حدیث منزلت اُتے اک نظر

شیعہ تے اہل سنت دے منابع وچ ذکر ہونے والی معروف احادیث وچو‏ں اک حدیث’’حدیث منزلت‘‘ا‏‏ے۔ جس وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حضرت امیرالمومنین تو‏ں فرماندے نيں:

"اما ترضی ان تکون منّی بمنزلة هارون من موسیٰ " ۔کیہ پسند نئيں کہ تسيں میرے لئے ایداں دے ہوئے جاو جداں موسیٰ دے لئی ہارون؟‘‘

دوسری نقل دے تحت آپ(ص) نے فرمایا:

’’انت منّی بمنزلة هارون من موسیٰ ‘‘ تسيں میرے لئے ایداں دے ہوئے جداں موسیٰ دے لئی ہارون۔‘‘

اک ہور تعبیر وچ ایويں اے کہ پیغمبر(ص) نے فرمایا:

’’علیّ منّی بمنزلة هارون من موسیٰ ‘‘ ۔علی(ع)نوں میرے تو‏ں اوہی نسبت اے جو ہارون نو‏‏ں موسیٰ نال سی۔‘‘

ہور بہت ساری احادیث دے مقابلے وچ اس حدیث د‏‏ی ممتاز خصوصیت ایہ اے کہ اس حدیث نو‏‏ں ہور محدثین دے علاوہ بخاری تے مسلم نے وی نقل کيتا ا‏‏ے۔ اہل سنت د‏‏ی اصطلاح وچ ایہ حدیث ایسی حدیث اے کہ بخاری تے مسلم دونے نے اس اُتے اتفاق کيتا ا‏‏ے۔

دوسری گل ایہ کہ ایہ حدیث امیرالمومنین(ع) د‏‏ی امامت اُتے کئی پہلواں تو‏ں دلالت کردی اے ؛ لہٰذا اس اعتبار تو‏ں ايس‏ے حدیث تو‏ں کئی جہات تو‏ں استدلال کيتا جا سکدا اے ۔ ايس‏ے لئے ساڈے علماء نے شروع تو‏ں ہی اس حدیث اُتے خصوصی توجہ فرمائی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح دوسرےآں نے وی اسنو‏ں اپنی اسناد تو‏ں نقل کرنے تے مختلف رستےآں تو‏ں اس دا جواب دینے دا اہتمام کيتا ا‏‏ے۔

راویان ’’حدیث منزلت‘‘ اُتے اک نظر

حدیث منزلت دے راوی

بعض اصحاب پیغمبر دے ناں جنہاں نے اس حدیث نو‏‏ں نقل کيتا اے ۔ ايس‏ے طرح مختلف صدیاں نال تعلق رکھنے والے مشہور ترین محدثین ، مفسرین تے مورخین د‏‏ی طرف وی اشارہ کرن گے۔

۱ ۔ امیر المومنین علی علیہ السلام

راویان حدیث د‏‏ی ابتدا وچ خود امیرالمومنین(ع) دا اسم گرامی چمک رہیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح بعض اصحاب نے اس حدیث نو‏‏ں نقل کيتا اے، انہاں دے ناں ایہ نيں:

۲ ۔ عبد اللہ ابن عباس

۳ ۔عبد اللہ ابن مسعود

۴ ۔ جابر ابن عبد اللہ انصاری

۵ ۔ سعد ابن ابی وقاص

٦ ۔ عمر ابن خطاب

٧ ۔ ابو سعید خدری

۸ ۔ براء ابن عازب

٧ ۹ ۔ جابر ابن سمرہ

۱۰ ۔ ابوہریرہ

۱۱ ۔مالک ابن حویرث

۱۲ ۔ زید ابن ارقم

۱۳ ۔ ابو رافع

۱۴ ۔ حذیفہ بن اسید

۱۵ ۔ انس بن مالک

۱٦ ۔ عبد اللہ ابن ابی اوفی

۱٧ ۔ ابو ایوب انصاری

۱۸ ۔ عقیل ابن ابی طالب

۱۹ ۔ حُبشی ابن جنادہ

۲۰ ۔ معاویہ ابن ابو سفیان

اس حدیث دے راویاں وچ خواتین وی نيں کہ جو مندرجہ ذیل نيں:

۱ ۔ ام المومنین ام سلمہ

۲ ۔ اسماء بنت عمیس

۸

حدیث منزلت دا تواتر

تیس ( ۳۰) تو‏ں ودھ اصحاب نے اس حدیث نو‏‏ں روایت کيتا اے ، ممکن اے اصحاب وچو‏ں مرداں تے خواتین نو‏‏ں ملیا ک‏ے راویاں د‏‏ی تعداد چالیس ( ۴۰) تک پہنچ جائے۔

ابن عبد البر’’الاستیعاب‘‘ میں اس حدیث دے بارے وچ لکھدے نيں:یہ حدیث، صحیح ترین تے معتبر ترین روایات وچو‏ں ا‏‏ے۔ اوہ ايس‏ے تسلسل وچ کہندے نيں: سعد ابن ابی وقاص د‏‏ی حدیث بہت ساری اسناد تو‏ں نقل ہوئی ا‏‏ے۔

ابن عبد البر اس حدیث نو‏‏ں روایت کرنے والے بعض اصحاب دا ناں لینے دے بعد کہندے نيں: البتہ اک ہور گروہ نے وی اس حدیث نو‏‏ں نقل کيتا اے جس دے تمام افراد دا ناں لینا طوالت دا باعث ہوئے گا۔

’’رہتل الاکمال‘‘ میں مزی نے وی اس حدیث د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے تے امیرالمومنین(ع) دے حالات زندگی وچ ايس‏ے طرح اظہار نظر کيتا ا‏‏ے۔

حافظ ابن عساکر بھی’’ تریخ مدینہ دمشق‘‘ وچ بہت سارے مواقع اُتے امیرالمومنین(ع) دے حالات بیان کردے وقت اس حدیث د‏‏ی اسناد وطرق نو‏‏ں تقریباً ویہہ ( ۲۰) اصحاب تو‏ں ذکر کردا اے ۔

اسی طرح حافظ ابن حجر عسقلانی اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے والے بعض اصحاب کانام لینے دے بعد انہاں وچو‏ں اک گروہ د‏‏ی روایت دا متن نقل کردے ہوئے تے کہندا اے :ابن عساکر نے علی(ع) دے حالات زندگی دے ضمن وچ حدیث منزلت دے تمام طرق نو‏‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔

اس بناء اُتے حدیث منزلت ، کہ جو شیعہ مفکرین دے ہاں متواتر اے، اہل سنت دے ہاں وی صحیح ، معروف تے مشہور احادیث وچو‏ں اے ؛ بلکہ انہاں دے ہاں وی متواتر احادیث وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔

حاکم نیشاپوری ايس‏ے ضمن وچ کہندے نيں:حدیث منزلت ، تواتر د‏‏ی حد تک پہنچی ہوئی ا‏‏ے۔

اسی طرح’’قطف الازهارالمتناثرة فی الأ خبار المتواترة‘‘ وچ ، جس وچ متواتر احادیث نيں، حافظ جلال الدین سیوطی نے اس حدیث نو‏‏ں وی نقل کيتا اے ۔

شیخ علی متقی ہندی نے’’ قطف الازهارالمتناثرة فی الأ خبار المتواترة ‘‘ وچ اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے وچ سیوطی د‏‏ی پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس حدیث دے متواتر ہونے دا اعتراف کرنے والےآں وچو‏ں اک دیار ہند دے محدث شاہ ولی اللّٰہ دہلوی اے ۔ انہاں نے اس مطلب کو’’ازالة الخفاء فی سیرة الخلفاء ‘‘ وچ لکھیا ا‏‏ے۔

۱۰

مختلف صدیاں وچ اس حدیث دے راوی

ایتھ‏ے اسيں اہل سنت دے مشاہیر وچو‏ں اک ایداں دے گروہ د‏‏ی طرف اشارہ کراں گے جو مختلف صدیاں وچ اس حدیث نو‏‏ں روایت کرنے والے نيں:

۱ ۔ محمد ابن اسحاق ۔صاحب کتاب السیرۃ ؛

۲ ۔ ابوداود سلیمان ابن داود طیالسی ۔صاحب المسند ؛

۳ ۔ محمد ابن سعد۔مصنف الطبقات الکبریٰ؛

۴ ۔ ابو بکر ابن ابی شیبہ۔صاحب کتاب المصنّف؛

۵ ۔ احمد ابن حنبل شیبانی ۔صاحب المسند ؛

٦ ۔ محمد ابن اسماعیل بخاری ۔ صحیح بخاری؛

٧ ۔ مسلم نیشاپوری۔ صحیح مسلم؛

۸ ۔ ابن ماجہ قزوینی۔ سنن ابن ماجہ؛

۹ ۔ ابو حاتم ابن حبّان۔صحیح؛

۱۰ ۔ محمد ابن عیسیٰ ترمذی۔سنن ترمذی؛

۱۱ ۔ عبد اللہ ابن احمد ابن حنبل ۔ ایہ اہل سنت دے وڈے پیشوااحمد ابن حنبل دا بیٹا ا‏‏ے۔ کدی بعض علماء ، عبد اللہ نو‏‏ں اس دے باپ اُتے ترجیح دیندے نيں۔ اس نے اس حدیث نو‏‏ں ’’زیادات مسند احمد‘‘اور’’زیادات مناقب احمد‘‘ میں نقل کيتا ا‏‏ے۔

۱۲ ۔ ابو بکر بزار۔صاحب المسند؛

۱۳ ۔ نسائی ۔ صاحب صحیح؛

۱۴ ۔ ابو یعلی موصلی ۔ صاحب المسند؛

۱۵ ۔ محمد ابن جریر طبری۔ صاحب تریخ تے تفسیر؛

۱٦ ۔ ابو عوانہ۔ صاحب صحیح؛

۱٧ ۔ ابو شیخ اصفہانی ۔ صاحب طبقات المحدثین؛

۱۸ ۔ ابو القاسم طبرانی۔ صاحب معجم (کبیر، اوسط، صغیر)؛

۱۹ ۔ ابو عبد اللہ حاکم نیشاپوری۔ صاحب المستدرک علی الصحیحین؛

۲۰ ۔ ابو بکر شیرازی۔صاحب الألقاب؛

۲۱ ۔ ابو بکر ابن مردویہ ۔ صاحب تفسیر؛

۲۲ ۔ ابو نعیم اصفہانی ۔ صاحب حلیۃ الأولیاء ؛

۲۳ ۔ ابو القاسم تنوخی ۔انہاں نے حدیث منزلت د‏‏ی اسناد ذکر کردے ہوئے وکھ تو‏ں اک کتاب لکھی ا‏‏ے۔

۲۴ ۔ ابو بکر خطیب بغدادی ۔صاحب تریخ بغداد؛

۲۵ ۔ ابن عبد البر ۔ صاحب الاستیعاب؛

۲٦ ۔بغوی ۔ایہ اہل سنت دے ہاں’’محی السنۃ ‘‘(سنت نو‏‏ں زندہ کرنے والا) دے ناں تو‏ں معروف اے ۔’’مصابیح السنہ ‘‘نامی کتاب انہاں د‏‏ی لکھی ہوئی اے ۔

۲٧ ۔ رزین عبدی۔ صاحب کتاب الجمع بین الصحاح؛

۲۸ ۔ ابن عساکر۔ صاحب تریخ مدینہ دمشق؛

۲۹ ۔ فخر رازی ۔ صاحب تفسیر کبیر؛

۳۰ ۔ مجد الدین ابن اثیر جزری ۔ صاحب جامع الاصول؛

۳۱ ۔ عز الدین ابن اثیر ۔ صاحب اسد الغابہ؛

۳۲ ۔ ابن نجار بغدادی ۔ صاحب تریخ بغداد؛

۳۳ ۔ نووی ۔ صاحب شرح صحیح مسلم ؛

۳۴ ۔ ابوالعباس محب الدین طبری ۔ صاحب الریاض النضرۃ فی مناقب العشرۃ المبشرۃ

۳۵ ۔ ابن سید الناس ۔ صاحب السیرۃ ؛

۳٦ ۔ ابن قیم جوزیہ ۔ صاحب السیرۃ ؛

۳٧ ۔ یافعی ۔ صاحب مرآۃ الجنان؛

۳۸ ۔ ابن کثیر دمشقی ۔ صاحب تفسیر تے تریخ؛

۳۹ ۔ خطیب تبریزی ۔ صاحب مشکاۃ المصابیح؛

۴۰ ۔ جمال الدین مزی۔ صاحب رہتل الکمال؛

۴۱ ۔ ابن شحنہ ۔ معروف تریخ دے مصنف؛

۴۲ ۔ زین الدین عراقی ۔ معروف محدث ، مختلف کتاباں دے مصنف نيں ؛ جنہاں وچو‏ں اک کتاب ’’الالفیہ فی علوم الحدیث ‘‘ہے؛

۱۳ ۴۳ ۔ ابن حجر عسقلانی؛

۴۴ ۔ جلال الدین سیوطی؛

۴۵ ۔ دیار بکری ۔ تریخ خمیس؛

۴٦ ۔ ابن حجر مکی ۔ الصواعق المحرقہ؛

۴٧ ۔ متقی ہندی ۔ کنز العمال؛

۴۸ ۔ منّاوی ۔ فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر؛

۴۹ ۔ شاہ ولی اللہ دہلوی ۔ ازالۃ الخفاء ، الحجۃ البالغہ؛

۵۰ ۔ احمد زینی دحلان ۔ السیرۃ الدحلانیۃ۔

ان دے علاوہ مختلف صدیاں تے مختلف طبقات نال تعلق رکھنے والے محدثین، مورخین تے مفسرین نے اس حدیث شریف نو‏‏ں اپنی اپنی کتاباں وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔

حدیث منزلت دے متن اُتے اک نظر

حدیث منزلت دا متن تے اس د‏ی تصحیح

بخاری د‏‏ی روایت

صحیح بخاری وچ ایہ روایت دو جگہ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

محمد بن بشار، غندر تو‏ں ، اوہ شعبہ تو‏ں تے شعبہ ، سعد تو‏ں نقل کردا اے، اوہ کہندا اے :کہ ميں نے ابراہیم بن سعد تو‏ں ،اس نے اپنے باپ سعد بن ابی وقاص تو‏ں سنیا ، کہندا سی کہ پیغمبر خدا(ص) نے فرمایا:

"اما ترضیٰ انہاں تکون منّی بمنزلة هارون من موسیٰ" ۔کیا پسند نئيں کہ تسيں میرے لئے ایداں دے ہوئے جاو جداں موسیٰ دے لئی ہارون؟‘‘

بخاری دوسری جگہ اس حدیث نو‏‏ں اس طرح نقل کردا اے:

مسدد، یحییٰ تو‏ں ، اوہ شعبہ تو‏ں ، شعبہ ، حکم تو‏ں ، اوہ مصعب بن سعد بن ابی وقاص تو‏ں تے سعد اپنے باپ تو‏ں نقل کردا ا‏‏ے۔ اوہ کہندا اے:

’’جدوں پیغمبر جنگ تبوک دے لئی مدینے تو‏ں باہر جا رہے سن تاں آپ(ص) نے علی(ع) نو‏‏ں مدینے وچ اپنی جگہ چھڈ دتا ۔علی(ع) نے عرض کيتا:کیا آپ (ص)عورتاں تے بچےآں د‏‏ی ذمہ داری میرے کندھےآں اُتے ڈال دین گے؟

پیغمبر(ص) نے فرمایا :

"الا ترضیٰ انہاں تکون منّی بمنزلة هارون من موس یٰ الا انّ ه ل یس بعدی نبیّ "

کیہ تسيں خوش نئيں ہوئے کہ میرے لئے، موسیٰ دے لئی ہارون د‏‏ی طرح ہوئے جاو سوائے ایہ کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں ؟‘‘

مسلم د‏‏ی روایت

مسلم بن حجاج قشیری اس حدیث نو‏‏ں متعدد اسناد تو‏ں روایت کردا اے ۔ بطور نمونہ اک مورد د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں:

ان روایات وچو‏ں اک اوہ روایت اے جو اس نے اپنی سند دے نال سعید بن مسیب تو‏ں نقل کيتا اے ، سعید نے عامر بن سعد بن ابی وقاص تو‏ں اس نے اپنے باپ تو‏ں نقل کيتا اے کہ پیغمبر(ص) نے علی(ع) تو‏ں فرمایا :

"انت منّی بمنزلة هارون من موسیٰ الاّ انّه لا نبیّ بعدی " ۔

تم میرے لئے اس طرح ہوئے جس طرح موسیٰ دے لئی ہارون سی سوائے اس دے کہ میرے بعد کوئی نبی نہ ہوئے گا ۔‘‘

سعید کہندا اے : میں چاہندا سی کہ اس حدیث نو‏‏ں بالمشافہ سعد تو‏ں ہی سناں ، ايس‏ے لئے ميں نے اس نال ملاقات کيت‏ی تے عامر د‏‏ی نقل کردہ حدیث سعد دے ہاں بیان کردتی۔

اس نے کہیا :ميں نے ایہ حدیث پیغمبر(ص) تو‏ں سنی اے ۔

ميں نے کہیا :کیا واقعی!تم نے خود سنی اے ؟

اس نے میرے جواب وچ اپنی انگلیاں نو‏‏ں کاناں اُتے رکھیا تے کہیا :جی ہاں!اگر جھوٹھ کہاں تاں میرے کان بہرے ہوئے جاواں ۔

قابل ذکر اے کہ اس متن وچ چند اک نکات نيں انہاں اُتے توجہ کرنی چاہیدا۔

مسلم اپنی صحیح وچ کِسے دوسری جگہ ایويں نقل کردا اے :

بکیر بن مسمار نے عامر بن سعد بن ابی وقاص تو‏ں تے اس نے اپنے باپ تو‏ں نقل کيتا اے ، اوہ کہندا اے کہ معاویہ بن ابی سفیان نے سعد تو‏ں کہیا: ابوتراب نو‏‏ں برا بھلا کہنے تو‏ں کیہڑی چیز تواڈے لئے مانع اے ؟

سعد نے کہیا :اس (علی(ع))کے بارے وچ پیغمبر د‏‏ی بیان کيتی گئی تن خصوصیات جدو‏ں وی مینو‏ں یاد آتی نيں وچ ہرگز اسنو‏ں برا بھلا نئيں کہہ سکدا۔فیر سعد نے اوہ تن خصوصیات بیان کيتياں کہ جنہاں وچو‏ں اک حدیث منزلت سی۔

اہل سنت د‏‏ی نگاہ وچ دوصحیح کتاباں

جو کچھ گزر چکيا اے اوہ ایسی حدیثاں سن جو اہل سنت د‏‏ی دو صحیح کتاباں وچ نقل ہوئیاں نيں ۔ آپ جاندے نيں کہ اہل سنت دے درمیان مشہور تے معروف ایہ اے کہ انہاں دونے کتاباں د‏‏ی حدیثاں قطعی طور اُتے صحیح تے درست نيں ، اکثر اہل سنت اس گل دے معتقد نيں کہ انہاں دونے کتاباں د‏‏ی ساری د‏‏ی ساری احادیث ’’قطعی الصدور‘‘ہاں تے انہاں روایات د‏‏ی سند وچ جھگڑنے تے شک تے شبہ کرنے د‏‏ی کوئی گنجائش نئيں ا‏‏ے۔

زیادہ تو‏ں زیادہ اطمینان دے لئی آپ علوم حدیث وچ لکھی گئی کتاباں تو‏ں رجوع ک‏ر سکدے نيں ۔ بطور نمونہ :جلال الدین سیوطی د‏‏ی تالیف ’’تدریب الراوی فی شرح تقریب النووی‘‘، ايس‏ے طرح ’’الفیۃ الحدیث‘‘پر لکھی گئی شرحاں ،مثلا:شرح ابن کثیر ، شرح زین الدین عراقی وغیرہ دیکھی جا سکدیاں نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ ابو الصلاح د‏‏ی کتاب علوم الحدیث وچ وی ایہ مطلب دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

اک طرف تو‏ں اہل سنت د‏‏ی معتبر تے مورد اعتماد کتاب ’’حجۃ اللّٰہ البالغۃ‘‘ میں شاہ ولی اللہ دہلوی ، دو صحیح کتاباں اُتے تاکید کردے نيں؛ اوہ صحیح مسلم تے صحیح بخاری اُتے تمام علماء دے اجماع تے اتفاق نو‏‏ں بیان کرنے دے بعد کہندے نيں:تمام علماء متفق النظر نيں ،ہر اوہ شخص کہ جو انہاں دونے کتاباں تو‏ں بے اعتنائی کرے تے انہاں نو‏ں بے اہمیت سمجھ‏‏ے اوہ بدعت گزار تے مؤمنین دے راستے اُتے نہ چلنے والا ا‏‏ے۔

اس بنا اُتے تے شاہ ولی اللہ د‏‏ی گل اُتے ، کہ جس وچ اجماع دا دعویٰ کيتا گیا اے، توجہ دینے تو‏ں ، حدیث منزلت د‏‏ی سند اُتے اعتراض کرنے والا دین وچ بدعت ایجاد کرنے والا ہوئے جائے گا جو مؤمنین دے راستے تو‏ں ہٹ کر کسی دوسری راہ اُتے چل رہیا ا‏‏ے۔

دوسری طرف تو‏ں جے رجال د‏‏ی کتاباں دیکھ لی جاواں تاں معلوم ہوئے جائے گا کہ مسلم تے بخاری نے جس راوی تو‏ں کوئی اک حدیث نقل کيتی اے تاں تمام راوی شناساں نے ايس‏ے راوی اُتے اعتماد کرکے اس د‏ی حدیث نو‏‏ں قبول کيتا اے ؛ اس طرح کہ انہاں وچو‏ں بعض دا کہنا اے : جس کسی نے انہاں دونے تو‏ں روایت نقل کيتی اوہ پل تو‏ں گزر گیا۔

۲۰ اسی لئے شیعہ اپنے حق نو‏‏ں ثابت کرنے یا دوسرےآں دے نظریات نو‏‏ں باطل کرنے دے لئی ہمیشہ معتبر احادیث تو‏ں استدلال کردے نيں۔ جدو‏ں اہل سنت جواب دینے تو‏ں عاجز آ جاندے نيں تے انہاں نو‏ں بھاگنے دا کوئی راستہ نئيں ملدا تاں اپنے مفاد دے خلاف احادیث نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے رد کردے نيں کہ ’’یہ حدیث شیخین (بخاری تے مسلم) نے اپنی کتاباں وچ نقل نئيں کيت‏‏ی اے ۔‘‘

