی توں ردیف قافیہ نئيں سکھیا، شاعری وچ میرا درد میرا ستاد اے۔ چنانہ آغاز جوانی وچ جدوں کہ آپ دے ڈاڑھی مونچھ دا اک بال وی نئيں آیا سی، آپ دی زندگی دا پہلا شعر ہويا :
دردِ فرقت توں مرادل اس قدر بے تاب اے
جداں تپتی ریت وچ اِک ماہی بے آب اے
والد دی وفات
سودھوآپ اپنے والد دے اکلوندے فرزند سن اس لئی والد آپ توں بے انتہا محبت کردے سن ۔طیبہ کالج،الہ آباد توں جدوں چھٹیاں وچ گھر آندے تاں آپ دے والد اک ماہ پہلے ہی سرمہ لگاندے تاکہ بیٹے دا چہرہ صاف طور توں دیکھ سکن۔ طب یونانی دے آخری سال وچ امتحانات دے زمانے وچ والد نوں مرض الموت لاحق ہويا لیکن انہاں نے منع کر دتا کہ میرے بیٹے نوں اطلاع نہ کرنا ورنہ اوہ امتحان نہ دے سکن گے۔ ایتھے تک کہ والد دا انتقال ہوئے گیا۔ ایداں دے شفیق باپ دی جدائی دا آپ نوں کتنا غم ہوئے گا چنانچہ آپ رقم طراز نيں کہ:
| ” | احقر جدوں 17 سال دا ہويا تے طیبہ کالج دا آخری امتحان دا آخری پرچہ لکھ کے شام نوں قیام گاہ اُتے آیا تاں گھر دا خط ملیا جس وچ میرے والد صاحب دا سایہ میرے سر توں اٹھیا جانے دی خبر سی قلب نوں بہت سخت صدمہ ہويا ۔ گھر دے سامنے قبرستان سی۔ قبراں نوں نگاہ عبرت توں دیکھیا تے دل نوں سمجھایا کہ اک تینوں وی ايسے مسکن وچ دفن ہونا اے تے حق تعالیٰ دی رضا اُتے راضی رہنا ہی عین عبدیت اے ۔ | “ |
انتخاب مرشد
سودھواشرف علی سینوی دا وعظ راحت القلوب مطالعہ کرنے دے بعد سلسلہ سینوی ہی توں عقیدت ہوئے گئی تے ایہ طے کيتا کہ ايسے سلسلہ وچ داخل ہونا اے، بچپن ہی توں قلب وچ ایہ تہیہ کررکھیا سی کہ شیخ و مرشد ايسے نوں انتخاب کراں گا جو سراپا سوختہ جان، سراپا عشق تے سراپا درد ہو، عشق الہٰی وچ سرشار تے ورفتگی و دیوانہ مزاجی دے نال حق تعالیٰ دے لئی اس دی جان پاک شدید والہانہ تعلق توں ہروقت ماہی بے آب ہو،عشق حق اس دے ہر بُن مو توں ٹپکتا ہو، اس دے نالہائے نیم شب تے اس دی آہ وفغان تے اس دی اکھاں اس دے درد باطن اُتے شہادت پیش کر رہی ہون۔
یہ تمام گلاں اک مشہور عالم مولانا شاہ عبدالغنی پھولپوری دے متعلق پاواں تے اوتھے مناسبت ہوئے گئی، انہاں توں خط کتابت دا سلسلہ شروع کر دتا تے انہاں نوں اپنا مرشد منتخب کر ليا۔ خط دے ذریعے انہاں توں بیعت کيتی تے والدہ توں اجازت لے کے اپنے مرشد دے ہاں بوریے بستر سمیت رخت سفر بنھیا۔
شیخ دا والہانہ عشق تے خدمات و مجاہدات
سودھوآپ کہندے نيں کہ :
| ” | میرے شیخ حضرت مولانا عبدالغنی صاحب پھولپوریؒ تاں اس دنیا دے آدمی نہ سن، اسيں وقت اللہ دی یاد وچ غرق تے کیف و جذب وچ رہندے سن ۔ حضرت دے گھر وچ نہ بیت الخلاء سی نہ غسل خانہ، قضاء حاجت دے لئی جنگل وچ جانا ہُندا۔ حضرت دی مسجد دے سامنے چھوٹا ساتالاب سی جس وچ بہت ساریاں جونکاں سن، سردیاں وچ اس دا پانی برف دی مانند ٹھنڈا ہاجاندا۔ جدوں نہانے دی حاجت ہُندی تاں سردیاں وچ وی ايسے تالاب وچ نہاندے اورجداں تالاب وچ داخل ہُندے تاں ایسا لگدا کہ بچھوواں نے ڈنگ مار دتا ہوئے تے جونکاں نوں وی ہٹاندے جاندے کہ کدرے چپک نہ جاواں۔ شدید گرمیاں دے زمانے وچ چلچلاندی دُھپ تے لُو وچ روزانہ اک میل دور ندی توں شیخ دے لئی پانی بھر کر لاندے کیونجے حضرت شیخ پھولپوری نوراللہ مقدہٗ کنويں دا پانی استعمال نئيں فرماندے سن ۔ | “ |
