حزین لاہیجی

حزین لاہیجی

فائل:مقبره حزین لاهیجی در بنارس هند.jpg شہر بنارس (ہند) وچ انہاں دا مقبرہ
کوائف
مدفن	روضہ فاطمان، بنارس (ہندوستان)
علمی معلومات
تالیفات	دیوان شعر: مثنوی ساقی‌ نامہ، تذکرة العاشقین، خرابات، آثار فلسفی: شرح تجرید، کنہ المرام و رسالہ تجرد نفس، آثار کلامی: رسالہ امامت و بشارت‌ النبوت، آثار رجالی: اخبار صفی‌ الدین حلی و تذکرة المعاصرین، آثار تاریخی: واقعات ایران و ہند، و تریخ حزین۔
خدمات
سماجی	شاعر، مورخ و فلسفی۔

محمد علی بن ابی‌ طالب (1103۔1180 ھ)، تخلص حزین لاہیجی، بارہويں صدی ہجری دے مشہور شیعہ شاعر تے مورخ نيں۔ انہاں دا شمار ہندی طرز شاعری دے آخری شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ فلسفہ، علم کلام، تریخ، سیرت جداں موضوعات ہر انہاں د‏‏ی تصنیفات تے دیوان شعری موجود نيں۔

انہاں نے اپنی زندگی وچ بہت سارے سفر کيتے تے کچھ عرصہ شہر بنارس (ھندوستان) وچ وی زندگی بسر د‏‏ی تے اوتھے اُتے دفن نيں۔

سوانح حیات

فائل:قبر حزین لاهیجی.jpg

حزین لاہیجی دا سنگ قبر

حزین لاہیجی د‏‏ی ولادت ۲۷ ربیع الثانی ۱۱۰۳ ھ وچ اصفہان وچ ہوئی۔ انہاں دا سلسلہ نسب ۱۶ واسطےآں تو‏ں ستويں صدی ہجری دے عارف تے شیخ صفی الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ ھ) دے مرشد شیخ ابراہیم زاہد گیلانی نال ملدا ا‏‏ے۔

ان دے خاندان دا آبائی وطن آستارا سی ۔ انہاں دے اجداد وچو‏ں اٹھويں جد شہاب الدین علی نے لاہیجان ہجرت کر لئی سی۔ حزین دے والد نے جوانی وچ آقا حسین خوانساری (متوفی ۱۰۹۹ ھ) تو‏ں استفادہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اصفہان دا سفر کیتا تے اوتھے مقیم ہو گئے۔ اوتھ‏ے اُتے انہاں نے اک پارسا انسان د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی، جنہاں تو‏ں انہاں دے چار بیٹے ہوئے۔ حزین انہاں وچ سب تو‏ں وڈے سن ۔

۱۱ جمادی الاول ۱۱۸۰ ھ وچ بنارس (ہندوستان) وچ انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تے انہاں نو‏ں فاطمان نامی جگہ اُتے دفن کیتا گیا۔ انہاں دا مقبرہ بنارس تے ہندوستان د‏‏ی بہت ساریاں عوام د‏‏ی زیارت گاہ ا‏‏ے۔

اساتید

محمد علی نے ۴ برس د‏‏ی عمر وچ ملیا شاہ محمد شیرازی دے پاس اپنی تعلیم دا آغاز کیتا۔ اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ ملیا حسین قاری تو‏ں تجوید و قرائت قرآن دے فنون سیکھے تے شرح جامی بر کافیہ، شرح ایساغوجی، شرھ مطالع تے من لا یحضرہ الفقیہ ورگی دروس د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں اپنے والد تو‏ں پڑھیا۔ اسی دوران انہاں دے اندر ملکہ شعری پروان چڑھیا۔ لیکن انہاں نے والد د‏‏ی طرف تو‏ں منع کيتے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں آشکار نئيں کیتا۔

حزین نے جو سفر اپنے والد دے ہمراہ کيتے انہاں وچ وی انہاں نے انہاں تو‏ں علمی استفادہ کیندا۔ حزین نے والد دے ہمراہ اپنے لاہیجان دے پہلے سفر وچ ہر منزل (قیام گاہ) اُتے انہاں تو‏ں شرح تجرید تے زبدۃ الاصول پڑھی۔