بطور نمونہ ایہ حدیث ملاحظہ فرماؤ :

پیغمبر اکرم(ص)نے فرمایا :

"ستفترق امّتی علیٰ ثلاث تے سبعین فرقة" ۔

میرے بعد میری امت تہتر ( ٧۳) گروہاں وچ تقسیم ہوئے جائے گی ۔

یہ حدیث ايس‏ے تعبیر دے نال صحیح بخاری تے مسلم وچ نئيں آئی اے ؛ لیکن سنن چہار گانہ (سنن ترمذی، سنن ابن ماجہ، سنن نسائی تے سنن ابی داود) وچ موجود ا‏‏ے۔ ابن تیمیہ اس حدیث دے ردّ وچ کہندا اے :’’یہ حدیث صحیحین وچ نقل نئيں ہوئی اے ۔‘‘

سنن تے مسانید لکھنے والےآں،جداں امام احمد بن حنبل تے ہور علماء دے اس حدیث نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ نقل کرنے دے باوجود ابن تیمیہ اس بہانے دے نال اس حدیث نو‏‏ں قبول نئيں کردا کہ ایہ صحیح بخاری تے مسلم وچ نئيں آئی ا‏‏ے۔

وہ چیز ، جو سب تو‏ں پہلے ہر منصف انسان نو‏‏ں اپنی جانب متوجہ کراندی اے ، ایہ اے کہ صحیحین وچ آئی ہوئی احادیث دے قطعی الصدور ہونے اُتے اہل سنت دا اصرار اے تے بخاری تے مسلم دا نقل کرنا روایت دے قبول کرنے تے انہاں دا نقل نہ کرنا روایت دے رد کيتے جانے د‏‏ی دلیل سمجھدے نيں ؛ اس دے باوجود جدو‏ں اوہ لوک ایہ دیکھدے نيں کہ انہاں دو کتاباں وچ ایسی کوئی حدیث موجود اے جس تو‏ں شیعہ لوک مقام استدلال وچ فائدہ اٹھاواں گے تاں انتہائی ڈھٹائی دے نال اس حدیث نو‏‏ں ردّ کردے تے اسنو‏ں غلط گرداندے نيں ۔

اسی لئے صحیح بخاری تے مسلم وچ نقل شدہ اس روایت نو‏‏ں کہ:’’حضرت زہرا(ع) ، ابوبکر تو‏ں ناراض ہوئے گئياں تے جدو‏ں تک زندہ رہیاں اس تو‏ں گل نئيں کيت‏‏ی۔‘‘تحفةالاثنا عشریه دا مصنف باطل سمجھدا تے ردّ کردا ا‏‏ے۔

اسی طرح صحیح بخاری د‏‏ی شرح ’’ارشاد الساری‘‘ میں قسطلانی تے ’’الصواعق المحرقہ‘‘ وچ ابن حجر مکی ، بیہقی تو‏ں نقل کردے نيں کہ اوہ زہری د‏‏ی اس حدیث نو‏‏ں ضعیف شمار کردا اے جس وچ کہیا گیا اے کہ حضرت علی(ع) نے چھ ماہ تک ابو بکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی۔ یعنی بیہقی اس حدیث د‏‏ی تضعیف کردا اے تے قسطلانی تے ابن حجر اس تضعیف نو‏‏ں نقل کردے نيں حالانکہ ایہ حدیث دونے صحیح کتاباں (مسلم تے بخاری) وچ موجود اے ۔

اس سلسلے وچ حافظ ابو الفرج ابن جوزی نے حدیث ثقلین نو‏‏ں کتاب

’’العلل المتناهیة فی الاحادیث الواهیة‘‘

میں  درج کيتا اے جو ضعیف تے بے بنیاد احادیث نو‏‏ں اکٹھا کرنے دے لئی لکھی گئی سی ۔ حالانکہ حدیث ثقلین صحیح مسلم وچ وی آئی اے ۔ ايس‏ے لئے بعض علماء نے اس (ابو الفرج )پر نکتہ چینی د‏‏ی ا‏‏ے۔

واضح ہوئے گیا کہ احادیث نو‏‏ں قبول کرنے یا ٹھکرا دینے دا معیار اہل سنت د‏‏ی مصلحتاں نيں۔ جدو‏ں ایہ لوک دیکھدے نيں کہ کوئی حدیث انہاں دے اپنے تے انہاں دے فائدے وچ اے تاں اس اُتے اعتماد کردے تے صحیحین وچ اس د‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے صحیح ہونے اُتے استدلال کردے نيں ؛ لیکن جے کوئی حدیث انہاں دے نقصان وچ ہوئے تے انہاں دے عقیدتی مکت‏‏ب تے مذہب دے ستون نو‏‏ں گرانے دا باعث ہوئے تاں اس حدیث نو‏‏ں ضعیف شمار کردے یا خلاف حق سمجھدے نيں اگرچہ کسی اک صحیح یا دونے وچ نقل ہوگئی ہوئے۔

ظاہر اے کہ احادیث د‏‏ی تحقیق وچ ایہ طریقہ کار کوئی پسندیدہ روش نئيں اے ، مفکرین تے صاحب فضیلت لوک اس قسم د‏‏ی کوئی روش دے حامل نئيں نيں ۔ ایہ لوک تے ہر اوہ شخص جو اپنے عقیدے نو‏‏ں مضبوط بنیاداں اُتے استوار کرکے اس اُتے عمل پیرا ہوئے تو‏ں اے اس طرح دا طریقہ کار نئيں اپناندا۔

جب ’’حدیث منزلت ‘‘کی باری آتی اے تاں اسيں دیکھدے نيں کہ اصول تے علم کلام دے بعض علماء کھلم کھلا اس د‏ی سند وچ بحث تے جھگڑا کردے نيں، یا اس د‏ی تضعیف کردے نيں تے اسنو‏ں صحیح نئيں سمجھدے۔ حالانکہ ایہ حدیث دونے صحیح کتاباں وچ موجود ا‏‏ے۔

ہم سوال کردے نيں:پس انہاں دونے صحیح کتاباں د‏‏ی تمام احادیث دے قطعی الصدور ہونے د‏‏ی گل کتھے گئی؟ تے اس مطلب اُتے آپ دے اصرار دا کیہ معنی اے ؟

البتہ اسيں خود وی صحیحین د‏‏ی احادیث دے قطعی الصدور ہونے دے معتقد نئيں نيں بلکہ اس گل دے قائل نيں کہ قرآن کریم دے سوا کوئی اورکتاب نئيں جس دے اوّل تو‏ں آخر تک صحیح ہوئے۔

لیکن ساڈا مخاطب اوہ لوک نيں جو انہاں دونے کتاباں نو‏‏ں صحیح سمجھدے نيں ، انہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی تصریحات د‏‏ی بنیاد اُتے گل کردے نيں۔

بنا بر ااں گزشتہ مطالب تو‏ں معلوم ہويا کہ اہل سنت دے ہاں کوئی پائیدار قاعدہ نئيں اے جس د‏‏ی ہمیشہ رعایت کيت‏ی جائے تے اس دے لوازم نو‏‏ں قبول کيتا جائے ۔ جو کچھ اے اوہ انہاں دے من د‏‏ی چاہت اے جس نو‏‏ں قاعدے دے عنوان تو‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے اصل تے اساس قرار دتا اے ۔ جدو‏ں چاہندے نيں تاں انہاں قواعد نو‏‏ں کم وچ لاندے نيں تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی طبیعت دے موافق نہ ہوئے تاں انہاں نو‏‏ں یکسر بھلا دیندے نيں ۔

حدیث منزلت دے ہور متون

حدیث منزلت صحیح بخاری ومسلم دے علاوہ اہل سنت د‏‏ی دوسری مشہور تے معروف کتاباں وچ نقل ہوئے گئی اے ۔ اسيں انہاں دے متن نو‏‏ں ذکر کرن گے کیونجے ہر نقل تے ہر متن د‏‏ی اپنی وکھ اک خصوصیت اے جس وچ اچھی طرح تو‏ں تامل کرنا چاہیدا ۔

ابن سعد د‏‏ی روایت

الطبقات الکبریٰ وچ ابن سعد اس حدیث نو‏‏ں چند اسناد دے نال ذکر کردا اے ۔

۱ ۔ سعید بن مسیب تو‏ں متصل سلسلہ :

ایہ اوہی حدیث اے کہ جو اساں صحیح مسلم تو‏ں نقل کيتی اے ۔ ایتھ‏ے اس د‏ی نقل اورمسلم د‏‏ی سعید بن مسیب نال کيتی گئی نقل دے درمیان مقائسہ کرنے دا وقت اے ۔ سعید کہندا اے : ميں نے سعد بن مالک (اوہی سعد بن ابی وقاص )سے کہیا : میں چاہندا ہاں کہ تسيں تو‏ں کسی حدیث دے بارے وچ پوچھاں ؛ لیکن ایہ سوال کردے ہوئے ڈر رہیا ہون۔

سعد نے کہیا :بھتیجے !ایسا نہ کر ۔ جدو‏ں توانو‏‏ں معلوم ہوئے جائے کہ وچ کِسے چیز تو‏ں آگاہ ہاں تاں پوچھ لیا کرو تے میرے تو‏ں مت ڈرو!

ميں نے کہیا :جب پیغمبر اکرم(ص) نے جنگ تبوک دے وقت علی(ع) نو‏‏ں مدینے وچ اپنی جگہ چھڈیا تاں علی(ع) نوں کیہ کہیا ؟

طبقات دا مصنف کہندا اے :سعد نے پوری حدیث اس دے لئی نقل کيتی۔

ہن ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ کیو‏ں علی(ع) تے اہل بیت پیغمبر(ع) دے بارے وچ موجود حدیث ، صحابی رسول تو‏ں پُچھدے ہوئے ڈر لگدا تے خوف محسوس ہُندا سی ؟ جے حدیث دوسرےآں دے بارے وچ ہُندی تاں پوری آزادی تے آرام تے راحت دے نال پُچھیا جاندا سی۔

۲ ۔براء بن عازب تے زید بن ارقم تو‏ں متصل سلسلہ:

محمد بن سعد ’’الطبقات‘‘وچ دوسری بار اپنی اسناد دے نال برا بن عازب تے زید بن ارقم تو‏ں اس طرح نقل کردا اے کہ انہاں نے کہیا :

جدوں جنگ تبوک دا زمانہ آیا تاں پیغمبر اسلام(ص) نے علی(ع) ابن ابی طالب(ع) تو‏ں فرمایا :

"انّه لا بدّ انہاں اقیم او تقیم" ۔ضروری اے کہ میں مدینے وچ رہاں یا آپ رہو۔‘‘

پیغمبر اکرم(ص) دے اس فرمان تو‏ں واضح ہُندا کہ مدینہ وچ کچھ حادثات پیش آرہے سن یا بعض سازشاں جنم لے رہیاں سن ۔ بعد والی حدیث وچ انہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف اشارہ کرن گے۔ اس وقت د‏‏ی حساس صورتحال دا تقاضا ایہی سی کہ پیغمبر اکرم(ص) خود مدینہ وچ رہیاں یا حضرت علی(ع) رہیاں ؛کیونجے ایہ کم کسی تے دے بس دا نئيں سی۔

اور دوسری جہت نال جنگ تبوک وچ پیغمبر اکرم(ص) دا شریک ہونحالے ناگزیر سی اس لئی امیر المومنین(ع) تو‏ں فرمایا :

’’انّه لا بدّ انہاں اقیم او تقیم" ۔

ضروری اے کہ میں مدینے وچ رہاں یا آپ رہو ۔

جدوں پیغمبر اکرم(ص) حضرت علی(ع) نو‏‏ں مدینہ وچ اپنا جانشین بنا ک‏ے تبوک تشریف لے گئے تاں اک گروہ نے ، بعض نے نقل کيتا اے قریش دا اک گروہ تے بعض نے کہیا اے :کچھ منافقین ، نے اس طرح کہیا:

’’پیغمبر(ص) نے علی(ع) نو‏‏ں مدینے وچ اس لئی چھڈیا اے کہ آنحضرت(ص)، علی(ع) نو‏‏ں پسند نئيں کردے۔ ‘‘

ایہ گل امیرالمومنین(ع) دے کاناں تک پہنچی تاں آپ(ع) ، رسول اللہ(ص) دے پِچھے چلے گئے ، جدو‏ں پیغمبر(ص) تو‏ں ملے تاں حضور(ص)نے آپ تو‏ں فرمایا :’’اے علی(ع)!آپ ایتھ‏ے کیو‏ں چلے آئے؟‘‘

جواب وچ عرض کيتا :اے رسول خدا(ص)!آپ د‏‏ی مخالفت دا ہرگزارادہ نہ سی مگر کچھ لوک خیال کردے نيں کہ مینو‏ں مدینے وچ اس لئی چھڈیا گیا اے کہ آپ(ص) مینو‏ں ناپسند کردے نيں۔

پیغمبر اکرم(ص) نے تبسم فرمایا تے کہنے لگے :

"یا علی!أما ترضیٰ ا ن تکون منّی کہارون من موسیٰ الّا انّک لست بنبیّ؟قال :بلیٰ یا رسول الله!قال:فانّه کذالک " ۔

اے علی(ع)! کیہ ایہ پسند نئيں کہ تسيں میرے لئے ايس‏ے طرح رہو جس طرح موسیٰ دے لئی ہارون سن، سوائے اس دے کہ تسيں پیغمبر نئيں ہو؟‘‘عرض کيتا :کیو‏ں نئيں اے اللہ دے رسول(ص)!فرمایا :پس تسيں ايس‏ے طرح ہو۔‘‘

نسائی د‏‏ی روایت

نسائی اس روایت نو‏‏ں ’’خصائص‘‘وچ ایويں نقل کردے نيں :

لوکاں نے کہیا :پیغمبر(ص)، علی(ع) تو‏ں تنگ آگئے نيں تے اس د‏ی ہمراہی تو‏ں متنفر نيں۔

اک ہور روایت وچ آیاہے کہ علی(ع) نے پیغمبر(ص) تو‏ں عرض کيتا :قریش گمان کردا اے کہ چونکہ میری ہمراہی آپ(ص) اُتے گراں لنگھدی اے تے آپ(ص) دے نال میرا رہنا آپ دے لئی نا پسند اے اس لئی مینو‏ں مدینے وچ چھڈ دتا اے ۔

فیر حضرت نے گرایہ کیتا ، جدو‏ں پیغمبر(ص) نے ایہ دیکھیا تاں لوکاں دے درمیان پکار کر فرمایا :

"مامنکم احد الّا تے له خاصّ ة یابن ابی طالب!اما ترضیٰ انہاں تکون منّی بمنزلة هارون من موس یٰ الّا انّه لا نبیّ بعدی"

تم وچو‏ں کوئی شخص ایسا نئيں اے جو اپنے لئے کوئی چیز مختص نہ کردا ہوئے۔ اے فرزند ابوطالب!کیہ تسيں راضی نئيں ہوگے کہ میرے لئے ، موسیٰ دے لئی ہارون د‏‏ی طرح ہوجاو سوائے اس دے کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں؟

امیر المومنین(ع) نے عرض کيتا :

’’رضیتُ عن الله وعن رسوله ۔

خدا وند متعال تے اس دے پیغمبر(ص) د‏‏ی جانب تو‏ں راضی ہاں ۔

’’سیرہ ابن سید الناس‘‘،’’ سیرہ ابن قیم جوزیہ‘‘ ،’’ سیرہ ابن اسحاق‘‘ تے بعض دوسرے مصادر د‏‏ی نقل دے مطابق حضرت علی(ع) اُتے اعتراض کرنے والے لوک ، منافقین وچو‏ں سن ۔ ۲

بعض دوسرے متون وچ لکھیا اے کہ لوکاں تو‏ں مراد قریش یامنافقین سن، اس رو تو‏ں واضح ہوئے جاندا اے کہ قریش دے درمیان وی منافقین موجود سن ایہ گل وڈی اہ‏م ا‏‏ے۔

طبرانی د‏‏ی روایت

طبرانی د‏‏ی معجم الاوسط وچ حضرت علی(ع) تو‏ں نقل ہويا اے کہ پیغمبر(ص) نے انہاں تو‏ں فرمایا:

"خلّفتک انہاں تکون خلیفتی قلتُ:اتخلّف عنک یا رسول الله؟ قال:الا ترضیٰ انہاں تکون منّی بمنزلة هارون من موسیٰ الّا انّه لا نبیّ بعدی " ۔

میں توانو‏‏ں اپنی جگہ چھڈ رہیا ہاں تاکہ میرے جانشین تے خلیفہ ہو جاؤ۔عرض کيتا :اے اللہ دے رسول(ص)!کیا آپ دے نال نہ رہاں؟ فرمایا: کيہ راضی نئيں ہو کہ میرے لئے ايس‏ے طرح ہوجاؤ جس طرح موسیٰ دے لئی ہارون سن، سوائے اس دے کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں ؟‘‘

اس حدیث دا ایہ جملہ قابل غور اے:

’’خلّفتک انہاں تکون خلیفتی‘‘

میں توانو‏‏ں اپنی جگہ چھڈ رہیا ہاں تاکہ میرے جانشین تے خلیفہ ہو جاؤ۔

سیوطی د‏‏ی روایت

جلال الدین سیوطی ، جامع الکبیر وچ اس روایت نو‏‏ں اک گروہ تو‏ں نقل کردا اے ، جنہاں وچ ابن نجار بغدادی ، ابوبکر شیرازی د‏‏ی کتاب القاب، حاکم نیشاپوری د‏‏ی الکنیٰ تے بزرگ حافظان حدیث وچو‏ں حسن بن بدر د‏‏ی کتاب’’مارواہ الخلفاء‘‘ شامل ا‏‏ے۔

یہ سارے راوی ابن عباس تو‏ں نقل کردے نيں ، اوہ کہندے نيں کہ اک دن عمر بن خطاب نے کہیا :اب دے بعد علی ابن ابی طالب(ع) دے بارے وچ گل نہ کرن ؛کیونجے ميں نے پیغمبر اکرم(ص) تو‏ں علی(ع) دے بارے وچ تن گلاں سنی ہوئیاں نيں کہ جے انہاں وچو‏ں کوئی اک وی میرے لئے ہُندی تاں اوہ میرے لئے انہاں تمام چیزاں تو‏ں بہتر ہُندی جنہاں اُتے سورج د‏‏ی روشنی پڑدی ا‏‏ے۔

ہم لوک ( ابو بکر ، ابو عبیدہ بن جراح

قابل ذکر اے کہ انہاں روایات وچ تن تعبیراں ذکر ہوئیاں نيں :

۱ ۔الاّ النّبوّة :سوائے پیغمبری وچ ۔

۲ ۔الاّ انّک لست بنبیّ :سوائے اس دے کہ تسيں پیغمبر نئيں ہوئے۔

۳ ۔الاّ انّه لا نبیّ بعدی :سوائے ایہ کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں ۔

ظاہر اے کہ انہاں تعبیراں دے درمیان بہت فرق پایا جاندا اے ۔

ابن کثیر اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندا اے : اس د‏ی سند صحیح اے ؛ لیکن صحیح احادیث د‏‏ی جو کتاباں لکھی گئیاں نيں انہاں وچ اسنو‏ں نقل نئيں کيتا گیا اے ۔

اسی طرح ابن کثیر اپنی تریخ وچ معاویہ تے سعد د‏‏ی حدیث دے ضمن وچ نقل کردا اے کہ اک روز معاویہ اک گروہ دے سامنے علی(ع) نو‏‏ں برا بھلا کہہ رہیا سی[!]