آپ رات ڈیڑھ بجے تک اپنے شیخ دے پیر دباندے تے جدوں شیخ سوجاندے تاں آپ وی سونے دے لئی لیٹ جاندے۔ آپ دے شیخ تن بجے بیدار ہوجاندے تاں آپ وی فوراً اٹھیا جاندے۔ آپ کہندے نيں کہ کدی ایسا نئيں ہويا کہ شیخ نوں مینوں بیدار کرنا پيا ہو، وچ پہلے ہی بیدار ہوجاندا سی تے تہجد دے لئی مرشد نوں وضو کرواندا۔ جدوں نماز دی تیاری دے لئی حضرت مسجد توں نکلدے تاں وچ حضرت شیخ پھُل پوری دے جوندے حضرت دے قدماں وچ رکھ دیندا، حضرت خوش ہوجاندے تے فرماندے ماشاء اللہ۔
آپ دے مرشد بڑھاپے دی وجہ توں ناشتا نئيں کر سکدے سن تاں آپ وی ناشتا نئيں کردے سن کیونجے مینوں ناشتا بھیجنے وچ حضرت دے گھر والےآں نوں تکلیف ہوئے گی۔ آپ دی جوانی سی، کڑاکے بھکھ لگتی سی لیکن صبح توں دوپہر اک بجے تک چنے دا دانہ وی منہ وچ نئيں جاتاسی، میرا ناشتا ذکر تلاوت و اشراق توں ہُندا سی، دوپہر اک بجے شیخ دے نال کھانا تناول کردے۔ آپ کہندے سن کہ شیخ صحبت وچ بھکھ تے تمام مشقتاں آسان ہوگئياں سن تے اِنّا مزہ آندا جس دا نور حالے تک محسوس ہُندا اے۔
مثنوی رومی توں معارف مثنوی
سودھومثنوی شریف دے شوق وچ آپ نے جامع مسجد سلطان پور دے خطیب عالم دین مولانا قاری صدیق توں فارسی پڑھنا شروع کيتی۔ بہت بعد وچ جدوں شاہ عبد الغنی پھولپوری نال تعلق ہويا تے آپ انہاں دے مدرسہ بیت العلوم وچ داخل ہوئے گئے،اوتھے اشرف علی سینوی دے مرید مدرسہ وچ فارسی دے استاذ سن انہاں توں ہی آپ نے فارسی پڑھی لیکن اوہ بہت تیز بولدے سن جو طلبہ دی سمجھ وچ نئيں آندا سی تے طلبہ استاداں توں انہاں دی شکایت کردے سن تے بوہت سارے انہاں نوں چھڈ کے چلے گئے لیکن آپ کہندے نيں کہ ميں نے انہاں توں ہی پڑھیا تے ادب دی وجہ توں کدی انہاں دی شکایت نئيں کيتی۔ اس دی برکت اے کہ جدوں ميں نے معارف مثنوی تالیف کيتی تے ہندوستان جاکے اپنے استاذ دی خدمت وچ معارف مثنوی پیش کيتی تاں انہاں کہیا کہ میرے علاوہ وی کیہ تسيں نے کسی توں فارسی پڑھی اے ؟ آپ نے عرض کيتا کہ نئيں حضرت آپ دے سوا کسی توں نئيں پڑھی۔
اسی زمانے وچ آپ دی تالیف مثنوی روم دی شرح معارف مثنوی شائع ہوئی جس دا اک نسخہ عالم دین مولانا حسین بھیات جو اس وقت بنوری ٹاؤن وچ پڑھدے سن ۔ پاکستان دے اک نامور عالم علامہ یوسف بنوری(بانی یونیورسٹی بنوریہ، علامہ بنوری ٹاؤن کراچی) نوں پیش کيتی گئی تے حکیم محمد اختر دا تعارف کروایا تاں علامہ بنوری نے چند صفحات پڑھ کر کہیا کہ:
| ” | مینوں نئيں معلوم سی کہ مولانا حکیم اخترصاحب اِنّے وڈے عالم نيں، وچ تاں دیکھدا سی کہ اک نوجوان بنیان تے لنگی پہنے ہوئے حضرت پھولپوری دے دواخانے وچ اشرفی تیل تے معجون بناندا سی، وچ سمجھدا سی کہ ایہ حضرت دا خادم نئيں بلکہ نوکر اے جس نوں حضرت نے اجرت اُتے رکھیا اُتے رکھیا ہويا اے ۔ | “ |
آپ نے اس طرح اپنے آپ نوں مٹایا سی کہ کوئی ایہ وی نئيں سمجھدا سی کہ ایہ عالم نيں، فیر معارف مثنوی دی تفریظ وچ علامہ یوسف بنوری نے تحریرکیا کہ:
| ” | مولاناحکیم اخترصاحب دی تالیف لطیف معارف مثنوی پڑھ کر مینوں موصوف توں ایسی عقیدت ہوئی جس دا ميں تصور وی نئيں کر سکتاسی۔ | “ |
اک بار آپ اپنے شیخ ثانی ابرار الحق ہردوئی دے نال علامہ یوسف بنوری دے ہاں گئے تے معارف مثنوی علامہ یوسف بنوری نوں پیش کيتی جس وچ مثنوی اختر دے چند اشعار پڑھ کر علامہ نے کہیا کہ:
| ” | لَافَرْقَ بَیْنَکَ وَبَیْنَ مَوْلَانَا رُوْمٍ | “ |
یعنی آپ وچ تے مولانا رومؒ دے کلام وچ کوئی فرق ننيں۔
تحصیل علوم دینیہ
سودھوآپ نے عربی درسیات دی تعلیم اپنے شیخ دے مدرسہ بیت العلوم ہی وچ حاصل کيتی تے اِنّی محنت تے جانفشانی توں پڑھیا دی درس نظامی دے اٹھ سالہ نصاب دی چار سال وچ تکمیل کيتی۔ آپ نے بخاری شریف دے چند پارے اپنے شیخ شاہ عبد الغنی توں پڑھے جو صرف اک واسطہ توں بانیان دار العلوم دیوبند وچوں رشید احمد گنگاوہی دے شاگرد نيں یعنی آپ دے شیخ شاہ عبد الغنی پھولپوری دے استادِ حدیث عالم دین مولانا ماجد علی رشید احمد گنگاوہی دے شاگرد نيں۔ اس طرح آپ صرف دو واسطےآں توں رشید احمد گنگاوہی دے شاگرد نيں۔ آپ کہندے سن کہ رشید احمد گنگاوہی توں اِنّی نیڑےی سند اس زمانے وچ شاید ہی کسی نوں حاصل ہوئے۔
نکاح، سادگیِ معاشرت تے اہلیہ دی دین داری
سودھوآپ نے اپنا نکاح اپنے آبائی وطن وچ نئيں کيتا۔ آپ کہندے نيں کہ جے ميں اپنے آبائی وطن وچ نکاح کردا تاں شیخ توں دور ہوجاندا کیونجے میرا وطن پھولپور توں بہت دور سی تے بار بار اوتھے جانا پڑدا تے باربار شیخ توں جدا ہونا پڑدا جو مینوں گوارا نہ سی اس لئی پھولپور دے بہت نیڑے اک پنڈ کوٹلہ وچ اپنا نکاح ایسی خاتون توں کيتا جو عمر وچ آپ توں پندرہ برس وڈی سن لیکن انہاں دے تقویٰ و دینداری تے بزرگی دا پورےپنڈ وچ شہرہ سی۔
آپ دی معاشرت بالکل سادہ تے تکلفات توں پاک سی جس دی مثال ایہ اے کہ آپ نے اپنا نکاح خود پڑھایا کیونجے پنڈ وچ کوئی عالم نئيں سی۔ آپ دی اپنے شیخ توں والہانہ محبت نوں دیکھ کے آپ دی اہلیہ نے شروع ہی وچ خوشی توں اجازت دے دتی سی کہ آپ جدوں تک چاہن شیخ دی خدمت وچ رنيں۔ سانوں کوئی اعتراض نہ ہوئے گا ساڈی طرف توں آپ اُتے کوئی پابندی ننيں۔ آپ کہندے سن اوہ ہمیشہ دین وچ میری معاون رہیاں تے ابتدا ہی توں میرے توں کہیا کہ اسيں ہمیشہ آپ دا نال دین گے جو کھلاواں گے کھالاں گے، جے آپ فاقہ کرن گے اسيں وی فاقہ کرن گے، آپ جنگل وچ رہن گے تاں اسيں وی جنگل وچ رہن گے۔ آپ توں کوئی فرمائش یا مطالبہ نئيں کرن گے تے کدی آپ نوں پریشان نئيں کرن گے۔ آخری دم تک انہاں نے کسی چیز دا مطالبہ میرے توں نئيں کيتا۔ جدوں گھر وچ داخل ہُندا تاں اکثر و بیشتر تلاوت کردیاں ہُندیاں آخر وچ بہت بیمار رہدیاں سن لیکن نماز ذکر و تلاوت وچ کمی نہ کردیاں۔ وچ کہندا وی کہ نفلی عبادت کچھ کم کردیجئے تاں ہنس کر خامو ہوجاندیاں، آپ دے شیخ مولانا شاہ عبد الغنی پھولپوری نے آپ دے لئی کہیا سی کہ ایہ تاں صاحب نسبت نيں ہی، لیکن انہاں دی گھر والی وی صاحب نسبت نيں۔
شیخ ثانی دا ادب