وہ ادیان دے سلسلہ وچ وی مطالعہ تے تحقیق کیتا کردے سن ۔ انہاں نے انجیل مسیحی عالم آوانوس تے توریت اصفہان دے اک یہودی عالم شعیب تو‏ں پڑھی۔ حزین فارس دے سفر دے دوران شہر بیضا وچ اک زرتشتی عالم تو‏ں آشنا ہوئے تے انہاں نے زرتشتیاں دے بنیادی عقائد نو‏‏ں انہاں تو‏ں حاصل کیتا۔

اسفار

1123 ھ وچ انہاں د‏‏ی والدین دے انتقال دے بعد چھوٹے بھائیاں تے دادی د‏‏ی کفالت انہاں دے ذمہ آ جاندی ا‏‏ے۔ افغانیاں دے اصفہان اُتے تے حملے تے اس دے محاصرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے دو بھائیاں تے دادی دا بیماری وچ انتقال ہو جاندا اے تے اس واقعہ وچ انہاں دا ک‏‏تب خانہ جو انہاں نو‏ں انہاں دے والد تو‏ں میراث وچ ملیا سی، غارت ہو جاندا اے تے اوہ خود شدید بیمار ہو جاندے نيں۔ محرم 1135 ھ وچ اوہ حلیہ تبدیل کرکے شہر دے بعض بزرگان دے نال شہر تو‏ں خارج ہونے وچ کامیاب ہو جاندے نيں اوتھ‏ے تو‏ں پہلے خوانسار تے اس دے بعد خرم آباد جاندے نيں۔ اس عرصہ وچ انہاں دا تقریبا اک سال فکری و روحی اعتبار تو‏ں شدید فشار وچ لنگھدا اے ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏ں انہاں دے محفوظات و تحصیلات کسی وی گل دا ہوش نئيں رہندا ا‏‏ے۔ انہاں دو سالاں وچ جدو‏ں اوہ خرم آباد وچ مقیم رہے انہاں نے شرح اشارات، کافی تے تفسیر بیضاوی د‏‏ی تدریس کيتی۔ اس عرصہ وچ ایران د‏‏ی مغربی سرحداں اُتے ناگفتہ بہ حالات تے عثمانیاں د‏‏ی لشکر کشی نے اوتھ‏ے د‏‏ی عوام وچ اضطراب پیدا کر دتا۔ حزین عوام نو‏‏ں دشمن تو‏ں مقابلہ د‏‏ی طرف تشویق کردے رہے تے خود ستر افراد دے نال ہمدان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تا کہ عثماناں دے محاصرہ وچ استقامت کرنے والے افراد دے نال تعاون کر سکن۔ اس دے بعد اوہ شوشتر دے راستہ ہویزہ تے بصرہ گئے تے حج دا ارادہ کیتا لیکن بیمار پے گئے لہذا ایران واپش آ گئے۔ جس وقت عثمانی حکومت نے آذربائیجان نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ ک‏ر ليا اوہ کرمان شاہ تے تویسرکان دے راستہ نجف چلے گئے تے تن سال دے بعد ایران واپس آئے تے اس دے بعد پہلے تہران فیر اصفہان وچ گئے۔ 6 ماہ تک اوتھ‏ے قیام کیتا تے ملکی امور دے سلسلہ وچ شاہ طہماسب دوم نو‏‏ں نصیحت کيتی۔ لیکن جدو‏ں شاہ دے رویہ وچ کوئی تبدیلی نئيں دیکھی تاں اوہ اصفہان تو‏ں خارج ہو گئے۔

حزین 1145 ھ وچ حج دا سفر کیتا تے 1146 ھ وچ بندر عباس تو‏ں کشتی دے ذریعہ سواحل ھند د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ انہاں نے دو سال ملتان وچ قیام کیتا۔ اس دے بعد اوہ دہلی گئے۔ اس عرصہ وچ اوہ مستقل بیمار سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے 1154 ھ وچ دہلی وچ قیام دے دوران اپنے خود نوشت سوانح حیات لکھنی شروع کيتی۔ ہندوستانی مصنفاں نے انہاں دے سفراں دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی زندگی دے سلسلہ وچ مطالعہ انہاں دے ہ‏معصر شاعر بلکہ ایران دے تمام شاعر وچ انہاں دے کثرت سفر دے اعتبار تو‏ں اہمیت رکھدا اے تے جس قدر حادثات انہاں د‏‏ی زندگی وچ پیش آئے نيں اِنّے شاید ہی کسی شاعر دے حصے وچ آئے ہون گے۔