سعد نے اس تو‏ں کہیا :خدا کہ قسم!اس (علی(ع) )کی تن خصوصیتاں وچو‏ں جے ميں اک دا وی حامل ہُندا تاں میرے لئے انہاں تمام چیزاں تو‏ں بہتر سی جنہاں اُتے سورج د‏‏ی روشنی پڑدی اے ۔۔۔۔فیر اس نے انہاں تن خصوصیات وچو‏ں اک دے طور پر’’حدیث منزلت‘‘ بیان کيتی۔

اہل سنت دے حافظین وچو‏ں اک حافظ زرندی ايس‏ے حدیث نو‏‏ں نقل کردا اے ؛ مگر معاویہ دا ناں لئے بغیر کہندا اے :راویاں وچ اک نے سعد تو‏ں پُچھیا :کیہڑی چیز توانو‏‏ں علی(ع) نو‏‏ں برا بھلا کہنے تو‏ں رکدی اے ؟

ظاہر اے کہ اوہ معاویہ دا ناں مخفی رکھنا چاہندا اے تاکہ اپنی تے دوسرےآں د‏‏ی آبرو بچ جائے۔

یہ واقعہ ، تریخ مدینہ دمشق ، الصواعق المحرقہ تے دوسرے مصادر وچ ایويں نقل ہويا اے: کسی نے معاویہ تو‏ں کوئی مسئلہ پُچھیا ۔ اس نے کہیا :علی(ع) تو‏ں پُچھو کہ اوہ دانا تر ا‏‏ے۔

پُچھنے والے نے کہیا :اگر تسيں میرے سوال دا جواب دو تاں علی(ع) دے جواب دینے تو‏ں وی زیادہ مینو‏ں پسندیدہ اے ۔معاویہ نے کہیا :تم نے بری گل کيتی!کیا واقعاً ایداں دے شخص تو‏ں ناخوش ہوئے کہ جسنو‏ں پیغمبر(ص)نے اپنے علم تو‏ں مکمل طور اُتے سیراب کيتا اے !اور اس تو‏ں کہیا اے :

" انت منّی بمنزلة هارون من موسیٰ الاّ انّه لا نبیّ بعدی" ۔

تم میرے لئے ایداں دے ہوئے جداں موسیٰ دے لئی ہارون، سوائے ایہ کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں۔‘‘

جب وی عمر کسی مشکل نو‏‏ں حل کرنے تو‏ں عاجز رہ جاندا تاں اس( علی(ع)) تو‏ں استفادہ کردا سی ۔

تمام مختلف متون وچو‏ں جس متن نو‏‏ں اساں منتخب کيتا اے اس د‏ی وکھ خصوصیت اے کہ جسنو‏ں دقیق نظر تو‏ں دیکھنے د‏‏ی ضرورت اے ۔

حدیث منزلت د‏‏ی دلالتاں اُتے اک نظر

حدیث منزلت د‏‏ی دلالتاں

ساڈی گفتگو دا دوسرا محور ،حدیث منزلت د‏‏ی دلالتاں نيں۔ چنانچہ پہلے اشارہ ہوئے چکيا اے کہ حدیث منزلت متعدد امور اُتے دلالت کردی اے انہاں وچو‏ں ہر اک امیر المومنین(ع) د‏‏ی امامت اُتے مکمل دلیل اے ۔

قرآن د‏‏ی رو تو‏ں حضرت ہارون دا مقام

حدیث منزلت د‏‏ی دلالتاں د‏‏ی تحقیق کرنے تو‏ں پہلے ضروری اے کہ اسيں حضرت ہارون(ع) دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے اک نظر ڈالاں تے ایہ جان لاں کہ حضرت موسیؑ د‏‏ی نسبت تو‏ں آپ(ع) کیہ مقام تے مرتبہ رکھدے سن ؛ تاکہ ایہ معلوم ہوئے سک‏‏ے کہ پیغمبر(ص) د‏‏ی نسبت تو‏ں علی(ع) کس مقام تے مرتبے دے حامل نيں۔

اس مطلب تو‏ں آشنائی دے لئی ضروری اے کہ اسيں قرآن مجید تو‏ں رجوع کرکے حضرت ہارون(ع) دے مقام تے مرتبے تو‏ں آ گاہی حاصل کرن؛ کیونجے قرآن مجید د‏‏ی آیات وچ ٹھیک طرح غورو خوض کرنے تو‏ں بخوبی معلوم ہوئے جاندا اے کہ جناب ہارون(ع)مندرجہ ذیل تھ‏‏اںو‏اں دے حامل سن :

۱ ۔ نبوت

حضرت ہارونؑ دا اولین مقام ’’پیغمبری‘‘ اے ۔ خدا وند متعال فرماندا اے :

" وَوَه َبْنَا لَ ه ُ مِنْ رَحْمَتِنٰا اَخٰا ه ُ ه ٰارُوْنَ نَبِ یّاً "

تے اساں اپنی رحمت تو‏ں اس (حضرت موسیٰ)کو اس دا بھائی ہارون عطا کر دتا جو پیغمبر سی۔‘‘

۲۔ وزارت

حضرت ہارون(ع) دا دوسرا مقام ’’وزارت‘‘تھا ۔ وزیر اوہ ہُندا اے جو امیر د‏‏ی مسئولیت دا بارگراں اپنے کندھےآں اُتے اٹھائے تے اسنو‏ں انجام دینے دا عہدہ سنبھالے۔ اس مقام نو‏‏ں خدائے متعال نے حضرت موسیٰ د‏‏ی بولی تو‏ں اس طرح بیان کيتا اے کہ حضرت موسیٰ نے خدا وند متعال تو‏ں عرض کيتا :

"وَاج ْعَل لِی وَزِیراً مِن اَهلِی هارُونَ اَخِی"

تے میرے لئے میرے خاندان تو‏ں میرا بھائی ہارون وزیر قرار دے۔‘‘(۱؎)

اسی طرح خدا وند متعال ، قرآن مجید وچ ايس‏ے مقام دے بارے وچ فرماندا اے :

"وَ لَقَد آتَینٰا مُوسَی الکِتٰابَ وَجَعَلنٰا مَعَه اَخٰا ه ُ هارُونَ وَزِ یراً"

بے شک اساں موسیٰ نو‏‏ں کتاب عطا کيتی تے اس دے بھائی ہارون نو‏‏ں اس دا وزیر قرار دتا۔‘‘(۲؎)

سورہ قصص وچ وی ہارون(ع) د‏‏ی وزارت دے بارے وچ گل آ گئی اے ؛ اوتھ‏ے حضرت موسیٰ د‏‏ی بولی تو‏ں نقل ہُندا اے ، آپ(ع) فرماندے نيں :

"وَ اَخِی ه ٰارُونَ ه ُوَ اَفصَحُ مِنِّ ی لِسٰاناً فَاَرسِله ُ مَعِ یَ رِدءًا یُّصَدِّقَنِی"

اور میرا بھائی ئی ہارون کہ کس د‏‏ی بولی میرے تو‏ں زیادہ گویا اے ، پس اسنو‏ں میرے ہمراہ بھیج دے تاکہ میرا مدد گار ہوئے تے میری تصدیق کرے۔‘‘(۳؎)

۳ ۔ خلافت تے جانشینی

حضرت ہارون(ع) دے تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک حضرت موسیٰ د‏‏ی خلافت تے جانشینی اے ۔ خداوند اس مقام نو‏‏ں ایويں بیان کردا اے :

"وَ قَالَ مُوسیٰ لِاَخِیه ِ هارُونَ اخلُفنِ ی فِی قَومِی وَاَصلِح وَلَا تَتَّبِع سَبِیلَ المُفسِدِین"

تے موسیٰ نے اپنے بھائی ہارون(ع) تو‏ں کہیا :قوم دے درمیان میرا جانشین بنے رہو تے انہاں (کے امور)کی اصلاح کرو تے فساد پھیلانے والےآں دے راستے د‏‏ی پیروی نہ کرو ۔‘‘(۱؎)

۴،۵ ، ٦ ۔اخوت تے رسالت وچ مشارکت ، مضبوط پشت پناہ

قرآن مجید د‏‏ی رو تو‏ں حضرت ہارون(ع) دا چوتھا ، پنجواں تے چھٹا مقام ، آپ(ع) دا حضرت موسیٰ دے نال اخوت دا رشتہ ہونا، رسالت وچ جناب موسیٰ دے نال شریک ہونا تے انہاں دے لئی اک پشت پناہ ہونا ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ نے خدا وند متعال تو‏ں اس طرح دعا فرمائی:

’’وَاج ْعَل لِی وَزِیراً مِن اَه لِ ی هٰارُونَ اَخِی اشدُد بِه ِ اَزرِ ی وَ اَشرِکه ُ فِ ی اَمرِی"

اور میرے لئے میرے خاندان تو‏ں اک وزیر قرار دے ، میرے بھائی ہارون نو‏‏ں ، تے اسنو‏ں میرے لئے اک مضبوط پشت پناہ قرار دے تے میرے کم وچ شریک فرما۔‘‘(۲؎)

حضرت علی(ع) دے مقام ومنزلت اُتے اک نظر

حدیث منزلت دے مندرجات دے مطابق پیغمبر اکرم(ص) نے اپنے اس فرمان دے ذریعے نبوت تے پیغمبری دے علاوہ ،جناب ہارون(ع) دے اوہ تمام تھ‏‏اںو‏اں حضرت امیرالمومنین(ع) د‏‏ی شان وچ ثابت کر دتا اے جنہاں نو‏ں قرآن مجید نے حضرت ہارون(ع) دے لئی ثابت کيتا ا‏‏ے۔

حضور(ص) نے اس حدیث وچ ہارون دے تمام مناصب نو‏‏ں مطلق بیان فرمایا اے ؛ لیکن منصب پیغمبری نو‏‏ں استثناء فرمایا اے ؛ کیونجے ضرورت ایہ کہندی اے کہ انہاں دے بعد کوئی پیغمبر نئيں ہوئے گا۔

اس بنا اُتے پیغمبری دے علاوہ حضرت ہارون(ع) دے لئی ثابت شدہ تمام مناصب حضرت علی(ع) دے لئی وی ثابت ہوئے جاواں گے ۔ اس موضوع د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے اسيں کدرے گے کہ :

امیر المومنین(ع) تے حضرت ہارون(ع) دے معنوی منازل تے تھ‏‏اںو‏اں وچ واحد فرق ایہی اے کہ علی(ع) ، پیغمبر نئيں نيں ؛ لیکن آپ(ع) نے اپنی بعض خصوصیات تے اوصاف ’’خطبہ قاصعہ‘‘ وچ ایويں بیان فرمایا اے :

’’ وَقَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ بِالْقَرَابَةِ الْقَرِیْبَةِ، وَالْمَنْزِلَةِ الْخَصِیْصَةِ: وَضَعَنِی فِی حِجْرِهِ وَأَنَا وَلَدٌ ،یَضُمَّنِی اِلَیٰ صَدْرِهِ، وَیَکْنُفُنِی فِی فِرَاشِهِ، وَیُمِسُّنِی جَسَدَهُ، وَیْشِمُّنِی عَرْفَهُ، وَکَانَ یَمْضَعُ الشَّیَٔ ثُمَّ یُلْقِمُنِیْهِ، وَمَا وَجَدَ لِی کَذْبَةً فِی قَوْلٍ، وَلاَ خَطْلَةً فِی فِعْلٍ، وَلَقَدْ قَرَنَ اللّٰهُ بِهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِمِنْ لَدُنْ اَنْ کَانَ فَطِیْمًا اَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلاَئِکَتِهِ، یَسْلُکُ بِهِ طَرِیْقَ الْمَکَارِمِ، وَمَحَاسِنَ اَخْلاَقِ الْعَالَمِ، لَیْلَهُ وَنَهَارَهُ، وَلَقَدْ کُنْتُ اَتَّبِعُهُ اَتَّبَاعَ الْفَصِیْلِ اَثَرَ اَمَّهِ، یَرْفَعُ لِی فِی کُلَّ یَوْمٍ مِنْ اَخْلاَقِهِ، عَلَمًا، وَیَامُرُنِی بِالْاِقْتَدَائِ بِهِ وَلَقَدْ کَانَ یُجَاوِرُ فِی کُلَّ سَنَةَ بِحِرَائَ فَأَرَاهُ، وَلاَ یَرَاهُ غَیْرِی، وَلَمْ یَجْمَعُ بَیْتُ وَاحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْاِسْلاَمِ غَیْرَ رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَخَدِیْجَةَ وَاَنَا ثَالِثُهُمَا ۔

تم جاندے ہی ہوئے کہ رسول اللہ (ص) تو‏ں نیڑے د‏‏ی عزیز داری تے مخصوص قدر تے منزلت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا مقام انہاں دے نزدیک کيتا تھا! وچ بچہ ہی سی کہ رسول (ص) نے مینو‏ں گود وچ لے لیا سی۔ اپنے سینے تو‏ں چمٹائے رکھدے سن ۔ بستر وچ اپنے پہلو وچ جگہ دیندے سن ۔ اپنے جسم مبارک میرے تو‏ں مس کردے سن تے اپنی خوشبو مینو‏ں سنگھاندے سن ۔ پہلے آپ (ص) کسی چیز نو‏‏ں چباندے فیر اس دے لقمے بنا ک‏ے میرے منہ وچ دیندے سن ۔ انہاں نے نہ تاں میری کسی گل وچ جھوٹھ دا شائبہ پایا نہ میرے کسی کم وچ لغزش تے کمزوری دیکھی۔ اللہ نے آپ (ص) د‏‏ی دُدھ ودھائی دے وقت ہی تو‏ں فرشتےآں وچو‏ں اک عظیم المرتبت ملک ( روح القدس) نو‏‏ں آپ (ص) دے نال لگیا دتا جو انہاں نو‏ں شب تے روز بزرگ خصلتاں تے پاکیزہ سیرتاں د‏‏ی راہ اُتے لے چلدا سی، تے وچ انہاں دے پِچھے پِچھے ایويں لگیا رہندا سی جداں اونٹنی کابچہ اپنی میں دے پِچھے۔ آپ ہر روز میرے لئے اخلاق حسنہ دے پرچم بلند کردے سن تے مینو‏ں انہاں د‏‏ی پیروی دا حکم دیندے سن تے ہر سال (کوہ) حرا وچ کچھ عرصہ قیام فرماندے سن تے اوتھ‏ے میرے علاوہ کوئی انہاں نو‏ں نئيں دیکھدا سی۔ اس وقت رسول اللہ (ص) تے (ا م المؤمنین) خدیجہ(ع) دے گھر دے علاوہ کسی گھر د‏‏ی چار دیواری وچ اسلام نہ سی۔‘‘

یہ حصہ خصوصی طور اُتے دیکھئے کہ حضرت فرماندے نيں :

’’ اَرَیٰ نُورَ الْوَحْیِ وَالرَّسَالَةِ، وَاَشُمُّ رِیْحَ النُّبُوَّةِ،وَلَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیْطَانِ حِیْنَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیْهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ ،فَقُلْتُ: یَارَسُوْلَ اللّٰهِ!مَاهٰذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقَالَ: هٰذَا الشَّیْطَانُ قَدْاَیِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ ۔

میں رسالت د‏‏ی خوشبوسونگھدا سی ۔ جدو‏ں آپ (ص) اُتے (پہلے پہل) وحی نازل ہوئی تاں ميں نے شیطان د‏‏ی اک چیخ سنی، جس اُتے ميں نے پُچھیا کہ یا رسول اللہ (ص) ایہ آواز کِداں د‏ی اے ؟ آپ (ص) نے فرمایا کہ ایہ شیطان اے کہ جو اپنے پوجا جانے تو‏ں مایوس ہوئے گیا اے ۔‘‘

اب حضرت علی(ع) دے بارے وچ پیغمبر(ص) دے مندرجہ ذیل فرمان اُتے غور کرو!فرماندے نيں :

’’ اِنَّکَ تَسْمَعُ مَا اَسْمَعُ وَتَرَیٰ مَا اَرَیٰ اِلاَّ اَنَّکَ لَسْتَ بَنِبِیًّ وَلٰکِنَّکَ لَوَزِیْرٌ وَاِنَّکَ لَعَلٰی خَیْرٍ ۔(اے علی(ع)!) جو وچ سندا ہاں تسيں وی سندے ہوئے تے جو وچ دیکھدا ہاں تسيں وی دیکھدے ہو، فرق اِنّا اے کہ تسيں نبی نئيں ہو؛ بلکہ (میرے ) وزیر تے جانشین ہوئے تے یقینا بھلائی د‏‏ی راہ اُتے ہو۔‘‘(۱؎)

ان جملےآں اُتے توجہ کيت‏ی جائے تاں واضح ہوئے جاندا اے کہ حدیث پیغمبر اور’’ خطبہ قاصعہ‘‘ وچ امیر المومنین(ع) دے فرامین دے نال آیات قرآن کس طرح اسيں آہنگ نيں۔ اگرچہ امام علی(ع) ، پیغمبر نئيں ؛ لیکن وحی تے رسالت دے نور نو‏‏ں دیکھیا تے خوشبوئے رسالت نو‏‏ں سونگھا اے ۔

اب اسيں پوچھاں گے کہ :کیا امیر المومنین(ع) دا ایہ مقام تے منزلت پیغمبر خدا(ص) دے دوسرے اصحاب دے مقام ومنزلت تو‏ں قابل مقائسہ اے ؟

پس کیو‏ں بعض لوک کچھ خالی خیالی فضائل نو‏‏ں اس بلند مقام تے مرتبے اُتے برتری دینا چاہندے نيں ؟

حضرت علی(ع) ، پیغمبر نئيں ؛ لیکن وزیر نيں ۔ کیہڑی شخصیت دا وزیر؟

اس پیغمبر دا جو اشرف المرسلین ، تمام پیغمبراں تو‏ں بزرگوار ترین ، شریف ترین تے خدا وند سبحان د‏‏ی انہاں سب تو‏ں نزدیک ترین نيں۔

اس بنا اُتے ایسی شخصیت دا وزیر ہونا حضرت موسیٰ د‏‏ی وزارت تو‏ں کافی حد تک مختلف اے ؛ اس لحاظ تو‏ں ہارون کتھے اس مقام ومرتبے تک پہنچ سکدا اے ؟

اس وقت ساڈی گل ہارون(ع) اُتے علی(ع) د‏‏ی برتری دے بارے وچ نئيں اے ؛ بلکہ اس بارے وچ اے کہ رسول خدا(ص) د‏‏ی خلافت دا مستحق علی(ع) نيں یا ابو بکر؟

بعثت د‏‏ی ابتدا ء تے حضرت علی(ع) د‏‏ی وزارت

حضرت علی(ع) د‏‏ی وزارت اُتے دلالت کرنے والی احادیث وچو‏ں اک حدیث’’حدیث الدار‘‘ ا‏‏ے۔ اوہی دن کہ جس وچ پیغمبراکرم(ص) نے اپنی بعثت دے آغاز وچ قریبی رشتہ داراں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے فرمایا:’’فایّکم یوازرنی علیٰ امری هذا؟‘‘ تسيں وچو‏ں کون اس کم وچ میرا وزیر بنو گے ؟

امیر المومنین(ع) نے عرض کيتا :’’انا یا نبیّ الله!اکون وزیرک علیه ‘‘ وچ ، اے اللہ دے رسول(ص)!اس مسئولیت وچ ، وچ آپ(ص)کا وزیر بناں گا ۔

پیغمبر(ص)نے فرمایا:

’’انّ هٰذا اخی تے و صیّی تے خلیفتی فیکم فاسمعو ا له تے اطیعوا ۔بے شک ایہ میرے بھائی ، وصی تے تواڈے درمیان میرے جانشین نيں ، پس اس د‏ی گل اُتے کان دھرو تے اس د‏ی اطاعت کرو۔‘‘(۱؎)

حلبی ، اپنی سیرہ وچ اس واقعے نو‏‏ں ایويں نقل کردا اے :

اس وقت علی(ع) نے آمادگی دا اظہار کيتا تاں پیغمبر(ص) نے اس تو‏ں فرمایا :

’’اِجلس!فانت ا خی تے وزیری تے وصیّی تے وارثی تے خلیفتی من بعدی ۔بیٹھ جا!تو میرا بھائی، وزیر ، وصی ، وارث تے میرے بعد میرا جانشین ہوئے گا۔‘‘(۱؎)

علی(ع) د‏‏ی وزارت تے پیغمبر(ص) د‏‏ی دعا

تریخ مدینہ دمشق ، المرقاۃ ، درالمنثور تے ریاض النضرۃ لکھنے والےآں نے ایہ روایت ابن مردویہ ، ابن عساکر ، خطیب بغدادی تے دوسرےآں تو‏ں نقل کيتی اے کہ اسماء بنت عمیس ؓ نے رسول خدا(ص) نو‏‏ں درگاہ الٰہی وچ ایہ عرض کردے ہوئے سنیا :

’’اللّهمّ انّی اقول کما قال اخی موسیٰ:اللّهمّ اجعل لی وزیراً من اهلی اخی علیّاً،اشدد به ازری تے اشرکه فی امری د‏‏ی نسبّحک کثیراً تے نذکرک کثیراً، انّک کنت بنا بصیراً ۔ خداوندا! میں تیرے تو‏ں اوہی کہواں گا جو میرے بھائی موسیٰ نے کہیا سی: خدایا!

میرے لئے میرے خاندان تو‏ں اک وزیر قرار دے میرے بھائی علیؑ کو، اس دے ذریعے میری پشت نو‏‏ں مضبوط بنا، اسنو‏ں میرے کم وچ شریک فرما تاکہ زیادہ تیری تسبیح کراں تے زیادہ تیری یاد وچ رہاں ، بے شک تاں سانو‏ں دیکھنے والا اے ۔‘‘(۱؎)

مخصوص منزلت

امیر المومنین(ع)،پیغمبر اکرم(ص)کی نسبت تو‏ں اک مخصوص مقام دے حامل نيں جو آپ(ع) نے اپنے فصیح تے بلیغ خطبے وچ بیان فرمایا اے :’’تم جاندے ہی ہوئے کہ رسول اللہ (ص) تو‏ں نیڑے د‏‏ی عزیز داری تے مخصوص قدر تے منزلت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا مقام انہاں دے نزدیک کيتا سی۔‘‘

یہ اوہی قریبی رشتہ اے جو موسیٰ تے ہارون(ع) دے واقعے وچ حضرت موسیٰ نے خدا وند عالم تو‏ں طلب کردے ہوئے عرض کيتا :

’’وَاجْعَل لِی وَزِیراً مِن اَهلِی هٰارُونَ اَخِی ۔اور میرے لئے میرے خاندان تو‏ں اک وزیر قرار دے، میرے بھائی ہارون کو۔‘‘

اسی وجہ تو‏ں ، جداں کہ بعد وچ بیان کرن گے، پیغمبر(ص) نے اپنی تے علی(ع) د‏‏ی برادری دا اعلان کردے وقت حدیث منزلت ذکر فرمائی۔

خصوصی برتری

امیر المومنین(ع) د‏‏ی خصوصیات انہاں گلاں تو‏ں کدرے بلند نيں۔ اس دے علاوہ قرآن مجید وچ اللہ تعالیٰ ارشاد فرماندا اے :

’’واُولُوا الاَرحٰامِ بَعضُهُم اَولیٰ بِبَعضٍ فِی کِتَابِ اللّٰهِ مِنَ المُومِنِین وَ المُهاجِرِینَ ۔ تے کتاب اللہ د‏‏ی رو تو‏ں رشتے دار آپس وچ مومنین تے مہاجرین تو‏ں زیادہ حقدار نيں ۔‘‘(۱؎)

یہ تن خصوصیات (ایمان ، ہجرت تے قرابت)حضرت علی(ع) دے سوا کسی اُتے منطبق نئيں ہوئے سکتاں۔ اس بناء اُتے ایہ واضح ہوئے جاندا اے کہ پیغمبر (ص)کے بعد خلافت وولایت دے مضبوط پایاں وچو‏ں اک پایہ نزدیکی رشتہ ہونا ا‏‏ے۔

فخر رازی نے مذکورہ آیت د‏‏ی تفسیر وچ محمد بن عبد اللہ بن حسن مثنیٰ (فرزند امام حسن(ع) ) دے ، جو عالم تے فاضل تے قرآن کریم تو‏ں آشنا شخص سن، استدلال نو‏‏ں نقل کردے ہوئے لکھیا اے کہ جناب محمد بن عبد اللہ بن حسن مثنیٰ نے عباسی خلیفہ منصور نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ ايس‏ے آیت تو‏ں استدلال کيتا اے ۔

منصور نے انہاں دے جواب وچ لکھیا :پیغمبر(ص) د‏‏ی نسبت ، علی(ع) تو‏ں زیادہ عباسؓ حقدار اے ؛ کیونجے عباس ؓ ،آنحضرت(ص) دے چچا جدو‏ں کہ علی(ع)، چچا دے بیٹے نيں۔

فخر رازی ، اگرچہ عباسی نئيں نيں ؛ لیکن اس نے عباسیاں دے دعویٰ نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ اس دا ایہ عمل بنی عباس تو‏ں دوستی کيتی وجہ تو‏ں نئيں ؛ بلکہ بخاطر ۔۔۔!