سودھوجب آپ دا اصلاحی تعلق صوفی بزرگ و عالم دین شاہ ابرار الحق ہردوئی توں قائم ہويا تاں آپ انہاں دا نہایت ادب کيتا کردے۔ حالانکہ شاہ ابراالحق ہردوئی آپ دے پیر بھائی تے شاہ عبد الغنی پھولپوری دے سلسلہ توں سن، جنہاں توں آپ دا تعلق ہنسی مذاق تے نہایت بے تکلفانہ ہُندا سی۔ شاہ عبد الغنی پھولپوری نوں آپ اُتے اِنّا اعتماد سی کہ اپنے خطوط تے وڈے وڈے علما دے خطوط آپ توں لکھوایا کردے سن ۔ آپ دے شیخ اول شاہ عبد الغنی دے مزاج تے شیخ ثانی دے مزاج وچ زمین آسمان دا فرق سی۔ شاہ عبد الغنی ہر وقت یاد الہٰی وچ مستغرق ہُندے آپ نوں معلوم نہ ہُندا کہ گردو پیش وچ کیہ ہوئے رہیا اے، آپ سراپا محبت سن، عشق الہٰی وچ ڈُبے رہندے سن جدوں کہ آپ دے شیخ ثانی جلالی، انتظامی تے اصلاحی مزاج دے سن، ہروقت بیدار مغز تے کسی وی بے اصولی نوں برداشت نئيں کردے سن فوراً اصلاح کردے۔ مگر شاہ ابرارالحق ہردوئی توں اصلاحی تعلق قائم ہونے دے بعد اپنے آپ نوں ایسا مٹایا جداں کوئی ادنیٰ طالب علم اپنے استاذ دا ادب کردا اے۔ چنانچہ آپ دے خادم خاص خلیفہ مجاز و بیعت سید عشرت جمیل لکھدے نيں کہ:
| ” | احقر نے خود دیکھیا اے کہ جدوں حضرت ہردوئی ہندوستان توں تشریف لاندے تاں ہفتےآں پہلے حضرت خانقاہ دی صفائی تے انتظا م خاص اہتمام فرماندے تے فرماندے کہ میرے شیخ دے مزاج وچ نفاست اے کدرے ایسا نہ ہوکہ ایسی کوئی گل ہوئے جائے جو حضرت نوں ناگوار ہوئے تے حضرت دا قلب مبارک مکدّر ہوئے جائے تے جدوں تک حضرت خانقاہ وچ قیام فرماندے تاں حضرت اپنی نشست گاہ اُتے تشریف نئيں رکھدے سن کہ ہن ایہ میرے شیخ دی جگہ اے اس اُتے بیٹھنا خلاف ادب اے تے شیخ دے سامنے دو دو گھینٹے دوزانو اک ہی نشست اُتے بیٹھے رہندے۔ ساڈے سلسلہ دے اک بزرگ نےفرمایا کہ حضرت سانوں آپ دی صحبت تے مواعظ توں تاں فائدہ ہويا ہی لیکن سب توں زیادہ فائدہ شیخ دے سامنے آپ دی فنائیت توں ہويا کہ اگرچہ آپ اس وقت شیخ عالم نيں لیکن اپنے شیخ دے سامنے آپ نے خود نوں ایسا مٹایاہے کہ معلوم ہُندا اے کہ آپ دا وجود ہی نئيں اے ۔ | “ |
بیعت و اجازت
سودھوشاہ ابرارالحق توں اصلاحی تعلق قائم کرنے دے دو سال بعد مکہ مکرمہ توں شاہ ابرارالحق ہردوئی دا اک خط موصول ہويا جو انہاں نے جمعہ دے دن پہلے مغرب بیت اللہ شریف دے سامنے تحریر کيتا سی تے جس وچ آپ نوں خلافت و اجازت بیعت دتی سی۔
خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلشن اقبال دا قیام
سودھوپاکستان کراچی وچ آنے دے بعد آپ دا قیام 20 سال توں ناظم آبادکراچی وچ سی۔ اپنے شیخ ثانی شاہ ابرارالحق ہردوئی نے حکم دتا کہ اپنا مکان فروخت کرکے کسی دوسری جگہ زمین لاں تے اوتھے خانقاہ بناواں، اپنے شیخ و مرشد ثانی دے حکم اُتے آپ نے اپنا مکان فرخت کرکے گلشن اقبال بلاک 2 ،کراچی وچ زمین خرید کر خانقاہ دے لئی وقف کردتی،اپنے پاس کچھ نئيں رکھیا صرف اک چھوٹی سی دکان کتب خانہ مظہری دے لئی رکھ لی جو انہاں دی ذاتی ملکیت سی۔ ايسے خانقاہ وچ قرآن پاک دی تعلیم دے لئی اک مکتب قائم کيتا جس وچ بچے قرآن پاک حفظ و ناظرہ دی تعلیم حاصل کردے سن تے کافی عرصے بعد مسجد اشرف تعمیر کيتی گئی۔ اس خانقاہ وچ وڈے وڈے اہل علم افریقہ، امریکا، برطانیہ، فرانس، جرمنی، برما، بنگلہ دیش، ہندوستان، افغانستان، ایران، کینیڈا، سعودی عرب امارات تے پاکستان دے مختلف علاقےآں توں اصلاح و تزکیہ دے لئی آندے۔ ایہی اوہ جگہ اے جتھے چھوٹے توں حجرہ وچ آپ دا قیام سی۔ آپ کہندے نيں کہ:
| ” | آخری عمر وچ حضرت شیخ مولانا شاہ عبدالغنی صاحب پھولپوریؒ دا پاکستان ہجرت کرنا(ہندوستان سے) مجھ اُتے اللہ تعالیٰ دا خصوصی فضل سی۔ ایتھے کراچی دے بین الاقوامی شہر وچ قیام توں سارے عالم نال رابطہ ہوئے گیا تے دین دی اشاعت تے تبلیغ آسان ہوگئی تے اصلاح اخلاق تے تزکیہ نفس دا کم جو خانقاہ دی اصل روح اے کراچی توں دنیا بھر وچ پھیل گیا۔ الحمدللہ اج حضرت والا دی نسبت توں مختلف ملکاں دے شہراں وچ سوسے ودھ خانقانيں قائم نيں جتھے توں دین دی اشاعت تے اصلاح و تزکیہ کاکم ہورہیا اے ۔ | “ |
مسجد اشرف
سودھواپنے شیخ شاہ ابرارالحق ہردوئی دی منشا توں آپ نے دوسری خانقاہ سندھ بلوچ سوسائٹی، گلستان جوہر وچ قائم کيتی۔ ایتھے آپ روزانہ جاندے،آپ نوں معلوم ہويا کہ سندھ بلوچ سوسائٹی بہت اچھی جگہ اے صرف دو گھر بنے ہوئے نيں باقی جگہ سنسان پئی اے۔ آپ نوں اوہ جگہ بہت پسند آئی تے کہیا کہ کاش ایتھے اک مسجد، خانقاہ و مدرسہ قائم ہوئے جائے لیکن مالکان زمیناں دینے اُتے راضی نہ سن، مگر آپ روزانہ اوتھے سیر دے لئی تشریف لے جاندے تے کھلے میدان وچ دو نفل پڑھ کر اللہ تعالیٰ دے سامنے گریہ و زاری کردے۔ تن سال تک دعا کيتی تاں سوسائٹی دے ذمہ داران مجوزہ مسجد دی جگہ فروخت کرے اُتے تیار ہوئے گئے، چنانچہ آپ نے اوہ جگہ خرید لی تے اوتھے وسیع و عریض مسجد اشرف تعمیر ہوئی۔
یونیورسٹی اشرف المدارس دا قیام
سودھومسجداشرف دے سامنے ویہہ پلاٹو ں اُتے مشتمل جگہ سی جو فروخت ہوئے چکيتی سی مگر مالکان دا پتا نئيں سی، اُتے آپ نوں جدوں وی اک پلاٹ ملیا آپ خریدتے رہے ایتھے تک کہ دو سال وچ تمام جگہ خرید لی جتھے اج یونیورسٹی اشرف المدارس سندھ بلوچ سوسائٹی گلستان جوہر وچ قائم اے، ایتھے مکمل درس نظامی تے تخصّصات تک دی تعلیم ہُندی اے۔
خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلستان جوہر
سودھواس دے بعد خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلستان جوہر دی زمین فروخت کرنے توں مالک نے انکار کر دتا سی اک دن اوہ خود آئے تے زمین بیچنے دا ارادہ ظاہر کيتا جو آپ نے فوراً خرید لئی۔ تے خانقاہ امدادیہ قائم کيتی۔
تصنیفات و تالیفات
سودھوآپ دی تقریباً 200 دے نیڑے تصنیفات نيں۔ جنہاں وچ قرآن و حدیث، شریعت و طریقت تے تصوف و سلوک اُتے نہایت ضخیم کتاباں، سفر نامے، ملفوظات مجموعہ اشعار تے مواعظ حسنہ 2014ءکے شروع تک تقریباً9 شائع ہوچکے نيں تے کئی سو دے مسودات تیار نيں۔ ایہ سب مواعظ تے چھوٹی وڈی کتاباں لکھاں دی تعداد وچ گزشتہ 30 سال توں مفت تقسیم دی جا رہیاں نيں۔ آپ دیاں کتاباں تے مواعظ حسنہ لکھاں دی تعداد وچ اردو، عربی، فارسی، انگریزی، جرمن، فرانسیسی، چینی، ملیشیائی، لاطینی، پرتگالی، زولو، بنگالی، برمی، ہندی، گجراتی، سندھی، پشتو، بلوچی، براوہی، سرائیکی، پنجابی تے ہور زباناں وچ شائع ہوچکيتیاں نيں تے حالے تک ہوئے رہیاں نيں تے انہاں دے ترجموں دا سلسلہ وی جاری اے۔
لسٹ کتاباں
سودھو|
نمبر شمار |
نام کتاب |
نمبر شمار |
نام کتاب |
نمبر شمار |
نام کتاب |