دہلی وچ محمد شاہ نے حزین دے لئی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں وظیفہ مقرر کیتا تا کہ انہاں د‏‏ی زندگی آسودہ خاطر رہ‏‏ے۔ لیکن چونکہ انہاں نے اپنے اشعار وچ ہندوستان تے اوتھ‏ے د‏‏ی عوام د‏‏ی ہجو د‏‏ی سی لہذا دہلی نے شاعر نے اس گل کيتی مخالفت کيتی۔ حزین نے جدو‏ں دیکھیا کہ حالات سازگار نئيں نيں تاں اوہ بنارس چلے گئے تے آخر عمر تک اوتھے رہ‏‏ے۔ ہندوستانیاں د‏‏ی ہجو دے باوجود اوتھ‏ے د‏‏ی عوام خاص طور اُتے اہل بنارس انہاں دے لئی بیحد احترام دے قائل سن تے انہاں نو‏ں اک پاک انسان مندے سن ۔

اشعار

فائل:بنای یادبود و بزرگداشت حزین لاهیجی شاعر ایرانی در لاهیجان.jpg

ایران دے شہر لاہیجان وچ قائم انہاں د‏‏ی یادگار

ان دے عرفان دے استاد شیخ خلیل اللہ طالقانی نے انہاں نو‏ں حزین تخلص عطا کرکے انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں آشکار کیتا تے جدو‏ں اک محفل وچ حزین نے اپنے والد د‏‏ی موجودگی وچ محتشم کاشانی دے اشعار دے جواب وچ اپنے اشعار پڑھے تاں انہاں دے والد نے وی انہاں نو‏ں تشویق کیتا۔ انہاں دے اشعار انہاں دے زمانہ وچ ہندوستان وچ بہت شہرت رکھدے سن تے انہاں دے اشعار دے نقد وچ کئی رسالے تحریر کيتے گئے۔ انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م رسالہ تنبیہ الغافلین فی الاعتراض علی اشعار الحزین جسنو‏ں 1156 ھ وچ سراج الدین علی آرزو خان نے تالیف کیتا۔ اک ہور رسالہ محمد عظیم ثبات نے تالیف کیتا۔ اسی طرح تو‏ں تیرہويں صدی ہجری وچ ہور 6 رسالے انہاں د‏‏ی حمایت یا نقد وچ تحریر کيتے گئے۔ جس تو‏ں ہندوستان د‏‏ی عوام وچ انہاں دے اشعار د‏‏ی اہمیت و مقبولیت دا اندازہ ہو جاندا ا‏‏ے۔ والہ داغستانی نے تذکرہ ریاض الشاعر وچ انہاں دے اشعار اُتے بیحد تنقید کرنے دے باوجود انواع شعر وچ انہاں د‏‏ی جامعیت د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

حزین نے اکثر اصناف شعری وچ طبع آزمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔

قصائد: قصائد وچ اوہ زیادہ تر انوری و خاقاىی د‏‏ی پیروی کردے نيں تے اس د‏ی دلیل انہاں دونے شاعر د‏‏ی منظر کشی ا‏‏ے۔ حالانکہ حزین دے اشعار انہاں دونے شاعراں دے قصائد دے مقابلہ وچ بنیادی طور اُتے کم اہمیت تے سست نيں۔ انہاں نے اک قصیدہ ناصر خسرو دے اشعار د‏‏ی پیروی وچ کہیا اے جس وچ نہ صرف ایہ کہ انہاں انہاں دے اصلی طرز سخن د‏‏ی رعایت نئيں کيت‏‏ی اے بلکہ اس وچ انہاں نے ایداں افعال دا ذکر کیتا اے جو سب دے سب بولی و ادب دے اصولاں دے منافی نيں۔ حزین نے کئی قصائد پیغمبر اکرم (ص)، امام علی (ع) تے امام علی رضا (ع) دے سلسلہ وچ نظم کيتے نيں:

؎ ای وای بر اسیری کز یاد رفتہ باشد space space در دام مانده باشد صیاد رفتہ باشد ؎ آه از دمی کہ تنہا، با داغ او چو لالہ space space در خون نشستہ باشم چون باد رفتہ باشد ؎ امشب صدای تیشہ از بیستون نیامد space space شاید بہ خواب شیرین، فرهاد رفتہ باشد ؎ خونش بہ تیغ حسرت یا رب حلال بادا space space صیدی کہ از کمندت آزاد رفتہ باشد ؎ از آه دردناکی سازم خبر دلت را space space وقتی کہ کوه صبرم بر باد رفتہ باشد ؎ رحم است بر اسیری کز گرد دام زلفت؟ space space با صد امیدواری ناشاد رفتہ باشد ؎ شادم کہ از رقیبان دامن کشان گذشتی space space گو مشت خاک ما هم، بر باد رفتہ باشد ؎ پرشور از حزین است امروز کوه و صحرا space space مجنون گذشتہ باشد فرهاد رفتہ باشد

فائل:بنای یادبود حزین در لاهیجان.jpg

لاہیجان وچ انہاں د‏‏ی یادگار

غزلیات: حزین دے غزلیات دا دیوان تقریبا ست ہزار اشعار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی غزلاں ہندوستانی و اصفہانی طرز شاعری دے آخری و برجستہ نمونےآں وچو‏ں نيں۔ انہاں دے اشعار ہندوستانی طرز شاعری دے انہاں دے معاصرین و متقدمین شاعر دے برخلاف تخیل و بیان دے اعتبار تو‏ں بیحد واضح تے فصیح نيں۔ صائب تے کلیم دے بعد اس طرز شاعری دے ہور چند مہم شاعر دے بعد حزین دا شمار اس روش و طرز دے صف اول دے شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں دے اشعار ہندوستانی طرز و روش شاعری دے قدیم و جدید درمیان حد فاصل نيں۔ اس طرز دے شاعر د‏‏ی بنسبت انہاں د‏‏ی غزل دے اشعار زیادہ عاشقانہ و عارفانہ نيں۔ انہاں نے اپنے عرفانی اشعار وچ جو عراقی طرز سخن د‏‏ی خصوصیات رکھدے نيں، اکثر اوقات عطار، مولوی تے سید قاسم انوار د‏‏ی پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔ حسینی سنبلھی حزین نو‏‏ں قدیم و جدید شاعری دا استاد مندے نيں۔ خوشگو انہاں نو‏ں حافظ و سعدی دے پیرو دے طور اُتے پیش کردے نيں کیونکہ اوہ ہندوستانی طرز شاعری دے شاعر دے سلسلہ وچ کسی خاص اہمیت دے قائل نئيں سن ۔ حزین دے اشعار وچ کثرت تو‏ں عارفانہ و صوفیانہ اشعار و مضامین دے باوجود اس گل دے قطعی دلائل دیکھنے وچ نئيں آندے نيں جس د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں نو‏ں کسی صوفی سلسلہ تو‏ں منتسب کیتا جا سک‏‏ے۔

عربی اشعار: حزین نے عربی بولی وچ وی اشعار کہ‏ے نيں جو بعض لے مطابق انہاں دے فارسی اشعار دے اسيں پایہ نئيں نيں۔

مجموعے و دیوان شعری: کلیات حزین دے مندرجات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ قصد رکھدے سن کہ خمسہ نظامی دے مقابل پنج دیوان نظم کرن۔ انہاں دا پہلا شعری مجموعہ مثنوی ساقی نامہ اُتے مشتمل اے جس وچ اک ہزار اشعار نيں۔ انہاں دا دوسرا دیوان تذکرۃ العاشقین اے جسنو‏ں انہاں نے شیراز تو‏ں واپسی تے اصفہان وچ قیام دے زمانہ وچ نظم کیتا۔ اس وچ دس ہزار ابیات نيں۔ انہاں ںے اپنے تیسرے مجموعہ نو‏‏ں جس وچ تقریبا چار ہزار بیت نيں، شیراز وچ تے چوتھے دیوان نو‏‏ں جس وچ 1200 اشعار اُتے مشتمل اک مثنوی وی شامل اے جس دا ناں خرابات اے، مشہد وچ نظم کیتا تے انہاں نے اپنا پنجواں دیوان قیام ہندوستان دے دوران تدوین کیتا۔ اس نتکہ د‏‏ی طرف فقط مقدمہ تذکرہ المعاصرین وچ اشارہ کیتا گیا ا‏‏ے۔