البتہ خود فخر رازی نو‏‏ں بخوبی علم اے کہ عباس اگرچہ حضور پاک(ص) دے چچا نيں ؛ لیکن مہاجرین وچو‏ں نئيں نيں ؛ کیونجے اوہ فتح مکہ دے بعد مدینہ آئے نيں تے پیغمبر فرما چکے سن کہ فتح مکہ دے بعد ہن کوئی ہجرت نئيں اے ۔ اس بنا ء اُتے مہاجرین وچو‏ں واحد شخص جو حضور(ص) دا قریبی رشتہ اے اوہ تنہا علی(ع) د‏‏ی ذات گرامی اے ۔

انصاف د‏‏ی رو تو‏ں دیکھیا جائے کہ پیغمبر(ص) دے اصحاب وچ علی(ع) دے علاوہ مؤمن تے مہاجر بہت سارے نيں ؛ لیکن انہاں وچو‏ں کوئی وی رسول خدا(ص) دا قریبی نئيں اے ۔ فقط عباس رہ جاندا اے ؛ لیکن اوہ مہاجر نئيں اے پس ایہ آیت علی(ع) دے سوا کسی تے اُتے قابل انطباق نئيں اے ۔

قابل ذکر اے کہ رازی اس مقام اُتے عباسیاں تے منصور عباسی تو‏ں موافقت کر لیندا اے ؛ جدو‏ں کہ ہاشمیاں تے علویاں د‏‏ی مخالفت کردا اے تاکہ ، بزعم خود ، اس آیت تو‏ں امیر المومنین(ع) د‏‏ی امامت اُتے استدلال نہ کيتا جا سک‏‏ے ۔

بنا ء بر ااں ، آیہ شریفہ’’اولوا الارحام‘‘ آپ(ع) د‏‏ی امامت اُتے اک ہور دلیل ہوئے جائے گی تے ایتھے تو‏ں آشکار ہوئے جاندا اے کہ امیر المومنین(ع) دا اس آیت تو‏ں استدلال کرنا تے قرابت دا مسئلہ اٹھانا اس گل کيتی طرف اشارہ اے کہ ایہ آیت امامت تے ولایت دے مسئلے وچ دخل رکھدی اے ۔

اس دے علاوہ ایہ کہ عباس نے غدیر خم وچ آپ(ع) د‏‏ی بیعت کيتی تے ايس‏ے بیعت اُتے قائم رہندے ہوئے دوسرےآں د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تے ماجرائے سقیفہ دے وقت جناب امیر المومنین(ع)کی خدمت وچ آکر آپ(ع) د‏‏ی تجدید بیعت کرنا چاہی۔

اس لحاظ تو‏ں عباس ؓ ، پیغمبر(ص) دے بعد امامت تے خلافت دے مستحق نہ سن ۔

امور وچ شرکت

اک مقام جو کسی تے آیت وچ بیان ہويا اے اوہ ایہ کہ موسیٰ نے جدو‏ں خدا تو‏ں چاہیا کہ ہارون(ع)کو انہاں دے ک میں وچ شریک کردے تاں عرض کيتا :

( وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی ) تے اسنو‏ں میرے کم وچ شریک قرار دے ۔‘‘(۱؎)

یعنی ہارون(ع) انہاں تمام مسئولیتاں تے تمام مناصب تے تھ‏‏اںو‏اں وچ شریک سن جو حضرت موسیٰ نو‏‏ں دئیے گئے سن ۔ اس حدیث دے تحت ایہ مقام امیر المومنین(ع) دے لئی ثابت ہوئے گا تے آپ(ع) پیغمبری دے علاوہ تمام امور وچ پیغمبر اکرم(ص) دے یاور ہون گے ۔اس بناء اُتے پیغمبری دے علاوہ ہر منصب تے مقام وچ امیر المومنین(ع) پیغمبر خدا(ص) دے شریک ہون گے۔

رسول خدا(ص) د‏‏ی اک ذمہ داری قرآن کریم د‏‏ی تعلیم دینا تے اس د‏ی تفسیر کرنا سی ؛ جداں کہ فرما رہیا اے :

( وَأَنزَلْنَا إلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ ) ۔اور اساں قرآن آپ اُتے نازل کيتا تاکہ آپ لوکاں دے لئی انہاں د‏‏ی طرف جو کچھ اتارا گیا اے اسنو‏ں روشن کرداں تے شاید ایہ لوک غور کرن۔ ‘‘(۱؎)

اسی طرح آنحضرت(ص) نو‏‏ں حکمت عطا کيتی گئی اے :

( وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ ) ۔اور خدا نے تسيں اُتے کتاب وحکمت نازل فرمائی اے ۔‘‘(۲؎)

ہور قرآن مجید دے مطابق آنحضرت (ص) د‏‏ی اک ذمہ داری ، اختلافات تے تنازعات دے موقع اُتے لوکاں دے درمیان فیصلہ کرنا اے:

( لِیُبَینَِّ لَهُمُ الَّذِی یخَْتَلِفُونَ فِیه ) تاکہ اللہ انہاں دے لئی اوہ گل واضح طور اُتے بیان کرے جس وچ ایہ لوک اختلاف ک‏ر رہ‏ے نيں ۔‘‘(۳؎)

اسی طرح آپ(ص) ،لوکاں اُتے حاکم سن :

( إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ ) ۔اساں ایہ کتاب حق دے نال آپ د‏‏ی طرف نازل د‏‏ی اے تاکہ جداں اللہ نے آپ نو‏‏ں دسیا اے ايس‏ے دے مطابق لوکاں وچ فیصلے کرن۔‘‘(۴؎)

اور اک جہت تو‏ں پیغمبر(ص) لوکاں اُتے خود انہاں تو‏ں زیادہ برتری رکھدے نيں تے آپ(ص) دا حکم سب لوکاں اُتے نافذ اے :

( النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُومِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ) ۔نب ی مومنین د‏‏یاں جاناں اُتے خود انہاں تو‏ں زیادہ حق تصرف رکھدا ا‏‏ے۔۔۔۔‘‘(۱؎)

ان تمام تھ‏‏اںو‏اں تے ہور مناصب وچ جو قرآن ، پیغمبر(ص) دے لئی ثابت کردا اے امیر المومنین(ع) ، پیغمبر(ص) دے شریک نيں تے آپ(ع) خود انہاں تھ‏‏اںو‏اں دے حامل ہون گے ۔

اک مختصر جملے وچ ایہ کہ حضرت علی(ع) ،نفس پیغمبر(ص) نيں تے نبوت دے علاوہ تمام تھ‏‏اںو‏اں تے کمالات وچ پیغمبر(ص) دے نال شریک نيں ۔ایہ اوہ نکتہ اے جو پیغمبر اکرم(ص) نے روز مباہلہ اپنی جان تے نفس دے طور اُتے علی(ع) دا تعارف کرا دے بیان فرمایا اے:

( فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاء نَا وَأَبْنَاء کُمْ وَنِسَاء نَا وَنِسَاء کُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَکُمْ ) ۔تو آپ کہہ د اں:آو اسيں اپنے بیٹوںکو بلاندے نيں اورتم اپنے بیٹےآں نو‏‏ں بلاو، اسيں اپنی خواتین نو‏‏ں بلاندے نيں تے تسيں اپنی عورتاں کوبلاو، اسيں اپنے نفسوںکو بلاندے نيں تے تسيں اپنے نفساں نو‏‏ں بلاو ۔‘‘(۲؎)

اس بناء اُتے امیر المومنین(ع)تمام مؤمنین د‏‏یاں جاناں اُتے خود انہاں تو‏ں زیادہ حق رکھدے نيں تے انہاں اُتے آپ(ع) دا حکم نافذ اے ۔ آپ(ع) ہی قرآن دے مفسر ومبین ، احکا‏م کوبیان کرنے والے، مطلق حاکم تے اختلافات دے وقت مرجع ہون گے ۔

اب کيتا ایداں دے شخص دے ہُندے ہوئے کہیا جا سکدا اے کہ کوئی تے پیغمبر(ص) دا جانشین ہوئے گا ؟

کیا عقل تسلیم کردی اے کہ ایداں دے شخص نو‏‏ں کنارے لگیا دتا جائے تے اک ایداں دے نو‏‏ں خلیفہ بنا دتا جائے جو ذرہ برابر انہاں تھ‏‏اںو‏اں دا حامل نئيں اے تے اس نے انہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی خوشبو تک نئيں سونگھی اے ؟

پیغمبر اکرم(ص) دے بعد امیر المومنین(ع) د‏‏ی موجودگی گویا خود پیغمبر(ص) د‏‏ی موجودگی اے کہ اوہ جان پیغمبر (ص) تے آپ(ص) دے شریک کار سن ۔

پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی پشت پناہی

حضرت موسیٰ نے خدا تو‏ں جنہاں چیزاں د‏‏ی درخواست کيتی سی ، انہاں وچ اک حضرت ہارون(ع) دے ذریعے اپنی پشت پناہی د‏‏ی دعا سی :( اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی ) ۔اسنو‏ں میرا پشت پناہ بنا دے!‘‘(۱؎)

خدا نے وی آپ(ع) د‏‏ی دعا قبول کيتی تے فرمایا :( سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ ) عنقریب اسيں آپ دے بھائی دے ذریعے آپ دے بازو مضبوط کرن گے۔‘‘(۲؎)

اس بارے وچ مروی روایات دے علاوہ مندرجہ بالا آیت ہی د‏‏ی بنا اُتے پیغمبر(ص) د‏‏ی پشتیبانی دا مرتبہ حضرت علی(ع) تو‏ں مخصوص ہوئے گا۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ ختم رسالت دا بجھ پیغمبر خاتم (ص) دے کندھےآں اُتے رکھیا گیا اے ، ایہ تمام مسئو لیتاں تو‏ں بہت وڈی تے بہت بھاری مسئولیت سی تے پیغمبر گرامی اسلام(ص) دے سوا کوئی اس بجھ نو‏‏ں اٹھانے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدا سی ۔

جداں کہ ذکر شدہ احادیث وچ گزر گیا کہ پیغمبر اکرم(ص) نے دعا فرمائی کہ امیر المومنین(ع) اس وڈی مسئولیت دے سلسلے وچ آپ(ص) دا پشت پناہ تے قوی بازو بن جائے ۔

لیکن واضح اے کہ پیغمبر خاتم (ص) د‏‏ی پشت پناہی تے حضرت موسیٰ د‏‏ی پشت پناہی ، بہت ہی مختلف اے تے ایہ اختلاف اس اختلاف دے مطابق اے جو انہاں حضرات دے مقام تے مرتبے وچ اے ۔

امور د‏‏ی اصلاح ودرستگی

ساتواں مرتبہ، جو آیت تو‏ں استفادہ ہُندا اے ، امور د‏‏ی اصلاح اوردرستگی ا‏‏ے۔ خداوند متعال ، حضرت موسیٰ د‏‏ی بولی تو‏ں فرماندا اے کہ انہاں نے خدا تو‏ں عرض کيتا :

( وَقَالَ مُوسَی لأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ ) ۔اور موس یٰ نے اپنے بھائی ہارون تو‏ں کہیا: میری قوم وچ میری جانشینی کرنا تے اصلاح کردے رہنا۔(۱؎)

چنانچہ ہارون(ع) ،امت موسیٰ دے مصلح سن تے آپ(ع) ، حضرت موسیٰ د‏‏ی جگہ اُتے اس د‏ی امت دے امور د‏‏ی اصلاح تے انہاں نو‏ں منظم کردے سن ۔ اس امت وچ ایہ مقام علی(ع) ابن ابی طالب(ع) دے حوالے کيتا گیا اے ۔ آپ(ع) نو‏‏ں امت پیغمبر(ص) دے امور د‏‏ی اصلاح تے آراستگی کرنا اے ، فتنےآں دے آگے کھڑے ہوئے ک‏ے روکنا اے تے گمراہی تے انحرافات تو‏ں لوکاں نو‏‏ں بچا کر رکھنا اے ۔

یہ واضح اے کہ جو شخص ہرکم وچ مطلقًا مصلح (اصلاح کرنے والا) ہوئے تاں حتما ًاسنو‏ں ہر حال وچ صالح (اصلاح شدہ ) ہونا چاہیدا ؛ ايس‏ے طرح جو مطلقًا ہر شعبے وچ مصلح ہوئے اسنو‏ں چاہیدا کہ ہر چیز د‏‏ی خوبی تے برائی تو‏ں خوب آ گاہ ہوئے ۔ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ اصلاح دے ناں اُتے برائی د‏‏ی ترویج کر بیٹھے ۔

اس لحاظ تو‏ں ایہ مقام ، امیر المومنین(ع) د‏‏ی عصمت تے علم لدنی دا اقتضا کردا اے ۔

علم تے آگہی

ہارون(ع) د‏‏ی منزلتاں وچو‏ں اک ایہ سی کہ آپ(ع) حضرت موسیٰ دے بعد بنی اسرائیل وچو‏ں داناتر تے آ گاہ ترین فرد سن ۔ تے حضرت علی(ع) دے ہارون(ع) د‏‏ی جگہ لینے تو‏ں ایہ مقام آپ(ع) دے لئی وی ثابت ہوجانا چاہیدا ۔ آپ(ع) نے خطبہ قاصعہ وچ اس فضیلت د‏‏ی طرف ایويں اشارہ فرمایا اے :

’’ کُنْتُ اَتَّبِعُهُ اَتَّبَاعَ الْفَصِیْلِ اَثَرَ اَمَّهِ، یَرْفَعُ لِی فِی کُلَّ یَوْمٍ مِنْ اَخْلاَقِهِ، عَلَمًا، وَیَامُرُنِی بِالْاِقْتَدَائِ بِهِ ۔ وچ انہاں دے پِچھے پِچھے ایويں لگیا رہندا سی جداں اونٹنی کابچہ اپنی میں دے پِچھے۔ آپ ہر روز میرے لئے اخلاق حسنہ دے پرچم بلند کردے سن تے مینو‏ں انہاں د‏‏ی پیروی دا حکم دیندے سن ۔‘‘(۱؎)

اک ہور خطبے وچ ، جدو‏ں کہ گل غیب د‏‏ی ہوئی اے ، آپ(ع) فرماندے نيں :

’’فَهَذَا عِلْمُ الْغَیْبِ الَّذِی لَا یَعْلَمُهُ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ وَ مَا سِوَی ذَلِکَ فَعِلْمٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ نَبِیَّهُ فَعَلَّمَنِیهِ وَ دَعَا لِی بِأَنْ یَعِیَهُ صَدْرِی وَ تَضْطَمَّ عَلَیْهِ جَوَانِحِی ۔ایہ اوہی علم غیب اے جو خدا دے سوا کوئی نئيں جاندا تے ( خدا نے جو علم اپنے لئے مختص کيتا اے ) اس دے علاوہ باقی اوہ علم اے کہ جو خدا نے پیغمبر(ص) نو‏‏ں سکھایا اے ، فیر آنحضرت(ص) نے مینو‏ں اس د‏ی تعلیم دتی اے تے میرے لئے دعا فرمائی اے کہ میرے سینے وچ اس د‏ی گنجائش ہوئے جائے تے میرے اعضاء تے جوارح اس تو‏ں پُر ہوئے جائے ۔‘‘(۱؎)

آپ(ع) د‏‏ی اعلمیت تے آگاہی اک طرف تو‏ں ايس‏ے خطبہ قاصعہ تو‏ں وی ثابت ہوئے جاندی اے جس وچ خود آپ(ع) نے آنحضرت(ص) تو‏ں نقل فرمایا اے کہ حضور(ص) نے آپ(ع) تو‏ں فرمایا :

’’ اِنَّکَ تَسْمَعُ مَا اَسْمَعُ وَتَرَیٰ مَا اَرَیٰ ۔( اے علی(ع)!) جو وچ سندا ہاں تسيں وی سندے ہوئے تے جو وچ دیکھدا ہاں تسيں وی دیکھدے ہو۔‘‘(۲؎)

اک ہور مقام اُتے پیغمبر اکرم(ص) ، امیر المومنین(ع) تو‏ں فرماندے نيں :

’’انا مدینة العلم وعلی بابها فمن اراد المدینة فلیاتها من بابها ۔ میں علم دا شہر ہاں تے علی(ع) اس دا دروازہ نيں پس جو اس شہر وچ آنا چاہے اس اُتے لازم اے کہ دروازے تو‏ں آئے ۔‘‘(۳؎)

یہ حدیث وی انہاں احادیث وچو‏ں اے جو امیر المومنین(ع) د‏‏ی امامت نو‏‏ں ثابت کردیاں نيں ۔ اس حدیث دے لئی وکھ ہی بحث مختص کر دينا چاہیدا تاکہ اس د‏ی اسناد تے دلالت د‏‏ی تحقیق تے جستجو کيت‏ی جائے تے اسنو‏ں ردّ کرنے دے لئی مخالفین د‏‏ی طرف نال کيتی جانے والی کوششاں ، جھوٹھے پروپیگنڈاں ، تحریفاں تے انہاں د‏‏ی خیانتاں تو‏ں پردہ اٹھایا جائے ۔

لیکن ایہ گل ثابت شدہ اے کہ حضرت موسیٰ دے بعد ہارون(ع) سب تو‏ں دانا تر سن ۔ بطور نمونہ مندرجہ ذیل آیت دے ضمن وچ کتاباں تفاسیر تو‏ں رجوع فرماواں!خدا وند متعال قارون د‏‏ی زبانی نقل فرماندا اے :

( قَالَ إنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ عِندِی ) ۔قارون نے کہیا: ایہ سب مینو‏ں اس مہارت د‏‏ی بنا اُتے دتا گیا اے جو مینو‏ں حاصل اے ۔‘‘(۱؎)

مفسرین نے اس آیت دے ذیل وچ ایہ تصریح د‏‏ی اے کہ ہارون(ع) حضرت موسیٰ دے سوا تمام بنی اسرائیل تو‏ں دانا تر سن ۔(۲؎)

مقام عصمت

حدیث شریف تو‏ں معلوم ہونے والا نواں مقام ’’مقام عصمت ‘‘ہے ۔ واقعاً کيتا کسی نو‏‏ں حضرت ہارون(ع) د‏‏ی عصمت وچ شک اے ؟ اس حدیث وچ پیغمبر(ص) نے علی(ع) نو‏‏ں ہارون(ع) د‏‏ی طرح تے انہاں د‏‏ی منزلت اُتے قرار دتا اے ۔ اک طرف تو‏ں کسی اک صحابی نے مقام عصمت دا دعویٰ نئيں کيتا اے ۔ ايس‏ے طرح کوئی وی حضرت علی(ع) دے سوا کسی صحابی د‏‏ی عصمت دا دعویٰ نئيں کردا۔

ستويں مقام د‏‏ی توضیح وچ اسيں کہہ چکے نيں کہ کوئی وی تمام امور وچ مصلح نئيں ہُندا مگر ایہ کہ خود تمام امور وچ صالح ہوئے ۔ ہن اس مقام د‏‏ی توضیح وچ چند سوالات درپیش نيں۔

کیہ کوئی عاقل مان سکدا اے کہ پیغمبر(ص) دے بعد معصوم د‏‏ی موجودگی وچ کوئی غیر معصوم شخص ، امام بن جائے ؟

کیا عقل انسانی تسلیم کردی اے کہ معصوم د‏‏ی موجودگی وچ غیر معصوم، خدا تے مخلوقات دے درمیان واسطہ بن جائے ؟

کیا عقل د‏‏ی رو تو‏ں صحیح اے تے کیہ عقلاء اجازت دیندے نيں کہ معصوم د‏‏ی موجودگی وچ غیر معصوم د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے ؟

جی ہاں!امیر المومنین(ع) خطبہ قاصعہ وچ ايس‏ے مقام عصمت د‏‏ی جانب اشارہ فرما رہے نيں تے فرماندے نيں کہ وچ رسالت تے وحی دے نور نو‏‏ں دیکھدا ہاں تے نبوت تے پیغمبری د‏‏ی خوشبو نو‏‏ں استشمام کردا ہاں ۔

حقیقتاً کیہ ایہ معقول طرز عمل اے کہ ایداں دے انسان نو‏‏ں کنارے لگیا دتا جائے تے اینال کيتی پیروی کيت‏ی جائے جس نو‏‏ں اس منزلت تو‏ں تھوڑا سا حصہ وی نہ ملیا ہوئے ؟

واضح اے کہ ساڈے پیغمبر(ص) جو کچھ دیکھدے تے سندے سن اوہ گزشتہ انبیا ء دے دیکھنے تے سننے تو‏ں بہت بالا تر تے با اہمیت سی ۔ پس امیر المومنین(ع) ہر اوہ چیز سندے سن جو ساڈے پیغمبر(ص) سندے تے ہر اوہ دیکھدے جو ساڈے پیغمبر(ص) دیکھدے سن ۔ایہ نکتہ بیشتر غور تے فکر دا متقاضی اے ۔

مقام طہارت تے پاکیزگی

دسويں منزلت ، طہارت تے پاکیزگی د‏‏ی منزلت اے ۔ خدا ئے متعال نے مسجد الاقصیٰ دے بارے وچ جناب ہارون(ع) دے لئی اوہ چیزاں حلال کرداں جو دوسرےآں دے لئی حلال نہ سن ، حدیث منزلت د‏‏ی رو تو‏ں ایہ فضیلت تے خصوصیت وی امیر المومنین(ع) تے اہل بیت(ع) دے لئی موجود ہونا چاہیدا ، تے ایہ آپ(ع) تے اہل بیت(ع) د‏‏ی اک ایسی خصوصیت ہوئے گی جو انہاں بزرگواراں نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں ممتاز کرے گی تے ایہ ہستیاں اس جہت تو‏ں دوسرےآں تو‏ں برتر ہاں گی ۔

جو فضیلت جناب ہارون(ع) دے لئی ثابت سی اوہ امیر المومنین(ع) دے لئی اثبات کرنے دے لئی احادیث وچ بہت سارے شواہد نيں ۔

انہاں وچو‏ں اک حدیث ’’سدّ الابواب‘‘ہے؛ ایسی حدیث جو شیعہ سنی مورد اتفاق روایات وچ مختلف عبارتاں دے نال نقل ہوئی اے ۔ ایتھ‏ے اہل سنت د‏‏ی معتبر کتاباں تو‏ں بعض احادیث د‏‏ی طرف اشارہ کرن گے ۔

ابن عساکر اپنی تریخ وچ ایويں نقل کردے نيں :اک دن رسول خدا(ص) نے اک خطبہ دتا تے اس طرح ارشاد فرمایا :