|
1 |
خزائن القرآن |
16 |
مجالس ابرار |
34 |
حقوق شیخ تے آداب |
|
2 |
خزائن الحدیث |
17 |
گلاں انہاں دی یاد رہیاں گی |
35 |
اصلاح اخلاق |
|
3 |
رسول اللہﷺ دی نظر وچ دنیا دی حقیقت |
18 |
صدائے غیب |
36 |
بدنظری و عشق مجازی دی تباہ کاریاں |
|
4 |
خزائن شریعت و طریقت |
19 |
نوائے غیب |
37 |
تلقین صبر جمیل |
|
5 |
خزائن معرفت و محبت |
20 |
اک منٹ دا مدرسہ |
40 |
قرآن و حدیث دے انمول خزانے |
|
6 |
فیضانِ محبت (مجموعہ اشعار) |
24 |
معارف ربانی |
41 |
معمولات صبح وشام |
|
7 |
آئینہ محبت (مجموعہ اشعار) |
25 |
مواجب ربانیہ |
42 |
پیارے نبیﷺ دی پیاری سنتاں |
|
8 |
معرفت الہٰیہ |
26 |
براہین قاطعہ |
43 |
حسن خاتمہ دے ست مدلل نسخے |
|
9 |
کشکول معرفت |
27 |
معیت الہٰیہ |
44 |
قرآن پاک توں شراب دے حرام ہونے دا ثبوت |
|
10 |
معارف شمس تبریزی |
28 |
ملفوظات حضرت پھولوریؒ |
45 |
ولی اللہ بنانے والے چار اعمال |
|
11 |
معارف مثنوی |
29 |
مواعظ درد محبت (10 جلداں) |
46 |
قومیت و صوبائیت تے بولی و رنگ دے تعصب دی اصلاح |
|
12 |
درس مثنوی |
30 |
حس پرستی و عسق مجازی دی تباہ کاریاں تے انہاں دا علاج |
47 |
بدنظری دے چودہ نقصانات |
|
13 |
فغانِ رومی |
31 |
سفرنامہ لاہور |
||
|
14 |
تربیت عاشقانِ خدا (3 جلداں) |
32 |
فسرنامہ رنگون و ڈھاکہ |
||
|
15 |
روح دی بیماریا ں تے انہاں دا علاج |
33 |
سفرنامہ حرمین شریفین |
مواعظ حسنہ
سودھو|
نمبر شمار |
نام وعظ |
نمبر شمار |
نام کتاب |
نمبر شمار |
نام کتاب |
|
1 |
استغفار دے ثمرات |
38 |
انوارِ حرم |
75 |
قرب الہٰی دیاں منزلاں |
|
2 |
فضائل توبہ |
39 |
فیضانِ حرم |
76 |
روح سلوک |
|
3 |
تعلق مع اللہ |
40 |
حقیقت شکر |
77 |
لازوال سلطنت |
|
4 |
علاج الغضب |
41 |
اللہ تعالیٰ دے باوفا بندے |
78 |
محبت الہٰیہ دی عظمت |
|
5 |
علاج کبر |
42 |
قافلہ جنت دی علامات |
79 |
بے پردگی دی تباہ کاریاں |
|
6 |
تسلیم ورضا |
43 |
اللہ توں اشد محبت دی بنیاد |
80 |
آداب محبت |
|
7 |
خوشگوار ازدواجی زندگی |
44 |
یَااَرْحَم الرّاحِمِیْنْ مولائے رحمۃ العالمین |
81 |
طریق الی اللہ |
|
8 |
حقوق النساء |
45 |
انعاماتِ الہٰیہ |
82 |
اولیاء اللہ دی پہچان |
|
9 |
بدگمانی تے اس ک اعلاج |
46 |
لذتِ ذکر تے لطف ترک گناہ |
83 |
نسبت مع اللہ دے آثار |
|
10 |
منازل سلوک |
47 |
ہم کس نوں ملدے نيں تے سانوں کون پاندا اے ؟ |
84 |
قلبِ سلیم |
|
11 |
تجلیاتِ جذب |
48 |
تحفہ ماہ رمضان |
85 |
طریق محبت |
|
12 |
تکمیل معرفت |
49 |
عظمت رسالت |
86 |
حقانیت اسلام |
|
13 |
طریق ولایت |
50 |
اللہ دا پیغام دوستی |
87 |
عظمتِ صحابہ |
|
14 |
تزکیہ نفس |
51 |
انعامات الہٰیہ |
88 |
ایمان تے عمل صالح دا ربط |
|
15 |
مقصد حیات |
52 |
تقریر ختم قرآن و بخاری شریف |
89 |
دلِ شکستہ دی قیمت |
|
16 |
فیضانِ محبت |
53 |
محبوب الہٰی بننے دا طریقہ |
90 |
نسبت مع اللہ دی شان و شوکت |
|
17 |
ذکراللہ تے اطمینان قلب |
54 |
توبہ دے آنسو |
91 |
فیضانِ رحمت الہٰیہ |
|
18 |
تقویٰ دے انعامات |
55 |