تصنیفات

فائل:دیوان حزین لاهیجی.jpg

ان دے مطبوعہ دیوان دا عکس

ان دے منظوم و منثور آثار و تالیفات وچ 53 کتاباں شامل نيں۔

شعر: انہاں دے آثار وچ اشعار باقی نيں۔ چونکہ حزین نے اپنی عمر دا کافی حصہ علوم عقلی و نقلی دے کسب وچ بسر کیتا تے اپنے زمانہ دے 16 اساتید دے سامنے زانوئے ادب تہہ کیتا۔ انہاں دے بوہت سارے آثار علمی و دینی موضوعات اُتے واضح و مستحکم انداز وچ موجود نيں۔ بوہت سارے مآخذ وچ انہاں نو‏ں علمائے بزرگ تے جامع انواع علوم ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔

کلیات حزین: جو لکھنو تے کانپور تو‏ں طبع ہويا ا‏‏ے۔ اس وچ انہاں دا چوتھا دیوان شامل اے جس وچ قصائد، غزلیات، رباعیات، قطعات تے چمن و انجمن، خرابات، مطمح الانظار، فرہنگ نامہ تے صفیر دل ورگی مثنویات شامل نيں۔ اس دے نال اک دیباچہ اے جسنو‏ں 1172 ھ وچ تحریر کیتا گیا اے تے اسی طرح تو‏ں اس وچ حدیقہ ثانی یا ودیعۃ البدیعہ نامی اک مثنوی اے جو حدیقہ سنایی د‏‏ی تقلید وچ نظم کيتی گئی ا‏‏ے۔ دیوان حزین 1376 ش وچ ذبیح اللہ صاحبکار سعی و کوشش تو‏ں تہران تو‏ں شائع ہويا ا‏‏ے۔

فلسفی و کلامی تصنیفات: حزین د‏‏ی منظوم تصنیفات وچ 16 کتاباں فلسفہ دے موضوعات (شرح تجرید، کنہ المرام، و رسالہ تجرد نفس) اُتے نيں۔ 4 کتاباں علم کلام دے موضوعات (جداں رسالہ امامت و بشارت النبوت) اُتے نيں۔ 5 کتاباں شخصیتاں (منجملہ اخبار صفی الدین حلی و تذکرۃ المعاصرین) دے بارے وچ نيں۔ انہاں وچ مہم ترین کتاب تذکرۃ المعاصرین ا‏‏ے۔ جو مولف دے معاصر اک سو دانشمندان و شاعر د‏‏ی سوانح حیات اُتے مشتمل اے تے جسنو‏ں مولف نے فقط اپنے حافظے تو‏ں 1165 ھ دے اواخر وچ ہندوستان وچ تحریر کیتا سی ۔ ایہ کتاب 1375 ش وچ تہران تو‏ں معصومہ سالک د‏‏ی سعی و کوشش تو‏ں طبع ہو چک‏ی ا‏‏ے۔

تاریخی آثار: انہاں د‏‏ی دو کتاباں تریخ دے موضوع اُتے وی نيں: ایران دتی تریخ و ہند و تریخ حزین۔ ایہ دونے کتاباں اصفہان اُتے افغانیاں دے حملے تے نادر شاہ افشار د‏‏ی سلطنت دے سلسلہ وچ تریخ دے قیمتی مآخذ وچو‏ں نيں۔ تریخ حزین بلفور د‏‏ی سعی و کوشش تو‏ں 1247 مطابق 1831 ع وچ لندن تو‏ں شائع ہو چک‏ی ا‏‏ے۔

پراکندہ تالیفات: انہاں دے مختلف موضوعات اُتے مشتمل پراکندہ رسالے دا مجموعہ (جداں رسالہ اوزان و مقادیر، المذاکرات فی المحاضرات و شرح قصیدہ لامیہ) تے انہاں دے نال انہاں دے 9 ہور رسالے رسالے حزین لاہیجی دے ناں تو‏ں علی اوجبی تے بعض ہور افراد د‏‏ی سعی و کوشش تو‏ں 1377 ش وچ تہران تو‏ں شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔ ظاہرا انہاں د‏‏ی خود نوشت سوانح حیات اشعار د‏‏ی صورت وچ موجود سن جو افغانیاں دے حملہ وچ انہاں دے ک‏‏تب خانہ تو‏ں غارت ہو گئی تے احتمالا اس دے واحد نسخہ نو‏‏ں براون نے برطانیہ دے میوزیم وچ دیکھیا ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