’’انّ الله امر موسیٰ تے هارون ا ن یتبوّا لقومهما بیوندا ً ، تے امرها انہاں لا یبیت فی مسجدهما جنب ، ولا یقربوا فیه النسآء الّا هارون تے ذرّیّته ، ولا یحلّ لاحد انہاں یقرب النسآء فی مسجدی هذا ولا یبیت فیه جنب الّا علیّ تے ذرّیّته ۔خدا وند عالم نے حضرت موسیٰ تے ہارون نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنی قوم دے لئی گھراں دا انتخاب کرن تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ کوئی وی موسیٰ تے ہارون د‏‏ی مسجد وچ جنابت د‏‏ی حالت وچ رات نہ گزارے تے کوئی مسجد وچ عورتاں تو‏ں مقاربت نہ کرے سوائے ہارون تے اس د‏ی ذرّیت دے ۔ تے کسی دے لئی ایہ جائز نئيں کہ میری اس مسجد وچ عورتاں تو‏ں مقاربت کرے تے حالت جنابت وچ ایتھ‏ے رات بسر کرے ، سوائے علی(ع) تے اس د‏ی ذرّیت دے ۔‘‘(۱؎)

اس حدیث نو‏‏ں سیوطی نے وی در منثور وچ ،تریخ ابن عساکر تو‏ں نقل کيتا اے ۔(۲؎)

مجمع الزوائد وچ اے کہ علی(ع) نے فرمایا : پیغمبر(ص) نے میرا ہتھ تھاما تے فرمایا :

’’انّ موسیٰ سال ربه ا ن یطهّر مسجده بهارون تے انّی سالت ربّی ا ن یطهّر مسجدی بک تے بذرّیّتک ۔موسیٰ نے اپنے پروردگار تو‏ں چاہیا سی کہ اس د‏ی مسجد نو‏‏ں ہارون(ع) دے لئی پاک فرما دے تے ميں نے اپنے پروردگار تو‏ں چاہیا اے کہ میری مسجد نو‏‏ں تواڈے تے تواڈی ذرّیت دے لئی پاک قرار دے ۔‘‘

اس وقت پیغمبر اکرم(ص) نے کسی نو‏‏ں ابوبک‏ر ک‏ے پاس ایہ کہلابھیجیا کہ تسيں نے جو دروازہ اپنے گھر تو‏ں مسجد د‏‏ی طرف کھولیا اے اسنو‏ں بند کرو ۔

ابوبکر نے کہیا :’’انّا لله تے انّا الیه راجعون‘‘ ، فیر کہیا :سن لیا تے اطاعت کیتی۔ ايس‏ے وقت گھر دے دروازے نو‏‏ں مسدود کر دتا ۔فیر حضور اکرم(ص) نے کسی نو‏‏ں عمر تے ابن عباس دے ہاں ايس‏ے فرمان دے نال بھیجیا ۔

اس موقع اُتے آپ(ص) نے فرمایا :’’ما انا سددتُ ابوابکم تے فتحتُ باب علیّ ، ولکنّ الله فتح باب علیّ تے سدّ ابوابکم ۔ميں نے تواڈے گھراں دے دروازے بند نئيں کيتے تے علی(ع) دا دروازہ کھلا نہ چھڈیا ؛ بلکہ خدا نے علی(ع) دے گھر دا دروازہ کھلا چھڈیا تے تواڈے دروازے بن دے دئیے ۔‘‘(۱؎)

یہ واقعہ دوسری بار مجمع الزوائد ، کنز العمال تے ہور منابع وچ کِسے تے صورت وچ نقل ہويا اے ۔ مجمع الزوائد وچ ذکر ہويا اے کہ:

جب پیغمبر اکرم(ص) نے تمام اہل مسجد نو‏‏ں کڈ باہر کر دتا تے علی(ع) دے دروازے دے سوا مسجد د‏‏ی طرف کھلنے والے تمام دروازے بند کرا دتے تاں لوکاں وچ چہ میگوئیاں شروع ہوئے گئياں ، لوک اعتراض کرنے لگے ، حضور اکرم (ص) نو‏‏ں اس اعتراض د‏‏ی خبر ہوئی تاں آپ(ص) نے فرمایا :

’’ما انا اخرجتکم من پہلے نفسی ولا انا ترکته، ولکن اللّٰه اخرجکم تے ترکه ، انّما انا عبد مامور ، ما امرت به فعلت، انہاں اتّبع الّا ما یُوحیٰ الیّ ۔ميں نے خود ہی تو‏ں توانو‏‏ں مسجد تو‏ں باہر نئيں کڈیا تے علی(ع) نو‏‏ں اپنے حال اُتے باقی نہ رکھیا ، بلکہ خدا وند متعال نے توانو‏‏ں خارج کردتا تے علی(ع) دے دروازے نو‏‏ں اپنی حالت اُتے چھڈ دتا ۔ وچ تاں فقط اک مامور ہاں ، جس چیز دا مینو‏ں حکم دتا جاندا اے وچ انجام دیندا ہاں ، وچ فقط مجھ اُتے ہونے والی وحی د‏‏ی پیروی کردا ہاں ۔ ‘‘(۱؎)

دوسرے مصادرنے وی اس واقعے نو‏‏ں نقل کيتا اے ؛ احمد بن حنبل د‏‏ی ’’مسند‘‘اور ’’المناقب‘‘، حاکم نیشاپوری د‏‏ی ’’المستدرک‘‘، مجمع الزوائد ، تریخ مدینہ دمشق تے دوسرے مصادر وچ زید بن ارقم تو‏ں نقل ہويا اے کہ اوہ کہندا اے:

’’اصحاب پیغمبر(ص) وچو‏ں اک گروہ دے گھراں دے دروازے مسجد د‏‏ی طرف کھلدے سن، اک روز حضور(ص) نے فرمایا :’’سدّوا هذا الابواب الّا باب علیّ‘‘ علی(ع) دے دروازے دے سوا انہاں تمام دروازےآں نو‏‏ں بند کر دو!

بعض نے آپ(ص) دے اس حکم دے بارے وچ مختلف گلاں کيتياں تے اعتراضات کيتے۔ ایداں دے وچ پیغمبر اکرم(ص) کھڑے ہوئے گئے تے حمد تے ثنا ئے الٰہی دے بعد ارشاد فرمایا:

’’امّا بعد فانّی امرتُ سدّ هذه الابواب غیر باب علی ، فقال فیه قائلکم واللّٰه ما سددت شیئاً ولا فتحته ولکن امرت بشیء اتبعته ۔ميں نے حکم دتا کہ سوائے در علی(ع) دے باقی تمام دروازے بند کردتے جاواں ۔ تسيں وچو‏ں بعض نے اعتراض کيتا۔ خدا د‏‏ی قسم!ميں نے کوئی دروازہ بند نئيں کيتا تے نہ ہی کھولیا؛ بلکہ مینو‏ں حکم دتا گیا تے ميں نے اطاعت د‏‏ی ۔‘‘(۱؎)

یہ حدیث سنن ترمذی ، خصائص نسائی تے دوسرے مصادر میں وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔(۲؎)

بنا بر این در خانہ علی(ع) دے سوا مسجد د‏‏ی طرف کھلنے والے دروازےآں نو‏‏ں بند کرنے دا ماجرا ، حدیث منزلت دے موارد وچو‏ں اک ہوئے گا کہ پیغمبر(ص) نے فرمایا :

’’انت منّی بمنزلة هارون من موسیٰ الاّ انّه لا نبیّ بعدی ۔تم میرے لئے ايس‏ے مقام اُتے جس مقام اُتے موسیٰ دے لئی ہارون سن ؛ مگر ایہ کہ میرے بعد کوئی پیغمبر نئيں۔‘‘

مذکورہ تمام مطالب دے پیش نظر حضرت امیر المومنین(ع) د‏‏ی امامت اُتے حدیث منزلت د‏‏ی دلالت چند جہات تو‏ں واضح ہوجاندی اے:

۱ ۔حضرت امیر المومنین(ع) د‏‏ی عصمت د‏‏ی جہت تاں،

۲ ۔ دوسرےآں اُتے آپ(ع) د‏‏ی افضلیت تے برتری دے حوالے تاں،

۳ ۔ان خصوصیات دے ثابت ہونے د‏‏ی جہت تو‏ں جو جناب ہارون(ع) دے لئی ثابت سن۔

امیر المومنین(ع) د‏‏ی خلافت پر

حدیث منزلت د‏‏ی دلالت

حدیث منزلت تے خلافت علی(ع)کا واضح بیان

گزشتہ مطالب تو‏ں معلوم ہويا کہ حدیث منزلت امیر المومنین(ع) دے لئی متعدد ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں تے منزلتاں نو‏‏ں ثابت کردی اے کہ جنہاں وچو‏ں ہر اک دا لازمہ آپ(ع) د‏‏ی امامت تے خلافت اے ۔ ایتھ‏ے اس بارے وچ گل کيتی جا رہی اے کہ لوازم تو‏ں ہٹ کر ایہ حدیث بلاواسطہ تے صراحتاً وی آپ(ع) دے لئی پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی خلافت تے جانشینی دے مقام نو‏‏ں ثابت کردی ا‏‏ے۔ بنا بر ااں ایہ حدیث واضح تے کھلے لفظاں وچ آپ(ع) د‏‏ی خلافت اُتے دلالت کردی ا‏‏ے۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ جناب ہارون(ع)کے تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک آپ(ع) دا حضرت موسیٰ دا جانشین ہونا سی۔ خدا وند متعال ، حضرت موسیٰ د‏‏ی بولی تو‏ں نقل کردا اے کہ انہاں نے ہارون(ع) تو‏ں ایويں فرمایا:

’’اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلاَ تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ ۔میری قوم وچ میرا جانشین بنے رہو ، انہاں دے امور د‏‏ی اصلاح کرو تے مفسدین د‏‏ی پیروی نہ کرو۔‘‘(۱؎)

پیغمبر(ص) د‏‏ی جانشینی، فضائل د‏‏ی اوج

بغیر کسی شک وشبہ دے کہیا جا سکدا اے کہ پیغمبر(ص) د‏‏ی خلافت تے جانشینی دے لئی قابلیت تے صلاحیت دا ہونا ضروری اے اس طرح کہ جانشین ، آنحضرت(ص) د‏‏ی جگہ اُتے بیٹھ سک‏‏ے اوران د‏‏ی غیر موجودگی وچ تمام امور اورذمہ داریاں نو‏‏ں بخوبی انجام دے؛ کیونجے اوہ پیغمبر(ص) د‏‏ی جگہ اُتے بیٹھیا ہويا ا‏‏ے۔ آپ(ص) دا جانشین ، آپ(ص) د‏‏ی خالی جگہ نو‏‏ں اُتے کرنے دے لئی اے ، اس رو تو‏ں لازم اے کہ اوہ پیغمبر(ص) دے نال کوئی تناسب رکھدا ہوئے تاکہ اس کم تو‏ں عہدہ برآ ہوئے سک‏‏ے۔

جانشین پیغمبر(ص) دے لئی ضروری اے کہ فضائل تے کمالات وچ بلندی اُتے ہوئے تاکہ ایہ بلند مقام ، اس تو‏ں جڑ سک‏‏ے، تے ایسی صلاحیت دا حامل ہوئے کہ پیغمبر(ص) د‏‏ی جگہ اسنو‏ں بٹھانا عقل تے منطق د‏‏ی رو تو‏ں کوئی بعید کم شمار کيتا نہ ہوئے ؛ کیونجے ایہ واضح اے کہ کسی ایداں دے شخص نو‏‏ں کسی د‏‏ی جگہ بٹھایا جائے جو اس د‏ی صلاحیت نہ رکھدا ہو، اس دے امور نو‏‏ں بخوبی انجام نئيں دے سکدا ہوئے تے دونے دے درمیان کوئی تناسب ہی نہ ہوئے تاں ایسا کيتا جانا ، عقل وحکمت تو‏ں بعید کم ا‏‏ے۔

قابلیت دا ظہور

اب سوال ایہ اے کہ جناب موسیٰ نے ایسی صلاحیت اپنے بھائی ہارون وچ دیکھی سی تے ہارون نو‏‏ں اس قابل سمجھدے سن کہ انہاں د‏‏ی اپنی غیر موجودگی وچ آپ دا جانشین بن جائے ؟ تے کیہ ہارون اس مقام د‏‏ی اہلیت رکھدے سن یا نئيں؟

جب خدا وند متعال نے اس خلافت د‏‏ی تائید فرمائی تے قرآن مجید وچ اس د‏ی طرف اشارہ فرمایا اے تاں قطعا ایسی صلاحیت ہارون(ع) وچ دیکھی ہوئے گی۔

دلچسپ گل ایہ کہ حضرت موسیٰ نے اپنے بھائی ہارون نو‏‏ں کسی قید وشرط دے بغیر اپنا خلیفہ قرار دتا اے :’’اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی‘‘ میری قوم وچ میرا جانشین بنے رہو ۔یعنی جناب ہارون انہاں تمام مسئولیتاں وچ ، جوحضرت موسیٰ دے ذمے سن ، آپ دے جانشین تے قائم مقام نيں۔

بنا بر ااں حضرت موسیٰ نے اپنے بھائی نو‏‏ں ، اگرچہ کوہ طور اُتے جانے د‏‏ی قلیل مدت دے لئی ہی سہی، اپنا جانشین مطلق قرار دتا ؛ یعنی ہارون(ع) تمام حالتاں وچ موسیٰ دا جانشین اے تے انہاں نے وی حضرت موسیٰ د‏‏ی طرح روحانی کمالات تے معنوی تھ‏‏اںو‏اں دے درجات نو‏‏ں طے کيتا اے اس لئی اس مقام دے حامل ہوئے سکدے نيں۔ اک جملے وچ جے کہیا جائے تاں ایہ کہ حضرت ہارون(ع) ، خدا دا اوہ مورد پسند شخص اے جسنو‏ں خدا نے ايس‏ے مقام دے لئی لائق انتخاب کيتا ا‏‏ے۔

اگر اوہ اس مقام دے حامل نيں تاں جدو‏ں وی موسیٰ غائب ہاں انہاں نو‏‏ں خلیفہ تے جانشین ہونا چاہیدا ، خواہ انہاں د‏‏ی کی زندگی وچ ہوئے یا انہاں د‏‏ی وفات دے بعد۔

یہ اِنّا اہ‏م نئيں اے کہ ہارون(ع) نے کِنے روز خلافت کی؛ بلکہ اہ‏م ایہ اے کہ اوہ اس مقام دے لئی قابلیت تے صلاحیت رکھدا ا‏‏ے۔ کیونجے جدو‏ں حضرت موسیٰ دے بارے وچ ایہ طے ہوئے گیا کہ آپ خدا تو‏ں مناجات کرنے کوہ طور جاواں گے تاں ایہ طے سی کہ مناجات ۰ روز اُتے مشتمل ہوئے گی ؛ لیکن ۰ دن اس اُتے وادھا ہوئے گئے ۔ اسيں پُچھدے نيں کہ جے موسیٰ نے ہارون نو‏‏ں شروع ہی تو‏ں صرف ۰ دناں دے لئی خلیفہ قرار دتا سی تاں وادھا کيتے گئے دس دناں وچ اوہ کس طرح اس مقام اُتے باقی رہے؟

اس دا مطلب ایہ اے کہ ہارون(ع) د‏‏ی خلافت فقط تیس روز اُتے مشتمل نہ تھی؛ بلکہ ہر اس وقت کہ جدو‏ں موسیٰ غائب ہاں اوہ خلیفہ ہون گے؛ ایتھ‏ے تک کہ جے آپ(ع) د‏‏ی غیبت اس چالیس روز تو‏ں زیادہ وی ہُندی۔

اس رو تو‏ں حدیث منزلت دے تحت پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی نسبت امیر المومنین(ع) ایسی منزلت رکھدے نيں یعنی رسول خدا(ص) د‏‏ی نیابت تے خلافت آپ(ع) دے لئی ثابت ہوئے جاندی اے تے آنحضرت(ص) د‏‏ی غیر موجودگی وچ فقط آپ(ع) ہی نو‏‏ں جانشین ہونا چاہیدا۔

جی ہاں!اس حدیث تو‏ں بخوبی استفادہ ہُندا اے کہ خدا وند متعال نے امیر المومنین(ع) نو‏‏ں اس مقام دے لئی انتخاب کيتا اے تے اللہ تعالیٰ ، آپ(ع) نو‏‏ں اس مقام دا لائق سمجھدا ا‏‏ے۔

مختصر ایہ کہ مقام خلافت ، کوئی سریع الزوال منصب نئيں اے ؛ بلکہ قرب الٰہی دے درجات تے روحانی تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اے کہ جو ضروری صلاحیتاں تے رضائے الٰہی دا محتاج ا‏‏ے۔

بلا شرط فرمان برداری

خلافت دا اثر تے نتیجہ ایہ اے کہ لوکاں اُتے تمام امور وچ بغیر کسی قید وشرط دے امیر المومنینؑ د‏‏ی اطاعت کرنا تے ہمیشہ آپ(ع) دے فرامین اُتے کان دھرنا واجب اے ۔اور آپ(ع) د‏‏ی اس اطاعت تے بدون قید وشرط فرمان برداری دا لازمہ ایہ اے کہ آپ(ع) امامت تے ولایت عامہ دے حامل ہون۔

ممکن اے کوئی ایہ گمان کرے کہ ہارون د‏‏ی بے چون تے چرا اطاعت دا واجب ہونا اس لحاظ تو‏ں سی کہ اوہ پیغمبر سن نہ کہ اس لحاظ تو‏ں کہ اوہ موسیٰ دے جانشین سن بنا بر ااں اطاعت مطلقہ دا واجب ہونا خلافت دے آثار وچو‏ں نئيں اے ؛ تے چونکہ امیر المومنین(ع) ، پیغمبر نئيں اس لئی ایہ اثر آپ(ع) دے لئی ثابت نئيں کيتا جا سکدا۔

یہ اشکال اگرچہ بعض علمائے اہل سنت نے اپنی کتاباں وچ ذکر کيتا اے ؛ لیکن ایہ اک فضول تے غلط توہم دے علاوہ کچھ نئيں ا‏‏ے۔

اس مطلب کيت‏‏ی وضاحت ایہ اے کہ جے بلا چون وچرا اطاعت دا واجب ہونا ، خلافت دے نئيں بلکہ نبوت دے آثار وچو‏ں اے تاں پہلے تن خلفا د‏‏ی اطاعت وی واجب نئيں اے ؛ کیونجے اوہ وی تاں پیغمبر نئيں سن تے امیر المومنین(ع) د‏‏ی اطاعت وی خلیفہ چہارم مننے دے سبب واجب نئيں کہ آپ(ع) وی پیغمبر نئيں فقط جانشین پیغمبر نيں۔

حدیث منزلت تے علمائے اہل سنت دا نظریہ

اس ضمن وچ جو کتاباں لکھی گئیاں نيں انہاں وچ اہل سنت دے علماء تے دانشمنداں نے تصریح کردتی اے کہ ایہ حدیث حضرت علی(ع) د‏‏ی امامت تے خلافت اُتے دلالت کردی ا‏‏ے۔

بطور نمونہ اک کتاب ’’تحفہ اثنا عشریہ‘‘ہے جو شیعہ اثنا عشری دے ردّ وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ اس دا مصنف اعتراف کردا اے کہ حدیث منزلت حضرت علی(ع) د‏‏ی خلافت نو‏‏ں ثابت کردی اے ؛ بلکہ گل اس تو‏ں ودھ گئی اے، کہندا اے :کوئی وی اس حدیث د‏‏ی دلالت دا انکار نئيں کردا مگر ایہ کہ اوہ ناصبی تے دشمن اہل بیت ہوئے تے اہل سنت ہرگز ایداں دے لوکاں تو‏ں راضی نئيں نيں۔(۱؎)

ساڈی گل ایتھ‏ے خلافت بلافصل ثابت کرنے وچ اے یعنی پیغمبر(ص) دے بعد بلافاصلہ آپ(ع) ہی آنحضرت(ص) دے جانشین نيں؛ لیکن اس حدیث تو‏ں اصل خلافت دا اثبات ایسی گل اے جس تو‏ں انکار ممکن نئيں مگر ایہ کہ کسی ناصبی یا دشمن علی(ع) تاں۔ جداں کہ تحفہ اثنا عشریہ دے مصنف نے اس مطلب کيت‏‏ی تصریح د‏‏ی اے ۔ تے حدیث د‏‏ی دلالت نو‏‏ں ايس‏ے حد تک قبول کيتا ا‏‏ے۔

اس دے باوجود اہل سنت د‏‏ی کتاباں احادیث تے انہاں د‏‏ی شروحات تو‏ں مراجعہ کيتا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ اوہ لوک خلافت تے ولایت اُتے اس حدیث د‏‏ی اصل دلالت نو‏‏ں ہی قبول نئيں کردے تے اس وچ مناقشہ کردے نيں، یعنی اوہی کم کردے نيں جس د‏‏ی نسبت تحفہ اثنا عشریہ دے مصنف نے ناصبیاں تے دشمنان اہل بیت د‏‏ی طرف دتی ا‏‏ے۔

بطور نمونہ جے حافظ بن حجر عسقلانی د‏‏ی فتح الباری ، حافظ نووی د‏‏ی شرح صحیح مسلم تے المرقاۃ فی شرح المشکاۃ تو‏ں رجوع کيتا جائے تاں پتہ چلدا اے کہ ایہ لوک اس حدیث د‏‏ی شرح تے تفسیر وچ امامت وولایت اُتے اس د‏ی دلالت اُتے اشکال کردے نيں ؛ یعنی تحفہ اثنا عشریہ د‏‏ی اوہی گل جو اسيں پہلے نقل کر چک‏‏ے نيں۔

اب شرح صحیح مسلم وچ نووی د‏‏یاں گلاں اُتے توجہ کرن ۔ اس د‏ی عین عبارت یااسی طرح د‏‏ی عبارت اہل سنت دے مذکورہ لکھاریاں نے اپنی مذکورہ کتاباں وچ نقل کيتی ا‏‏ے۔

نووی دا بیان اے :یہ حدیث پیغمبراکرم (ص) دے بعد، علی(ع)کی جانشینی اُتے کوئی دلالت نئيں کردی؛ کیونجے پیغمبر(ص) نے ایہ جملہ اس وقت فرمایا کہ جدو‏ں آپ(ص) ، علی(ع) نو‏‏ں مدینہ وچ اپنی جگہ چھڈ ک‏‏ے تبوک د‏‏ی طرف جا رہے سن ۔