آرامِ دوجتھے دا طریقِ حصول |
92 |
صحبت شیخ دی اہمیت |
|
19 |
حیات تقویٰ |
56 |
خون تمنا دا انعام |
93 |
غمِ حسرت دی عظمت |
|
20 |
نزول سکینہ |
57 |
تعلیم و تزکیہ دی اہمیت |
94 |
اہل محبت دی شان |
|
21 |
اہل اللہ تے صراطِ مستقیم |
58 |
اصلی پیری مریدی کيتا اے ؟ |
95 |
تعمیرِ کعبہ تے تعمیر قلب دا ربط |
|
22 |
مجلس ذکر |
59 |
مقام اولیاء صدیقین |
96 |
طلوع آفتاب دی امید |
|
23 |
تعمیر وطن آخرت |
60 |
علامات مقبولین |
97 |
کیف روحانی کِداں حاصل ہو؟ |
|
24 |
راہ مغفرت |
61 |
مقام اخلاص و محبت |
98 |
طلبہ تے مدرسین توں خصوصی خطاب |
|
25 |
نور ہدایت تے اس دی علامات (حصہ اول) |
62 |
ثبوت قیامت تے اس دے دلائل |
99 |
کرامتِ تقویٰ |
|
26 |
نور ہدایت تے اس دی علامت (حصہ دوم) |
63 |
حقوق الرجال |
100 |
گناہاں توں بچنے دا راستہ |
|
27 |
عظمت حفاظ کرام |
64 |
نفس دے حملےآں توں بچاؤ دے طریقے |
101 |
مقام عاشقانِ حق |
|
28 |
علامات اہل محبت |
65 |
لذت قربِ خدا |
102 |
راہ محبت تے اس دے حقوق |
|
29 |
بعثت نبوت دے مقاصد |
66 |
دین اُتے استقامت دا راز |
103 |
دارِ فانی وچ بالطف زندگی |
|
30 |
تشنگانِ جام شہادت |
67 |
زندگی دے قیمتی لمحات |
104 |
غم تقویٰ تے انعامِ ولایت |
|
31 |
عرفانِ محبت |
68 |
تعلیم قرآن وچ شانِ رحمت دی اہمیت |
105 |
لذتِ اعترافِ قصور |
|
32 |
آداب راہ وفاء |
69 |
عزیز و اقارب دے حقوق |
106 |
داستانِ اہل دل |
|
33 |
امید مغفرت و رحمت |
70 |
اہل اللہ دی شانِ استغناء |
107 |
حقوق الوالدین |
|
34 |
صبر تے مقام صدیقین |
71 |
دسکِ آہ و فغاں |
108 |
اسلامی مملکت دی قدرو قیمت |
|
35 |
صحبت اہل اللہ تے جدید ٹیکنالوجی |
72 |
نگاہِ نبوت وچ محبت دا مقام |
109 |
ہم جنس پرستی دی تباہ کاریاں تے انہاں دا علاج |
|
36 |
عشق رسالت دا صحیح مقام |
73 |
آداب عشق رسولﷺ |
||
|
37 |
منزل قرب الہٰی دا نیڑے ترین راستہ |
74 |
علم تے علمائے کرام دی عظمت |
مواعظ اختر
سودھو|
نمبر شمار |
نام وعظ اختر |
نمبر شمار |
نام وعظ اختر |
نمبر شمار |
نام وعظ اختر |
|
1 |
شادی بیاہ دی رسومات دی اصلاح |
3 |
حضورﷺ دی عظیم القدر دُعا |
5 |
مجاہدہ تے تسہیلُ الطَّریق |
|
2 |
قرآن پاک دی روشنی وچ دینی خدام دے غماں دی تسلی |
4 |
تمنائے بستی صالحین تے دینی شان و شوکت |
علالت
سودھو30 مئی 2000ء نوں آپ اُتے فالج دا حملہ ہويا۔ جسم دا دائیاں حصہ تے بولی بہت زیادہ متاثر ہوئے گئی ایتھے تک کہ 15 دن تک کوئی گل نہ کرسکے اس دے بعد تھوڑا فاقہ ہويا۔ تندرستی وچ ہفتہ دی دو مجلساں منعقد کرواندے سن مگر معذوری دے بعد روزانہ صبح توں شام تک چار، پنج مجلساں ہونے لگاں، جنہاں دا دورانیہ اک توں ڈیڑھ گھنٹہ ہُندا سی۔ ايسے معذوری وچ بغیر کسی دے سہارے چل وی نہ سکدے سن مگر ايسے حالت وچ مختلف ملکاں دے دینی اسفار کیتے۔
دینی اسفار
سودھو- 2002ء توں 2007ء تک تن بار حرمین شریفین حاضر ہوئے تے تن عمرے اداکیتے۔
- 2002ء تے 2004ء وچ جنوبی افریقہ دے دو سفر کیتے۔