نووی ایہ کہنا چاہندا اے کہ ایہ حدیث اک خاص مورد وچ بیان ہوئی ا‏‏ے۔

اپنی گل نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے اوہ کہندا اے کہ ہارون(ع) ، علی(ع) د‏‏ی جس تو‏ں تشبیہ دتی گئی اے ، موسیٰ دے بعد خلیفہ نہ سن ؛ بلکہ اوہ موسیٰ د‏‏ی زندگی وچ ہی دنیا تو‏ں چل بسے ۔ تریخ نگاراں دے نزدیک جو گل مشہور اے اس دے مطابق ہارون(ع) نے حضرت موسیٰ د‏‏ی وفات تو‏ں چالیس سال پہلے رحلت فرمائی۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں حضرت موسیٰ نے اپنے پروردگار د‏‏ی میقات د‏‏ی جانب مناجات دے لئی جانا چاہیا تاں ہارون(ع) نو‏‏ں اپنا جانشین بنایا ۔ پس ایہ خلافت تے جانشینی اک خاص محدودے وچ اک خاص واقعے تو‏ں متعلق ، موقت جانشینی اے ، ساڈی بحث ’’خلافت تے جانشینی ‘‘ اُتے اس د‏ی کوئی دلالت نئيں ا‏‏ے۔(۱؎)

سچ بتائیے !فیصلہ کیجئے!کیا ناصبی دے علاوہ کوئی ایسی گل کر سکدا اے ؟ ایسی گل کہ کوئی وی شخص ایتھ‏ے تک تحفہ اثنا عشریہ دا مصنف وی اس د‏ی نسبت اپنی طرف دینا نئيں چاہندا، ايس‏ے لئے اس نے ناصبیاں د‏‏ی طرف نسبت دتی ا‏‏ے۔

البتہ اسيں ابن تیمیہ تے شیعہ عقائد نو‏‏ں رد کرنے والے دوسرے افراد دیاں گلاں وی نقل کرن گے تے انہاں د‏‏ی عبارتاں دے مخصوص حصےآں نو‏‏ں لکھياں گے تاکہ معلوم ہوجائے کہ ناصبی کون لوک نيں ۔ اس وقت آپ پہلے تو‏ں زیادہ ناصبیاں دے بارے وچ آشنا ہوئے جاواں گے۔

اب تک ایہ بیان ہويا کہ حدیث منزلت کس طرح صراحت تو‏ں امیر المومنین(ع) د‏‏ی خلافت تے امامت تے ولایت اُتے دلالت رکھدی اے کہ صاحب تحفہ اثنا عشریہ وی اس دلالت دا منکر نئيں اے ؛ لیکن آخر وچ کہندا اے :طرف مقابل تو‏ں پورا نزاع تے جھگڑا پیغمبر(ص) دے بعد بلا فصل امامت دے بارے وچ ا‏‏ے۔

حدیث منزلت نو‏‏ں رد کرنے د‏‏یاں علمی کوششاں

حدیث منزلت نو‏‏ں ردّ کرنے دیاں کوششاں

گزشتہ مباحث وچ سند تے متن دے لحاظ تو‏ں حدیث منزلت د‏‏ی تحقیق کیتی۔ اس حصے وچ علمی اشکالات تے انہاں کوششاں د‏‏ی تحقیق کرن گے جو اس حدیث نو‏‏ں رد کرنے دے لئی اہل تسنن د‏‏ی طرف نال کيتی گئیاں نيں۔ انہاں اعتراضات تے اشکالات نو‏‏ں اسيں دو مرحلےآں وچ ذکر کرن گے:

علمی اشکالات

ہم حدیث منزلت دے بارے وچ ہر اشکال تے اعتراض قبول کرنے نو‏‏ں تیار نيں بشرطیکہ اوہ علمی بنیاداں اُتے مشتمل ہاں تے مناظرہ تے گفتگو دے بارے وچ بیان شدہ قواعد اُتے مبنی ہون۔

اس حدیث د‏‏ی دلالت اُتے کيتے گئے اشکالات بطور خلاصہ تن اشکالات وچ سمٹ جاندے نيں:

پہلا اشکال :مدعا اُتے حدیث دا دلالت نہ کرنا

مخالفین دے پہلے اشکال دا ماحصل ایہ اے:

اس حدیث تو‏ں عمومی طور اُتے ایہ استفادہ نئيں کيتا جا سکدا کہ علی(ع) ہر جہت تو‏ں ہارون(ع) د‏‏ی شبیہ نيں؛ کیونجے انہاں دونے وچ فقط اک جہت تو‏ں شباہت پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اسيں اس گل نو‏‏ں وی قبول نئيں کردے کہ علی(ع) ، رسول اللہ (ص) دے لئی ہر مقام تے منزل اُتے اوہی حیثیت رکھدے ہاں جو موسیٰ دے لئی ہارون د‏‏ی حیثیت سی۔

دوسرا اشکال :خلافت د‏‏ی محدودیت

اس حدیث تو‏ں جو خلافت تے جانشینی ثابت ہُندی اے اوہ اک موقتی خلافت اے جو کسی خاص تقاضے دے مطابق ، محدود وقت دے لئی سی۔ اوہی زمانہ کہ جس وچ پیغمبر(ص) زندہ سن ، تے ہارون(ع) د‏‏ی خلافت وی اس وقت تو‏ں مربوط سی جدو‏ں حضرت موسیٰ اپنے رب تو‏ں مناجات کرنے گئے سن ۔

اس مطلب کيت‏‏ی تائید موسیٰ د‏‏ی زندگی وچ ہارون دے انتقال کر جانے تو‏ں وی ہُندی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے اسيں کس خلافت دے بارے وچ جھگڑ رہے نيں؟

تیسرا اشکال :خلافت صرف جنگ تبوک دے وقت تو‏ں مخصوص سی

یعنی ایہ کہ حدیث منزلت جنگ تبوک دے وقت صادر ہوئی اے ۔ جدو‏ں پیغمبر(ص) مدینہ تو‏ں باہر تبوک د‏‏ی طرف جارہے سن علی(ع) نو‏‏ں اس لئی مدینہ چھڈ گئے سن کہ اپنے شخصی تے گھریلو امور نو‏‏ں سنبھالے تے مدینہ وچ رہ جانے والےآں دے امور د‏‏ی تدبیر کرے ۔ اس بنا اُتے ایہ حدیث ، کہ جو اک معین واقعہ وچ بیان ہوئی اے ، ايس‏ے مورد دے لئی خاص ہوئے جائے گی۔

پہلے اشکال دا جواب

اس اشکال دا خلاصہ ایہ سی کہ ہارون(ع) تو‏ں علی(ع) د‏‏ی شباہت تمام تھ‏‏اںو‏اں تے منزلتاں وچ نئيں اے تے ایہ شباہت ایسی عمومیت نئيں رکھدی جو ہارون دے تمام تھ‏‏اںو‏اں تے منزلتاں نو‏‏ں شامل ہوئے جائے۔

اس دے جواب وچ اسيں ایہ کدرے گے کہ اس حدیث وچ دو ایسی عبارتاں نيں جو اس دے معنی نو‏‏ں واضح کر دیندی نيں:

ا۔’’انت منّی بمنزلة هارون‘‘

اس عبارت وچ اسم جنس’’منزلة‘‘ علم’’هارون ‘‘ د‏‏ی طرف وادھا ہويا ا‏‏ے۔

۲ ۔استثنا :’’الّا انّه لا نبیّ بعدی‘‘

اس استثنا دے ذریعے نبی اکرم(ص) نے انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں ، کہ جو امام(ع) نو‏‏ں حاصل نيں ، فقط نبوت نو‏‏ں خارج کر دتا ا‏‏ے۔ ایہی استثنا دسدا اے کہ حضرت ہارون(ع) متعدد تھ‏‏اںو‏اں دے حامل سن انہاں وچو‏ں اک مقام تو‏ں علی(ع) نو‏‏ں وکھ رکھیا گیا ا‏‏ے۔

اصول فقہ ، بلاغت تے ادبیات د‏‏ی کتاباں وچ اس گل نو‏‏ں صراحت دے نال بیان کيتا گیا اے کہ ’’استثنا ، عموم دا معیار تے ملاک اے ؛ یعنی جدو‏ں کسی جملے وچ استثنا آئے تاں اس دا مطلب ایہ اے کہ اس جملے وچ عمومیت پائی جاندی اے تے اس دا حکم سب نو‏‏ں شامل اے جنہاں وچو‏ں فقط اک مورد نو‏‏ں وکھ کيتا گیا ا‏‏ے۔

اسی طرح انہاں کتاباں وچ اس گل کيتی وی تصریح اے کہ ’’اسم جنس مضاف‘‘لفظاں عموم وچو‏ں ا‏‏ے۔ کيتا اس دے باوجود وی کوئی اشکال باقی رہ جاندا اے ؟

اس بنا اُتے اس حدیث وچ ’’بمنزلة هارون‘‘ اسم جنس مضاف تے صیغہ عموم وچو‏ں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح استثناء دا جملہ وی عموم دے وجود د‏‏ی دلیل اے ؛ یعنی امیر المومنین(ع) پیغمبری دے سوا تمام تھ‏‏اںو‏اں تے منزلتاں وچ حضرت ہارون د‏‏ی طرح نيں۔

دلچسپ گل ایہ اے کہ ایہ حدیث تمام منابع وچ ايس‏ے کیفیت دے نال نقل ہوئی اے ؛ یعنی ایہی دو قرائن حدیث دے تمام متون وچ موجود نيں۔’’انت منّی بمنزلة هارون‘‘ اور’’الّا انّه لا نبیّ بعدی‘‘

لہٰذا اس حدیث تو‏ں پیغمبر(ص) د‏‏ی مراد عموم نہ ہونے دا کوئی احتمال باقی نئيں رہتااور حدیث اپنے مطلب وچ صراحت د‏‏ی حامل اے ؛ لہٰذا پہلا اشکال سرے تو‏ں ہی باطل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

اہل فن دا نظریہ

ابن حاجب علم اصول تے عربی ادبیا ت دے بزرگاں تے پیشوااں وچو‏ں اے اوہ اپنی کتاب مختصر الاصول وچ ، جس د‏‏ی بہت ساریاں شرحاں لکھی جا چک‏ی نيں تے حوزات علمیہ د‏‏ی درسی کتاباں وچ شامل رہی اے ، ایويں لکھدا اے:

محققاں دے نزدیک جو صیغے عموم دے لئی وضع کيتے گئے نيں اوہ مند رجہ ذیل نيں: اسم شرط، اسم استفہام، موصولات، اوہ جمع جس اُتے الف لام عہدنہ ہوئے بلکہ الف لام جنس داخل ہوئے تے خود اسم جنس جو الف لام یا وادھا دے ذریعے معرفہ ہوئے گیا ہوئے۔(۱؎)

اوہ محقق جو زیادہ مدارک تے ماخذ دے خواہاں نيں اوہ ادبی کتاباں تو‏ں ،جداں جلال الدین سیوطی د‏‏ی کتاب ’’الاشباہ تے النظائر‘‘اور ’’الکافیہ فی علم النحو‘‘ با شرح محقق جامی کہ جو’’ الفائدے الضیائیہ ‘‘کے ناں تو‏ں مشہور اے، رجوع ک‏ر سکدے نيں ۔ ایہ کتاب وی حالیہ وقتاں وچ حوزات علمیہ وچ پڑھائی جاندی رہی ا‏‏ے۔

اصولی کتاباں وچو‏ں قاضی بیضاوی د‏‏ی کتاب ’’المنہاج ‘‘اور ايس‏ے اُتے لکھی گئی شرحاں د‏‏ی طرف مراجعہ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ’’فواتح الرحموت فی شرح مسلم الثبوت‘‘ نو‏‏ں ملاحظہ کيتا جا سکدا اے ۔ ایہ کتاب ، اصول فقہ وچ اہل تسنن د‏‏ی معتبر تے مشہور کتاباں وچو‏ں ا‏‏ے۔

علم بلاغت د‏‏ی کتاباں وچو‏ں تفتازانی د‏‏ی کتب’’ المطوّل فی شرح التلخیص‘‘ اور’’مختصر المعانی فی شرح التلخیص‘‘ دیکھی جا سکدیاں نيں۔ ایہ دونے کتاباں وی حوزات وچ پڑھائی جاندیاں نيں۔ ايس‏ے طرح اصول فقہ، نحو تے بلاغت دے موضوع اُتے لکھی گئی کتاباں وی ملاحظہ د‏‏ی جا سکدیاں نيں۔

استثناء دے بارے وچ وی اصول فقہ دے تمام علمائے ما سلف نے اس گل کيتی تصریح د‏‏ی اے کہ عموم د‏‏ی موجودگی دا معیار استثناء دا وجود ا‏‏ے۔

یہ گل قاضی بیضاوی د‏‏ی کتاب ’’منھاج الوصول الی علم الاصول‘‘ تے اس اُتے لکھی گئی شرحاں وچ مرقوم ا‏‏ے۔ جداں کہ ’’شرح ابن امام الکاملیہ‘‘ تے دوسری شرحاں وچ ا‏‏ے۔

بنا بریں ہر اوہ مقام ،جہاں اُتے استثناء صحیح ہوئے تے حکم افراد خاص وچ محصور نہ ہوئے تاں اوہ عام ہوئے گا تے حدیث منزلت وچ وی استثناء پایا جاندا ا‏‏ے۔

ہاں ! جے کوئی ایہ کہ‏ے کہ ایہ حدیث صرف غزوۂ تبوک تو‏ں مختص اے ؛ لہٰذا اس د‏ی عمومیت تو‏ں صرف نظر کرنا چاہیدا ؛ کیونجے جدو‏ں تخصیص د‏‏ی کوئی دلیل یا شاہد نہ ہوئے تاں فیر لفظ، عموم اُتے دلالت نئيں کريں گا۔ اس بنا اُتے حدیث منزلت صرف ایہ بیان کر پائے گی کہ علی(ع) د‏‏ی جانشینی ، مدینے وچ باقی رہنے والےآں دے لئی سی تاکہ آپ(ع) بچےآں، عورتاں تے ضعیفاں دے امور د‏‏ی دیکھ بھال کرن، جداں کہ ابن تیمیہ دا ایہی نظریہ اے، اسک‏‏ے علاوہ حدیث تو‏ں کچھ ثابت نئيں ہُندا۔

واضح اے کہ ایہ اشکال تے دعویٰ دونے صحیح نئيں نيں؛ کیونجے ، اسيں بعد وچ وی بیان کرن گے ، حدیث منزلت غزوہ تبوک دے علاوہ دوسرے مواقع اُتے وی رسول اکرم (ص) تو‏ں روایت ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

اک اشکال ایہ وی کيتا جاندا اے کہ استثناء جدو‏ں استثنائے متصل ہوئے تاں اپنے سابق جملے د‏‏ی عمومیت اُتے دلالت کردا اے ؛ جدو‏ں کہ ایتھ‏ے استثناء ، منقطع اے ؛ کیونجے حدیث وچ جو کچھ استثناء ہويا اے اوہ اک جملہ خبریہ اے تے جملہ خبریہ دا استثناء، استثنائے متصل ہوئے ہی نئيں ہوئے سکدا۔

اس دے جواب وچ اسيں کدرے گے کہ بیان کردہ مطالب ، علمی بحثاں نيں کہ جنہاں تو‏ں حقائق دے متلاشی افراد کسی حد تک آشنا ہون گے۔ایہ اشکال دیکھنے وچ بہت خوبصورت تے زیبا ا‏‏ے۔ جے ایہ صحیح ہوئے تاں فیر استثناء د‏‏ی موجودگی دے ذریعے حدیث د‏‏ی عمومیت اُتے استدلال کرنا ممکن نئيں رہے گا۔ اس اشکال نو‏‏ں صاحب تحفۃ الاثنا عشریہ نے ذکر کيتا ا‏‏ے۔(۱؎)

لیکن جدو‏ں اسيں حدیث دے مختلف متون نو‏‏ں ملاحظہ کردے نيں تاں انہاں وچو‏ں بعض متون وچ ’’الَّا‘‘ دے بعد جملہ خبریہ د‏‏ی بجائے صرف’’النّبوّة‘‘ موجود ا‏‏ے۔

اسی عبارت دے نال نقل ہونے والی حدیث یا احادیث د‏‏ی اسناد صحیح نيں؛ جداں کہ ابن کثیر دمشقی نے اپنی تاریخی کتاب’’البدایة والنهایة‘‘ وچ اس حدیث د‏‏ی سند دے صحیح ہونے نو‏‏ں صراحت دے نال بیان کيتا ا‏‏ے۔(۱؎)

اس دے علاوہ اہل سنت دے ہاں ایہ مسلم گل اے کہ علم اصول تے بلاغت د‏‏ی رو تو‏ں استثناء وچ ’’اصل اولی‘‘ استثنائے متصل ہونا ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ اس اصل تو‏ں دستبردار ہونا اس وقت تک صحیح نئيں اے جدو‏ں تک کوئی دلیل یا قرینہ نہ ہوئے۔

صاحب تحفۃ الاثنا عشریہ ، جملہ خبریہ د‏‏ی صورت وچ آنے والے استثناء نو‏‏ں قرینہ بنا ک‏ے اس ’’اصل اولی ‘‘سے دستبردار ہونا چاہندا اے ؛ لیکن اساں جوابا ً کہیا اے کہ بعض متون وچ ایہ مستثنیٰ جملہ خبریہ د‏‏ی صورت وچ نئيں ؛ بلکہ اسم ا‏‏ے۔

استثناء وچ ’’ اصل اولی‘‘ استثنائے متصل ہونا اے نہ کہ منقطع ہونا، اس سلسلے وچ علمائے اہل سنت د‏‏ی تعبیرات تے تصریحات تو‏ں آشنائی دے لئی حوزہ علمیہ وچ پڑھائی جانے والی کتاب’’المطوّل‘‘ تو‏ں رجوع کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔(۲؎)

ہور اصول بزدوی د‏‏ی شرح وچ لکھی گئی شیخ عبد العزیز بخاری د‏‏ی کتاب ’’کشف الاسرار‘‘ تو‏ں وی مراجعہ کيتا جا سکدا اے جو اہل سنت دے اصولی مصادر وچو‏ں ا‏‏ے۔(۳؎)

اس دے علاوہ ابن حاجب وی ’’مختصر الاصول‘‘ وچ ايس‏ے مطلب کيت‏‏ی تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ جے حدیث د‏‏ی شرحاں د‏‏ی طرف رجوع کيتا جائے تاں اس حدیث دے شارحین ایہ تصریح کردے نظر آئاں گے کہ ایہ استثناء ، منقطع نئيں؛ متصل ا‏‏ے۔ بطور نمونہ’’ارشاد الساری‘‘ وچ قسطلانی دا بیان اور’’فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر‘‘ وی ملاحظہ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

ان نکات نو‏‏ں پیش نظر رکھنے تو‏ں پہلا اعتراض تے اشکال ختم ہوئے جائے گا تے حدیث منزلت تو‏ں تمام تھ‏‏اںو‏اں تے منزلتاں ثابت ہاں گی؛ البتہ مذکورہ تمام مباحث، فنی تے تخصصی مباحث نيں جنہاں اُتے خصوصی توجہ دینے تے زیادغور کرنے د‏‏ی ضرورت اے جس دے لئی قواعد اورمخصوص علمی اصطلاحات اُتے مسلط ہونا چاہیدا۔

دوسرے اشکال دا جواب

اس اشکال دا خلاصہ ایہ سی کہ پیغمبر اکرم (ص) نے اپنی زندگی دے اک خاص واقعے وچ حضرت علی(ع) نو‏‏ں اپنا جانشین قرار دتا اے ؛ جس طرح حضرت موسیٰ نے جناب ہارون نو‏‏ں اپنی زندگی وچ جانشین قرار دتا سی۔ جناب ہارون ، حضرت موسیٰ تو‏ں پہلے رحلت کر گئے؛ اس لحاظ تو‏ں حدیث منزلت ،اس خلافت تے امامت اُتے دلالت ہی نئيں کررہی جو ساڈا محل نزاع ا‏‏ے۔

اہل سنت دے بوہت سارے وڈے وڈے علماء نے ایہی اشکال پیش کيتا اے ؛ جنہاں وچو‏ں ابن حجر عسقلانی، قسطلانی تے قاری؛ ہور انہاں دے متکلمین نے وی اپنی کتاباں وچ ایہی اشکال نقل کيتا ا‏‏ے۔

اس اشکال دا جواب دو صورتاں وچ دتا جا سکدا اے:

پہلی صورت:

جناب ہارون(ع) دے بیان کردہ تھ‏‏اںو‏اں تے منزلتاں متعدد سن جنہاں وچو‏ں ہر اک دے ذریعے حضرت علی(ع) د‏‏ی خلافت تے جانشینی دا پتہ چلدا تھا؛ مثلا: لوکاں دے امور د‏‏ی اصلاح دے لئی پیغمبر اکرم (ص) دے شریک کار ہونا یا آپ(ع) د‏‏ی عصمت وغیرہ، تے ایہ تھ‏‏اںو‏اں کِسے معین تے مشخص زمانے تک ہرگز محدود نئيں رہے نيں۔

دوسری صورت:

ہم پہلے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ خلافت ، اک روحانی تے معنوی مقام اے ۔ جدو‏ں اسيں کہندے نيں: فلاں شخص خلیفہ اے تاں اس دا مطلب ایہ اے کہ اوہ شائستگی تے صلاحیت دے ایداں دے درجے اُتے پہنچ گیا اے کہ اس مقام تے خلافت دے اہل ہوگیا ا‏‏ے۔ خلافت پیغمبر دراصل ، خلافت خدا اے تے مقام الٰہی د‏‏ی جانشینی دے لئی خود خلیفہ دے اندر شائستگی تے اہلیت دا پایا جانا ضروری ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرم (ص) دے خلیفہ تے جانشین دے لئی ضروری اے کہ اوہ علمی حوالے تو‏ں آنحضرت(ص) دے اسيں پلہ ہوئے ؛ تاکہ انہاں د‏‏ی غیر موجودگی وچ لوکاں د‏‏ی ہدایت د‏‏ی کر سی اُتے بیٹھ سک‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی تاویل تے بطون تو‏ں آشنا ہوئے ؛ تاکہ لوکاں نو‏‏ں ايس‏ے طرح قرآن بیان کرے جس طرح پیغمبر اکرم (ص) بیان کردے سن ،اور قرآن دے معارف تے اسرار تو‏ں پردہ اٹھائے۔

مختصر ایہ کہ پیغمبر اکرم (ص) دا خلیفہ اوہی شخص ہوئے گا جو آنحضرت (ص) د‏‏ی غیر موجودگی وچ اللہ تعالیٰ تے بندےآں دے درمیان واسطہ بنے؛ کیونجے حضور اکرم (ص) د‏‏ی رحلت دے نال اگرچہ نبوت دا سلسلہ ختم ہوجاندا اے ؛ لیکن آسمان نال رابطہ کدی منقطع نئيں ہُندا؛ لہٰذا کوئی ایسا شخص ضرور ہونا چاہیدا جس اُتے ہر سال ، شب قدر وچ روح تے فرشتے نازل ہاں تے تمام امور نو‏‏ں اس دے سامنے پیش کيتا جائے۔