- 2004ء ہی وچ جنوبی افریقہ توں بوٹسوانا، زمبیا تے موزمبیق دا سفر کيتا، بنگلہ دیش دے دو سفر تے برطانیہ دا اک سفر کيتا تے اندرون ملک پاکستان دے کئی شہراں دا سفر کيتا۔ تمام تھاںواں اُتے اپنی مجالس منعقد کرواندے رہے۔
وفات
سودھواک سفر وچ دعا کيتی یا اللہ میری موت پیر دے دن ہوئے کیونجے رسول اللہﷺ دی دنیا توں رخصتی وی پیر دے دن ہوئی سی۔ اللہ نے انہاں دی مراد پوری فرمائی تے 23رجب المرجب 1434ھ بمطابق 2 جون 2013ء نوں بروز دوشنبہ(پیر) 07:43 ست بج کر ترتالیس منٹ اُتے آپ نے داعئ اجل نوں لبیک کہیا۔ اشرف علی سینوی کہندے نيں کہ: جمعہ نوں موت تائبین نوں نصیب ہُندی اے تے پیر دے دن موت عاشقین نوں نصیب ہُندی اے۔
تکفین و تدفین
سودھوآپ دی وفات دی خبر منٹاں وچ پھیل گئی، اندرون ملک تے بیرون ملکاں توں پندرہ منٹ دے اندر فون آنے لگے، خانقاہ دا صحن تے مسجد دی تِناں چھتاں آدمیاں توں بھر گئياں۔ رات بھر ایہ مجمع رہیا۔ مشورے دے مطابق آپ دے پوتے محمد اسحاق، حافظ ضیاء الرحمٰن، غلام محمد،محمد ارشاداعظم تے جلیل احمد اخون(جو سب دے سب حافظ تے عالم نيں) نے سنت دے مطابق غسل دتا تے اس گل دا خاص خیال رکھیا گیا کہ چھوٹے توں چھوٹا عمل، غسل تے تکفین سنت دے مطابق ہوئے۔ تقریباً رات دے ساڈھے دس بجے غسل تے کفن توں فراغت ہوئی تے آپ دا جسد خاکی خانقاہ امدادیہ اشرفیہ گلشن اقبال دے شیشہ والے کمرے وچ پہنچادیاگیا۔ اگلے دن صبح اٹھ بجے میت گڈی آپ دے جسد نوں لے کے سندھ بلوچ سوسائٹی روانہ ہوئی تے آپ دے جسد نوں خانقاہ امدادیہ اشرفیہ سندھ بلوچ سوسائٹی گلستان جوہر وچ آپ دے ايسے کمرہ وچ رکھیا گیا جتھے آپ قیام کردے سن، جدوں سندھ بلوچ سوسائٹی تشریف لے جاندے سن ۔ سندھ بلوچ سوسائٹی دا وسیع میدان لوکاں توں بھر گیا سی۔ لوک شہر دے مختلف علاقےآں توں جوق درجوق نماز جنازہ وچ شرکت دے لئی بساں دی چھتاں اُتے کاراں وچ ، موٹرسائیکلاں اُتے تے پیدل چلے آ رہے سن بہت ساریاں جگہاں اُتے ٹریفک جام ہوئے گئی تے ہزاراں افراد نماز جنازہ وچ شریک نہ ہوئے سکے۔ پہلوان چوک گوٹھ توں لے کے جوہر چورنگی تک آدمیاں دا ہجوم سی ایتھے تک کہ اِنّا رش ودھ گیا کہ سندھ بلوچ سوسائٹی وچ تل دھرنے دی جگہ نہ رہی تے یونیورسٹی اشرف المدارس گلستان جوہر سوسائٹی دا دروازہ بند کر دتا گیا۔ 9 بجے آپ دے صاحجزادے نے آپ دی نماز جنازہ پڑھائی۔ سندھ بلوچ سوسائٹی وچ مسجد امداد دے نال ہی آپ دا ذاتی قبرستان اے جو آپ نے خود خریدتا سی۔ اس وچ داخل ہُندے ہی سِدھے ہتھ دی طرف آپ دی قبر تیار کيتی گئی۔ آپ دے وڈے پوتے محمد ابراھیم سلّمہ نے اپنے دادا نوں قبر وچ اتارا تے سنت دے مطابق آپ نوں سجے ہتھ دی طرف کروٹ دلیا کے سینہ تے چہرہ قبلہ رو کر دتا۔ تقریباً ساڈھے دس بجے صبح تدفین مکمل ہوئی تے قبرستان دا دروازہ آپ دی زیارت دے لئی دروازہ کھول دتا گیا تے لوک جوق در جوق اشکبار اکھاں توں ایصال ثواب کر کے رخصت ہوجاندے تے دوسرے حضرات آجاندے۔[۲]
پسماندگان
سودھو- آپ دے پسمانگان وچ اک صاحزداے عالم دین و جانشین مولانا محمد مظہر (خلیفہ مجاز بیعت شاہ ابرار الحق صاحب ہردوئی)۔
- اک صاحجزادی تے پوتے پوتیاں تے دھوہندے نواسیاں نيں۔
- دو صاحجزادے تے وی سن محمد ازہر تے محمد اطہر جو بچپن ہی وچ انتقال کر گئے سن ۔