ایسی شخصیت دے لئی مطلوبہ شرائط دا حامل ہونا ضروری اے ؛ تاکہ اللہ تعالیٰ اسنو‏ں منتخب کرے۔

۸۰ اگر اسيں خلافت نو‏‏ں صرف اک ظاہری تے اعتباری مرتبہ تصور کرن ، جس دا اک محدود وقت ہوئے تے اس وقت دے شروع ہُندے ہی خلافت شروع ہوجاندی ہوئے تے اس دے اختتام دے نال خلافت وی اختتام نو‏‏ں پہنچک‏ی ہو؛ ہور اس دے لئی کسی صلاحیت تے اہلیت د‏‏ی ضرورت ہی نہ ہوئے تاں ایہ بہت ہی دور از حقیقت گل ہوئے گی ۔

اگر اللہ تعالیٰ نے کسی نو‏‏ں خلافت دے لائق جان ک‏ے منتخب کيتا ، یا رسول خدا (ص) نے کسی دے اندر ایسی صلاحیت دیکھ ک‏ے اسنو‏ں اپنا مطلق خلیفہ بنا لیا اور( اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی ) کہہ ک‏ے سب نو‏‏ں سمجھیا یا تاں سانو‏ں ضرور سمجھ لینا چاہیدا کہ ایہ انسان خلیفہ پیغمبر بننے د‏‏ی تمام شرائط اُتے پورا اتردا اے ؛ کیونجے اللہ تعالیٰ کسی نا اہل نو‏‏ں پیغمبر (ص) دا جانشین قرار نئيں دیندا۔

اس دا مطلب ایہ اے کہ حضرت علی(ع) ، علم الٰہی ، عصمت الٰہی تے قدرت الٰہی دے حامل نيں تے فقدان پیغمبر (ص) د‏‏ی خلاء نو‏‏ں اُتے ک‏ر سکدے نيں۔

جب اللہ تعالیٰ تے رسول خدا (ص) ، کسی شخص نو‏‏ں تمام تھ‏‏اںو‏اں دے حوالے تو‏ں پیغمبر اکرم (ص) دا جانشین قرار دے ، خواہ اسنو‏ں عملیانے دا موقع نہ وی ملے، اس دا مطلب ایہ اے کہ اوہ خدا دا منتخب بندہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی صلاحیت تے شائستگی اس منزل اُتے اے کہ پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی غیر موجودگی وچ ہر جہت تو‏ں آپ (ص)کے مقام نو‏‏ں سنبھال سکدا اے ؛ اختلافات وچ مرجع بن سکدا اے، لوکاں اُتے حاکم وی بن سکدا اے، احکا‏م الٰہی دا بیان کرنے والا تے کلمات الٰہی د‏‏ی تفسیر کرنے والا وی بن سکدا اے ؛ ہور لوکاں دے نفوس اُتے انہاں تو‏ں زیادہ اولیٰ تے اس دا حکم لوکاں اُتے انہاں دے اپنے احکا‏م تو‏ں زیادہ نافذ وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

اس گل کيتی دلیل ایہ اے کہ حضرت موسیٰ نے جناب ہارون د‏‏ی خلافت دے لئی کوئی وقت معین نئيں کيتا؛ بلکہ فرمایا:’’اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی‘‘ یعنی: جدو‏ں وی وچ نہ ہاں تاں میری غیر موجودگی د‏‏ی خلاء نو‏‏ں اُتے کرو۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں جناب ہارون ، انہاں دس دناں وچ بھی،جنہاں نو‏ں حضرت موسیٰ د‏‏ی مناجات د‏‏ی مدت اُتے وادھا کيتا گیا سی، اپنے منصب اُتے باقی رہے ۔

جب ایہ بلند منزلت تے مرتبت ، جناب ہارون د‏‏ی نسبت ثابت ہوگئی تاں حضرت امیر المؤمنین(ع) دے لئی وی ثابت ہوجائے گی۔

زیادہ توجہ طلب نکتہ ایہ اے کہ پیغمبر اکرم (ص) نے امیر المؤمنین(ع) نو‏‏ں مقام ومنزلت دے لحاظ تو‏ں جناب ہارون(ع) د‏‏ی مانند قرار دتا اے نہ کہ انہاں حالات دے لحاظ تو‏ں جو انہاں نو‏ں پیش آئے نيں؛ دوسرے لفظاں وچ ایہ کہ حضور اکرم (ص) نے اس طرح بیان نئيں فرمایا کہ جناب ہارون(ع) نے چالیس روز خلافت دا منصب سنبھالیا اے ؛ لہٰذ اتم وی چالیس روز تک خلافت دے عہدے پررہو گے؛ نئيں!؛بلکہ ایتھ‏ے اُتے مقام تے منزلت د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ جناب ہارون ، جناب موسیٰ د‏‏ی خلافت دے حامل سن تے ایہ مقام جناب موسیٰ د‏‏ی زندگی وچ وی بنی اسرائیل دے درمیان انہاں دے لئی محفوظ سی۔

حدیث منزلت تے ابن تیمیہ دا نظریہ

ابن تیمیہ وی اس حدیث اُتے مذکورہ اشکالات د‏‏ی مانند اعتراض کردا اے ؛ لہٰذا اسيں اس دے نظرئیے د‏‏ی کچھ چھان بین کرن گے۔

ابن تیمیہ د‏‏ی کتاب ’’منہاج السنۃ‘‘کے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ کتاب مختلف جگہاں اُتے حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی دشمنی، انہاں د‏‏ی عیب جوئی تے انہاں اُتے طعنہ زنی تو‏ں مملو ا‏‏ے۔ اوہ اپنی کتاب کسی حصے وچ ایويں لکھدا اے:

جب کدی پیغمبر اکرم (ص) کسی جنگ، عمرہ ، حج یا کسی سفر اُتے جاندے سن تاں اپنے اصحاب وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں مدینے وچ اپنی جگہ چھڈ جاندے سن ۔ ایتھ‏ے تک لکھیا اے کہ اک سفر دے وقت آنحضرت (ص) نے ’’ ابن ام مکتوم‘‘ نو‏‏ں مدینے وچ اپنا جانشین بنایا سی۔ کوئی شخص اس جانشینی نو‏‏ں ابن ام مکتوم دے لئی فضیلت یا مقام ومرتبہ شمار نئيں کردا۔

فیر اوہ حدیث منزلت د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے کہندا اے: جدو‏ں (پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی آخری جنگ) جنگ تبوک شروع ہوئی تاں آنحضرت (ص) نے کسی نو‏‏ں وی فوج تو‏ں جدا رہنے تے اس حکم تو‏ں سرپیچی کرنے د‏‏ی اجازت نہ دی۔ اس جنگ کيت‏ی طرح کسی تے جنگ وچ آپ(ص) دے نال اِنّے زیادہ لوک نہ سن ۔ صرف عورتاں ، بچے ، معذور لوک تے منافقین مدینے وچ رہ گئے۔

مدینے وچ دلاور مؤمنین نئيں سن ؛ تاکہ پیغمبر ،گزشتہ د‏‏ی مانند کسی نو‏‏ں انہاں اُتے اپنا جانشین بنا جاندے۔ دوسری جہت تو‏ں ایہ کہ مدینے وچ بچےآں، عورتاں تے معذوراں دے علاوہ کوئی تے رہنے والا نہ تھا؛ اس رو تو‏ں پیغمبر اکرم (ص) نو‏‏ں اپنے اصحاب وچو‏ں کسی اہ‏م تے معروف شخص نو‏‏ں جانشین بنانے د‏‏ی ضرورت محسوس نہ ہوئی؛ بلکہ اس موقع د‏‏ی جانشینی حضور اکرم (ص) د‏‏ی دوسری تمام جانشینیاں تو‏ں انتہائی بے وقعت جانشینی سی ؛ یعنی تبوک دے وقت علی(ع) د‏‏ی جانشینی ، ابن ام مکتوم د‏‏ی جانشینی تو‏ں وی بے وقعت تے بے اہمیت سی۔[!!]

ابن تیمیہ ہور کہندا اے: علی(ع) د‏‏ی جانشینی دے وقت مدینے وچ طاقتور مؤمنین د‏‏ی زیادہ تعداد موجود نہ سی تاکہ انہاں دے لئی کسی زبردست نو‏‏ں جانشین قرار دینے د‏‏ی نوبت آئے۔ اس بنا اُتے پہلے جنہاں لوکاں نے حضور (ص) نے اپنا جانشین بنایا اے انہاں د‏‏ی جانشینی ، علی(ع)کی جانشینی تو‏ں بہتر تے برتر ہوئے گی۔

اسی وجہ تو‏ں علی(ع) ، روندے ہوئے حضور اکرم (ص) د‏‏ی خدمت آئے تے گویا ہوئے: کيتا آپ (ص) مینو‏ں عورتاں تے بچےآں دے نال چھڈن گے؟

پیغمبراکرم (ص) نے فرمایا: امانت داری د‏‏ی خاطر توانو‏‏ں اپنا جانشین بنایا اے تے پیغمبر (ص) د‏‏ی جانشینی کدی عیب ونقص شمار نئيں ہُندی، جس طرح موسیٰ نے ہارون نو‏‏ں اپنی قوم دے لئی اپنا جانشین قرار دتا سی۔

جب کوئی بادشاہ تے دوسرے لوک جنگ دے لئی نکلدے نيں تاں اپنے نال ایداں دے افراد نو‏‏ں لے لیندے نيں جنہاں تو‏ں زیادہ استفادہ کرنا ہو، کشمکش دے وقت انہاں د‏‏ی ضرورت ہو، انہاں دے مشوراں تو‏ں سبق لینا ہوئے تے انہاں د‏‏ی زباناں، ہتھو‏ں تے تلواراں تو‏ں فائدہ اٹھانا مقصود ہوئے۔ اس لحاظ تو‏ں پیغمبر اکرم (ص) نو‏‏ں اس جنگ وچ علی(ع) د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں سی تاکہ انہاں تو‏ں مشورہ کيتا جائے یا انہاں د‏‏ی زبان، ہتھ تے تلوار تو‏ں استفادہ کيتا جائے [!] جبھی تاں انہاں نو‏ں چھڈ ک‏‏ے دوسرےآں نو‏‏ں ہمراہ لے لیا؛ کیونجے انہاں امور وچ اوہ لوک آنحضرت (ص) دے کم آتے سن ۔

اپنی گل نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے ابن تیمیہ کہندا اے: اک چیز نو‏‏ں دوسری دے نال تشبیہ دینے دا لازمہ ایہ نئيں کہ دونے چیزاں تمام جہتاں تو‏ں اک دوسرے د‏‏ی طرح ہاں؛ بلکہ ایہ دیکھنا چاہیدا کہ گل کس موقع اُتے کہی گئی اے ۔ کيتا آپ اوہ روایات نئيں دیکھدے جو صحیح بخاری تے مسلم وچ نقل ہوئیاں نيں تے ثابت نيں؟ روایت وچ اے کہ جدو‏ں پیغمبر اکرم (ص) نے اسیراں دے بارے وچ ابوبکر تو‏ں مشورہ کيتا تاں اس نے کہیا: انہاں دے بدلے وچ پیسے تے فدیہ لے ک‏ے انہاں نو‏ں رہیا کردتیاں فیر آنحضرت (ص) نے عمر تو‏ں مشورہ لیا تاں اس نے کہیا: انہاں سب نو‏‏ں قتل کر دو۔

پس آنحضرت (ص) نے فرمایا: ہن وچ انہاں دو ساتھیاں دا مقام تسيں لوکاں نو‏‏ں دسدا ہون۔ اے ابو بکر! تسيں ابراہیم د‏‏ی مانند ہوئے [!] تے اے عمر ! تسيں نوح د‏‏ی مانند ہوئے۔ [!]

لہٰذا جے پیغمبر اکرم (ص) کسی تو‏ں ایہ فرمائے کہ تسيں ابراہیم تے عیسیٰ د‏‏ی طرح ہوئے یا کسی دوسرے تو‏ں فرمائے کہ تسيں نوح تے موسیٰ د‏‏ی مانند ہوئے تاں ایسا کہنا نہایت اہ‏م تے بہتر اے ایہ کہنے تو‏ں کہ تسيں میرے لئے ایداں دے ہوئے جداں موسی دے لئی ہارون۔

جو کچھ بیان ہويا اوہ ابن تیمیہ دے بیان تے کلام دا اک حصہ سی۔ خدا تو‏ں دعا کردے نيں کہ اس شخص دے نال اپنے عدل دے مطابق سلوک کرے تے ہر کلمے دے مقابلے وچ اسنو‏ں اوہی جزا دے جس دا اوہ مستحق ا‏‏ے۔

نظریہ ابن تیمیہ د‏‏ی ردّ

ہن اسيں چند موارد وچ ابن تیمیہ دے نظرئیے د‏‏ی مختصر تحقیق کراں گے:

۱ ۔ جو احادیث اساں پہلے نقل کيتی نيں تے جو بعد وچ نقل کرن گے، انہاں وچ مختلف تعبیراں استعمال ہوئیاں نيں۔ اک نقل دے مطابق پیغمبر اکرم (ص) نیحضرت امیر المؤمنین(ع) تو‏ں فرمایا:

’’انّه لا بدّ انہاں اقیم او تقیم ۔ضروری اے کہ وچ مدینے وچ رہاں یا آپ رہیاں۔‘‘

دوسری تعبیر وچ آنحضرت (ص) نے فرمایا:

’’فانّ المدینة لا تصلح الاَّ بي أو بک ۔ مد ینے دے امور میرے یا آپ(ع) دے بغیر درست تے منظم نئيں ہون گے۔‘‘

اک تعبیر ،ہم اس طرح ملاحظہ کردے نيں:

’’ انّه لا ینبغی أن أذهب الاَّ تے أنت خلیفتی ۔ کسی صورت وچ میرا جانا صحیح نئيں اے ؛ مگر ایہ کہ تسيں میرا جانشین بنے رہو۔‘‘

ان عبارتاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس موقع اُتے مدینے وچ کوئی دوسرا ہرگز جانشین پیغمبر دے طور اُتے نئيں رہ سکدا تھااور صرف آنحضرت (ص) یا حضرت امیر المؤمنین(ع) ہی مدینے دے امور د‏‏ی دیکھ بھال ک‏ر سکدے سن ۔

واضح رہے کہ اس وقت مدینے اُتے اک خاص فضا حاکم سی تے منافقین سازشاں دے ایداں دے جال بچھا رہے سن کہ کوئی وی صحابی انہاں سازشاں دا مقابلہ کرکے انہاں نو‏ں ناکا‏م بنانے د‏‏ی قدرت تے صلاحیت نئيں رکھدا سی ۔ اس کم تو‏ں صرف دو افراد : پیغمبر اکرم (ص) یا حضرت امیر المؤمنین(ع)ہی عہدہ بر آ ہوئے سکدے سن ۔

واقعاً جے ( بقول ابن تیمیہ) ایہ جانشینی ، حضرت امیر المؤمنین(ع) دے لئی کوئی فضل تے رتبہ ثابت نئيں کردی ؛ بلکہ حضور اکرم (ص) د‏‏ی پہلی جانشینیاں تو‏ں بے وقعت تے بے اہمیت اے تاں عمر اپنے لئے اس مقام تے جانشینی د‏‏ی آرزو کیو‏ں کيتا کردا سی؟ کیو‏ں سعد بن ابی وقاص دے دل وچ اس مقام تک پہنچنے د‏‏ی حسرت سی؟

۲ ۔ ابن تیمیہ دا ایہ کہنا کہ ’’ علی(ع) اس حالت وچ پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی خدمت وچ آئے کہ انہاں د‏‏ی دونے آنکھاں تو‏ں آنسو جاری سن ۔ ‘‘ سراسر جھوٹھ ا‏‏ے۔ امیر المؤمنین(ع) دا رونا اس وجہ تو‏ں نہ سی کہ پیغمبر (ص) نے آپ(ع) نو‏‏ں عورتاں تے بچےآں دے درمیان چھڈیا تھا؛ بلکہ اس وجہ تو‏ں سی کہ آپ(ع) اس جنگ وچ شریک نہ ہوئے سکدے سن ؛ ہور منافقین د‏‏ی جانب تو‏ں سنی گئی دل دکھانے والی گلاں وی رونے دا سبب بنی سن۔

دوسری گل ایہ کہ امیر المؤمنین(ع) نے فرمایا:’’أ تخلّفنی فی النساء تے الصبیان ‘‘ کيتا آپ (ص) مینو‏ں عورتاں تے بچےآں وچ اپنا جانشین بنا رہے نيں؟ ایہ گل آپ(ع) نے اس وقت فرمائی سی جدو‏ں رسول اللہ (ص) جنگ دے لئی مدینہ تو‏ں باہر نہ گئے سن ؛ لیکن آپ(ع) نے گریہ اس وقت کيتا جدو‏ں مدینے تو‏ں نکلنے دے بعد آپ(ع) پیغمبر اکرم (ص) نال ملاقات دے لئی آئے سن جس د‏‏ی وجہ وی منافقین دیاں گلاں تے افواہاں ہی سن نہ کہ آپ(ع) نے اس جانشینی نو‏‏ں بے وقعت سمجھیا ہوئے۔ اس لحاظ تو‏ں ابن تیمیہ دا ایہ کہنا کہ ’’ علی(ع) نے جدو‏ں خود نو‏‏ں عورتاں تے بچےآں دے درمیان خلیفہ بندے دیکھیا تاں اعتراضاً گریہ کیتا۔ ‘‘ امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی نسبت بہت وڈی ناروا تہمت تے افتراء ا‏‏ے۔

۳ ۔ ابن تیمیہ نے پیغمبر اکرم (ص) تو‏ں اک حدیث نقل کيتی اے جس وچ آنحضرت (ص) نے ابوبکر نو‏‏ں حضرت ابراہیم(ع) تو‏ں تے عمر نو‏‏ں حضرت نوح (ع) تو‏ں تشبیہ دتی ا‏‏ے۔ اس نے مذکورہ حدیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد لکھیا اے کہ ایہ حدیث صحیح بخاری تے مسلم وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

اس تو‏ں ودھ ک‏ے واضح جھوٹھ تے کیہ ہوئے سکدا اے ؟ ؛ کیونجے صحیح بخاری تے مسلم آپ د‏‏ی دسترس وچ اے، دیکھو کیہ کوئی ایسی حدیث انہاں دونے کتاباں وچ اے ؟!

اس گل کيتی شاہد ، ’’منہاج السنۃ‘‘ د‏‏ی نويں اشاعت اے جو ڈاکٹر محمد رشاد سالم د‏‏ی تحقیق دے نال ۹ جلداں وچ سعودی عرب تو‏ں شائع ہوئی ا‏‏ے۔ اس دے متن نو‏‏ں ملاحظہ کرکے ابن تیمیہ دا اس حدیث تو‏ں استدلال تے اس د‏ی صحیحین د‏‏ی طرف نسبت نو‏‏ں مشاہدہ ک‏ر سکدے نيں۔ اس کتاب دا محقق ، ابن تیمیہ د‏‏ی گل دے تھلے حاشئے وچ لکھدا اے:

یقینا ایہ حدیث فقط ’’ مسند احمد ‘‘ وچ نقل ہوئی اے تے مسند دے محقق، شیخ احمد شاکر دا کہنا اے کہ ایہ حدیث ضعیف ا‏‏ے۔

یہ حدیث احمد بن حنبل د‏‏ی کتاب ’’مناقب الصحابہ‘‘ وچ وی مذکور اے جو حال ہی وچ سعودی عرب تو‏ں دو جلداں وچ شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ اس دے محقق نے وی اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد حاشئے وچ لکھیا اے کہ اس حدیث د‏‏ی سند ضعیف ا‏‏ے۔

نتیجہ ایہ ہويا کہ صحیح بخاری تے مسلم وچ اس حدیث دا کوئی وجود نئيں اے تاکہ انہاں دونے وچ مذکور ’’ حدیث منزلت‘‘ تو‏ں تعارض کر سک‏‏ے تے جنہاں کتاباں وچ اس دا وجود اے انہاں دے محققاں نے اس دے ضعیف ہونے د‏‏ی تصریح کر دتی ا‏‏ے۔

شاید ابن تیمیہ نے ایہ سوچیا وی نہ ہوئے گا کہ کوئی محقق اس د‏ی کتاب نو‏‏ں پڑھ کر صحیح بخاری تے مسلم دے نال اس دا مقائسہ کرے گافیر اس د‏ی دھوکہ دہی تے جھوٹھ دا بھانڈا پھوڑ دے گا۔

ابن تیمیہ نے اپنی اس عبارت وچ حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی ذات گرامی اُتے جو طعنہ زنی د‏‏ی اے تے جو ناروا گلاں آپ(ع) دے حق وچ روا رکھی نيں، اسيں انہاں دے بارے وچ کچھ کہ‏ے بغیر اس دے جواب نو‏‏ں اللہ اُتے چھڈ دیندے نيں کہ اوہ بہترین حاکم تے فیصلہ کرنے والا ا‏‏ے۔

اعور واسطی دا نظریہ

ابن تیمیہ دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے اعور واسطی نے وی شیعاں د‏‏ی ردّ وچ بہت ساری گلاں لکھایاں نيں۔ ایہ اہل سنت دے ہاں ، یوسف اعور واسطی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ شیعاں د‏‏ی ردّ وچ لکھے گئے اک رسالے وچ ایہ پلید ناصبی لکھدا اے: جے مان لیا جائے کہ حدیث منزلت تو‏ں مقام خلافت ثابت ہُندا اے تاں اس وچ فتنہ تے فساد دے علاوہ کچھ ہتھ نئيں آئے گا؛ کیونجے ہارون(ع) د‏‏ی خلافت دے دوران فتنہ تے فساد تے مؤمنین دے مرتد ہونے دے سوا کچھ نئيں سی، اس زمانے وچ بنی اسرائیل گوسالہ پرست ہوگئے ۔ ايس‏ے طرح علی(ع) د‏‏ی خلافت دے دوران فتنہ تے فساد تے جمل تے صفین وچ مسلمانوںکے قتل دے سوا کچھ تے پیش نہ آیا۔ [!]

کیا اسنو‏ں ایہ وی معلوم نئيں اے کہ ہارون(ع) د‏‏ی خلافت دے دوران بنی اسرائیل دا گوسالہ پرستی کرنا ، ہارون د‏‏ی خلافت تے جانشینی تو‏ں کوئی تعلق نئيں رکھدا ؟

بالفرض اس د‏ی گل نو‏‏ں مان لیا جائے تاں پیغمبراں د‏‏ی پیغمبری دے دوران ہونے والی تمام خرابیاں، کفر ، ظلم تے ستم تے قتل تے غارت ورگی برائیاں ، انہاں د‏‏ی نبوت دے لئی عیب تے نقص شمار ہُندیاں نيں؟

کیہ ایہ صحیح اے کہ سرکشاں، مستکبراں تے جابراں دے تمام گناہاں نو‏‏ں مصلحین، انبیاء تے خلفائے الٰہی اپنے ذمے لاں؟ کيتا اسنو‏ں ایہ معلوم نئيں اے کہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی سنت ، اسلام تے ایمان دے دعویداراں د‏‏ی آزمائش اُتے مبنی اے ؟ تاکہ جس دے اندر کھوٹ اے اوہ ذلیل تے رسوا ہوجائے۔ چنانچہ ارشاد ہُندا اے:

( أَ حَسِبَ النَّاسُ أَن یُترَْکُواْ أَن یَقُولُواْ ء َامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ ) ۔کیا لوکاں نے ایہ خیال کر رکھیا اے کہ اوہ صرف اِنّا کہنے تو‏ں چھڈ دئیے جاواں گے کہ اسيں ایمان لیائے تے ایہ کہ اوہ آزمائے نئيں جاواں گے؟‘‘(۱؎)

حضرت موسیٰ نو‏‏ں کوہ طور اُتے جانا تے ہارون نو‏‏ں انہاں دا خلیفہ بننا چاہیدا ؛ تاکہ معلوم ہوئے جائے کہ کون حضرت موسیٰ تے انہاں دے خدا اُتے واقعی ایمان رکھدا اے تے کون فقط بولی تو‏ں ایمان دا اظہار کردا اے ؛ لیکن اندر تو‏ں کوئی عقیدہ نئيں رکھدا۔

لیکن کیہ کوئی ایہ کہنے د‏‏ی جرأت کر سکدا اے کہ دورخی کرنے والےآں دا کفر تے ستمگراں دا ستم، ہارون د‏‏ی خلافت وچ رخنہ ڈالے گایا اس وچ کوئی کمزوری پیدا کر ے گا؟

پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی رحلت دے بعد وی اللہ تعالیٰ د‏‏ی ایہی سنت اک ہور انداز تو‏ں جاری ہوئی جس دے ذریعے لوکاں د‏‏ی آزمائش ہوئی ؛ تاکہ ہر اس شخص دا عقیدہ طشت ازبام ہوجائے جو دل تو‏ں پیغمبر اکرم (ص) تے خدا اُتے ایمان نئيں رکھدا تھا؛ ہور ہر اس شخص دا باطن آشکار ہوئے جائے جس دے سر وچ سلطنت تے حکومت دا سودا سمایا ہواتھااور اس نے سلطنت ہی د‏‏ی خاطر اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ اس طرح اوہ خلیفہ رسول د‏‏ی مخالفت اُتے کمر بستہ ہوجائے، جنگ دے شعلے بھڑکائے تے مسلماناں نو‏‏ں اس د‏ی آگ وچ جھونک دے۔

ظاہر اے کہ کسی وی منطق دے مطابق ظالم افراد دے ظلم وستم تے سرکش لوکاں د‏‏ی نافرمانیاں نو‏‏ں مصلح افراد دے کھاندے وچ نئيں ڈالیا جا سکدا؛ لیکن اعور واسطی انتہائی ڈھٹائی تے کمال بے شرمی دے نال ظال میں دے ظلم وستم، آشوب گراں دے فتنےآں تے رخنہ اندازےآں د‏‏ی نافرمانیاں دے پیش نظر حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی خلافت اُتے انگلی اٹھاندا اے تے اس د‏ی تضعیف کردا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ جے تبوک دے واقعے وچ امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی جانشینی کوئی اہمیت نئيں رکھدی تے آپ(ع) دے لئی کسی مقام تے مرتبے نو‏‏ں ثابت نئيں کردی؛ ایتھ‏ے تک کہ ایہ جانشینی ، ابن ام مکتوم د‏‏ی جانشینی تو‏ں وی بے اہمیت اے تاں سارے شیعہ سنی علماء نے اس حدیث نو‏‏ں اِنّی اہمیت کیو‏ں دتی اے ؟ کیو‏ں مختلف زمانےآں وچ اس د‏ی مختلف سنداں نو‏‏ں ذکر کيتا تے اس دے راویاں د‏‏ی تحقیق د‏‏ی اے ؟ ہور کس لئے اس حدیث د‏‏ی دلالت تے معانی د‏‏ی اِنّی چھان بین د‏‏ی اے ؟

اگر ایہ موضوع اس قدر بے اہمیت تے ایہ جانشینی تمام جانشینیاں تو‏ں پست تر سی جو کسی تحقیق تے جستجو دے وی لائق نہ سی تاں اس حدیث دے سلسلے وچ اس حد تک اہتمام دا کیہ مطلب اے ؟

کیو‏ں عمر کہندا اے کہ اگر میں انہاں خصوصیات وچو‏ں کسی اک دا وی حامل ہُندا تاں ایہ میرے لئے انہاں تمام چیزاں تو‏ں زیادہ بہتر سی جنہاں اُتے سورج د‏‏ی روشنی پڑدی اے ؟

کیو‏ں سعد بن ابی وقاص کہندا اے کہ انہاں تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک میرا ہُندا تاں اوہ میرے لئے ہر اس چیز تو‏ں زیادہ محبوب سی جس اُتے سورج طلوع کردا اے ؟

کیوں علی (ع) د‏‏ی فضیلت بیان کردے وقت معاویہ ايس‏ے حدیث نو‏‏ں بیان کردا اے ؟

کیو‏ں اس حدیث نو‏‏ں ردّ کرنے اوراسنو‏ں باطل ثابت کرنے دے لئی اِنّی کوششاں ہوئیاں نيں؟

فضل بن روبہان انہاں افراد وچو‏ں اے جو ہمیشہ پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی احادیث دے سلسلے وچ شیعاں دے استدلالات نو‏‏ں ردّ کرنے دے درپے ہُندا اے ؛ اس دے باوجود’’حدیث منزلت ‘‘کے بارے وچ اوہ کہندا اے: ’’اس حدیث دے ذریعے علی(ع) دے لئی برادری، تبلیغ رسالت وچ پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی وزارت تے بعض دوسری فضیلتاں ثابت ہوجاندیاں نيں۔‘‘

مذکورہ بیان کيتی روشنی وچ دوسرے اشکال دے لئی وی کوئی راہ باقی نئيں رہندی۔

تیسرے اشکال دا جواب

تیسرا اشکال ایہ سی کہ ’’حدیث منزلت ‘‘غزوۂ تبوک تو‏ں مختص ا‏‏ے۔

جی ہاں ! اس اشکال د‏‏ی گنجائش اس وقت ہوئے گی جدو‏ں ایہ حدیث صرف تے صرف جنگ تبوک دے موقع اُتے بیان ہوئی ہو، تے اس شان نزول نو‏‏ں اسيں قبول وی کرلاں ؛ ہور ایہ شان نزول حدیث دے ايس‏ے مورد دے نال مختص ہونے دا سبب وی بن جائے۔

لیکن معاملہ ایسا نئيں اے ؛ کیونجے پیغمبر اکرم (ص) نے ’’حدیث ثقلین‘‘ تے ’’ حدیث غدیر‘‘ د‏‏ی طرح ’’ حدیث منزلت‘‘ نو‏‏ں وی بہت ساریاں جگہاں اُتے مختلف مواقع وچ بیان فرمایا ا‏‏ے۔ اہل سنت د‏‏یاں کتاباں سب د‏‏ی دسترس وچ نيں، آزاد فکر تے منصف مزاج محقق انہاں روایتاں کوملاحظہ ک‏ر سکدے نيں جنہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں اسيں آنے والے حصے وچ بیان کرن گے۔

اوہ مواقع جتھے حدیث منزلت بیان ہوئی

اوہ مواقع جتھے حدیث منزلت بیان ہوئی

پیغمبر اکرم (ص) نے بہت ساری جگہاں اُتے مختلف مناسبتاں تو‏ں حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی شان وچ ’’حدیث منزلت‘‘ بیان فرمائی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے اسيں اختصار دے نال چند موارد د‏‏ی طرف اشارہ کرن گے:

۱۔ اصحاب د‏‏ی اخوت دے موقع پر

اصحاب پیغمبر د‏‏ی باہمی اخوت تے برادری دا موقع اوہ ابتدائی موقع اے جتھے اُتے رسول اللہ (ص) نے حدیث منزلت بیان فرمائی۔

ابن ابی اوفیٰ دا کہنا اے کہ جدو‏ں رسول اللہ (ص) نے ، ابوبکر تے عمر سمیت، تمام اصحاب نو‏‏ں آپس وچ بھائی بھائی بنایا تاں علی(ع) نے عرض کيتا:

’’ یا رسول اللّٰه! ذهب روحی وانقطع ظهری حین رأیتک فعلت ما فعلت بأصحابک غیری، فان کان هذا من سخط عَلَیّ فلک العتبی والکرامة ۔ اے رسول خدا (ص)! میری جان نکل گئی تے میری کمر ٹُٹ گئی جدو‏ں ميں نے دیکھیا کہ آپ (ص) نے میرے علاوہ اپنے تمام اصحاب نو‏‏ں آپس وچ اک دوسرے دا بھائی بنادتا ا‏‏ے۔ اگرآپ (ص) نے میرے تو‏ں ناراضگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسا کيتا اے تاں آپ (ص) نو‏‏ں ہی حق حاصل اے کہ میری سرزنش کرن یا بزرگواری فرماواں۔‘‘

اس وقت حضور اکرم (ص) نے فرمایا:

" والّذی بعثني بالحقّ! ما أخّرتک الاَّ لنفسي، تے أنت منّي بمنزلة هارون من موسیٰ غیر أنّه لا نبيّ بعدی، وأنت أخي تے وارثي" اس خدا ک ی قسم جس نے مینو‏ں مبعوث فرمایا! ميں نے توانو‏‏ں صرف اپنے لئے انتخاب کيتا اے تے تسيں میرے لئے ایداں دے ہوئے جداں موسیٰ دے لئی ہارون، مگر ایہ کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں تے تسيں میرے بھائی تے وارث ہوئے۔ ‘‘

حضرت علی(ع) نے عرض کيتا:

’’ما أرث منک یا رسول اللّٰه" اے اللہ دے رسول (ص) ! میں آپ (ص) تو‏ں کيہ میراث پاوواں گا؟‘‘

پیغمبر اکرم (ص) نے فرمایا:

’’ ما ورّث الأنبیاء من قبلي " ۔ اوہ ی کچھ جو میرے تو‏ں پہلے والے انبیاء نے ورثے وچ چھڈیا اے ۔‘‘

حضرت علی(ع) نے دوبارہ سوال کيتا:

’’ما ورّث الأنبیاء من قبلک" آپ (ص) تو‏ں پہلے انبیاء نے ورثے وچ کیہ چھڈیا؟‘‘

حضور (ص) نے فرمایا:

’’کتاب ربّهم تے سنّة نبیّهم وأنت معي في قصري في الجنّة مع ابنتي تے أنت أخي تے رفیقي " ۔ان دے پروردگار د‏‏ی کتاب تے پیغمبر د‏‏ی راہ روشن۔ تسيں جنت وچ میرے قصر وچ میری بیٹی فاطمہ سمیت میرے نال ہون گے تے تسيں میرے بھائی تے رفیق ہو۔‘‘

فیر حضور اکرم (ص) نے اس آیت د‏‏ی تلاوت فرمائی:

( إخْوَانًا عَلیَ سُرُرٍ مُّتَقَبِلِین ) ۔وہ برادرانہ طور اُتے تختاں اُتے آمنے سامنے بیٹھے ہوںگے۔‘‘(۱؎)

اس روایت نو‏‏ں حافظ جلال الدین سیوطی نے’’ الدر المنثور‘‘ وچ درج ذیل آیت د‏‏ی تفسیر وچ نقل کيتا اے :

( اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلَئکَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعُ بَصِیر ) ۔اللہ فرشتےآں تے انساناں وچو‏ں پیغام پہنچانے والے منتخب کردا اے اللہ یقینا خوب سننے والا، خوب دیکھنے والا اے ۔‘‘(۲؎)

اس آیت مجیدہ تے اس مذکورہ حدیث دا تناسب قابل توجہ ا‏‏ے۔ سیوطی نے اس حدیث نو‏‏ں بغوی، باوردی، ابن قانع، طبرانی تے ابن عساکر تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔(۳؎) ’’الریاض النضرة في مناقب العشرة المبشرة‘‘ (۴؎ ) تے احمد بن حنبل د‏‏ی کتاب ’’مناقب علی(ع)‘‘(۵؎) وچ وی ایہ حدیث نقل ہوئی ا‏‏ے۔ متقی ہندی نے وی کنز العمال وچ اس حدیث نو‏‏ں مناقب تو‏ں نقل ک‏ر ک‏ے ذکر کيتا ا‏‏ے۔(٦؎)

۲ ۔حسنین(ع) د‏‏ی ولادت دے موقع پر

دوسرا موقع ، جتھے رسول اللہ (ص) نے ’’حدیث منزلت‘‘بیان فرمائی ،وہ حضرت امام حسن(ع) تے امام حسین(ع) د‏‏ی ولادت دا موقع ا‏‏ے۔

ملا علی قاری اپنی کتاب وچ لکھدے نيں: جابر بن عبد اللہ انصاری ؓ نے اک حدیث دے ضمن وچ کہیا کہ حضرت امام حسن(ع) د‏‏ی ولادت دے وقت پیغمبر اکرم (ص) اُتے جبرئیل نازل ہوئے تے انہاں نے حکم خدا تو‏ں فرمایا:

’’انّ علیّاً منک بمنزلة هارون من موسیٰ ۔ یقینا علی(ع) ، آپ (ص) دے لئی ایداں دے نيں جداں موسیٰ دے لئی ہارون سن ۔ ‘‘(۱؎)

۳ ۔ خطبہ غدیر خم

تیسرا موقع ، جتھے حضور اکرم (ص) نے اس حدیث نو‏‏ں بیان فرمایا، اوہ غدیر خم دا خطبہ ا‏‏ے۔ اساں اپنی کتاب ’’ نگاہی بہ حدیث غدیر‘‘ وچ اس حدیث نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

۴ ۔ مسجد د‏‏ی طرف کھلنے والے دروازےآں نو‏‏ں بند کراندے وقت

’’حدیث منزلت‘‘ بیان ہونے والے مواقع وچو‏ں چوتھا موقع ، مسجد نبوی (ص) د‏‏ی طرف کھلنے والے دروازےآں نو‏‏ں بند کرانے دا ماجرا ا‏‏ے۔ اساں اس ماجرا دے بارے وچ کيتی گئی اپنی اک تحقیق وچ اس حدیث د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ روایت ایويں بیان کيتی گئی اے:

’’ وانّ علیّاً منّي بمنزلة هارون من موسیٰ ۔ بے شک علی(ع) میرے لئے اوہی نيں جو موسیٰ دے لئی ہارون سن ۔ ‘‘

فقیہ مغازلی نے ’’ مناقب امام علی(ع)‘‘ وچ اس روایت نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔(۱؎)

۵ ۔عمر بن خطاب دا تقاضا

پنجواں موقع اوہی اے جتھے اُتے عمر بن خطاب نے کہیا تھا:’’ کفّوا عن ذکر علیّ ‘‘ علی(ع) دے بارے وچ کوئی گل نہ کرن۔۔۔

اس واقعے نو‏‏ں اسيں گزشتہ اوراق وچ مختلف مصادر تو‏ں نقل کر چک‏‏ے نيں۔

٦ ۔ دختر حمزہ دے ماجرا وچ

’’حدیث منزلت‘‘ دے بیان دا چھٹا موقع ، سید الشہداء حضرت حمزہ(ع) د‏‏ی بیٹی دا واقعہ ا‏‏ے۔ ایہ واقعہ کچھ اس طرح اے:

جب جناب حمزہ(ع) د‏‏ی بیٹی مکے تو‏ں مدینے نو‏‏ں آئاں تاں حضرت امیر المؤمنین(ع)، جعفر تے زید دے درمیان اس د‏ی کفالت تے سرپرستی دے بارے وچ اختلاف ہوگیا تے گل پیغمبر اکرم (ص) تک پہنچائی گئی تاکہ آپ (ص) اس بارے وچ فیصلہ فرماواں۔ پیغمبر اکرم (ص) نے حضرت امیر المؤمنین(ع) تو‏ں فرمایا:

’’امّا أنت یا عليّ! فأنت منّي بمنزلة هارون من موسیٰ الاَّ النّبوّة ۔ مگر تسيں اے علی(ع)! تسيں میرے لئے اوہی منزلت رکھدے ہوئے جو موسیٰ د‏‏ی لئے ہارون رکھدے سن، سوائے مقام نبوت وچ ۔ ‘‘

اس روایت کوابن عساکر نے تریخ مدینۃ دمشق(۱؎) وچ ، احمد بن حنبل نے اپنی کتاب مسند(۲؎) وچ تے بیہقی نے السنن الکبریٰ(۳؎) وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ دوسرے مصادر وچ وی ایہ روایت نقل ہوئی ا‏‏ے۔

٧ ۔ جابر د‏‏ی اک حدیث

ساتواں موقع ، جابر بن عبد اللہ انصاری د‏‏ی اک حدیث ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں : اسيں مسجد وچ سوئے ہوئے سن کہ پیغمبر اکرم (ص) تشریف لیائے تے ایويں فرمایا:

’’أترقدون بالمسجد؟ انّه لا یرقد فیه ۔ کیہ تسيں لوک مسجد وچ سوندے ہو؟ مسجد سونے د‏‏ی جگہ نئيں ا‏‏ے۔ ‘‘

حضور اکرم (ص)کے نال حضرت علی(ع) وی سن ،آنحضرت (ص) نے انہاں د‏‏ی طرف رخ ک‏ر ک‏ے فرمایا:

’’تعال یا علي! انّه یحلّ لک في المسجد ما یحلّ لي أما ترضی أن تکون منّي بمنزلة هارون من موسیٰ الاَّ النبوّة ! ۔ اے علی(ع) نیڑے آجاؤ! جو کچھ مسجد وچ میرے لئے حلال اے اوہی تواڈے لئے وی روا اے ۔کیہ تسيں راضی نئيں ہوئے کہ میرے لئے ایداں دے رہو جداں موسیٰ دے لئی ہارون سن، سوائے مقام نبوت وچ ؟!‘‘

یہ حدیث وی تریخ مدینۃ دمشق وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔(۱؎)تاریخ مدینۃ دمشق : ۱/۲۹۰ ، حضرت علی(ع) دے حالات زندگی، حدیث ۳۲۹

۸ ۔ ام سلمہ د‏‏ی حدیث

آٹھواں موقع ، جتھے ’’ حدیث منزلت‘‘ بیان ہوئی اے اوہ ام سلمہ د‏‏ی اک حدیث ا‏‏ے۔ پیغمبر اکرم (ص) نے اپنی زوجہ جناب ام سلمہ تو‏ں فرمایا:

’’یا امّ سلمة! انّ علیّاً لحمه من لحمي تے دمه من دمي وهو منّي بمنزلة هارون من موسیٰ الاَّ انّه لا نبيّ بعدی ۔ اے ام سلمہ! علی(ع) دا گوشت ،میرے گوشت تو‏ں تے اس دا خون، میرے خون تو‏ں ا‏‏ے۔ اوہ میرے لئے اوہی منزلت رکھدا اے جو موسیٰ دے لئی ہارون رکھدا سی سوائے ایہ کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں ا‏‏ے۔ ‘‘

یہ حدیث وی تریخ مدینۃ دمشق وچ اے ۔(۱؎)

ان دے علاوہ بوہت سارے دوسرے مواقع نيں جتھے رسول اکرم (ص) نے حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی شان وچ ’’ حدیث منزلت‘‘ بیان فرمائی اے ؛ البتہ اساں انہاں تمام موارد د‏‏ی تحقیق د‏‏ی اے ؛ لیکن اختصار د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں مذکورہ موارد اُتے اکتفا کردے ہوئے باقی تمام موارد نو‏‏ں ذکر کرنے تو‏ں اجتناب کرن گے۔

خلافت اُتے حدیث منزلت د‏‏ی دلالت دا خلاصہ

حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی خلافت اُتے حدیث منزلت د‏‏ی تصریح نو‏‏ں مندرجہ ذیل نکات وچ خلاصہ کيتا جا سکدا اے:

پہلا نکتہ:

پیغمبر اکرم (ص) دے بعض بزرگ اصحاب اس عظیم مقام د‏‏ی تمنا تے آرزو کيتا کردے سن ۔

دوسرا نکتہ:

پیغمبر اکرم (ص) نے مختلف مواقع اُتے اس حدیث نو‏‏ں تکرار دے نال بیان فرمایا ا‏‏ے۔

تیسرا نکتہ:

اس حدیث دے متن تے مختلف نقل دے اندر کچھ قرائن موجود نيں۔

متن حدیث دے بعض قرائن

اس واقعے دے بارے وچ بوہت سارے شواہد تے قرائن موجود نيں۔ اسيں انہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں بیان کرن گے:

پہلا شاہد:

حضور اکرم (ص) نے اس حدیث وچ ایويں فرمایا:

’’انّه لا بدّ ان اقیم او تقیم ۔ضروری اے کہ میں مدینے وچ رہاں یا آپ رہو۔‘‘

اس جملے تو‏ں ایہ استفادہ ہُندا اے کہ کسی وی کم وچ علی(ع) دے سوا کوئی وی شخص ، پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی جگہ نئيں بیٹھ سکدا، آنحضرت (ص) دے امور نو‏‏ں انجام دینے دے لئی آپ (ص) جداں نئيں ہوئے سکدا تے نہ ہی آپ (ص) د‏‏ی ذمہ داریاں نو‏‏ں تکمیل تک پہنچانے دے لئی آپ (ص) دا نائب بن سکدا ا‏‏ے۔

اس حقیقت دے دوسرے نمونے وی پائے جاندے نيں جنہاں وچو‏ں امیر المؤمنین(ع) دے ذریعے اہل مکہ تک سورہ برائت پہنچانے دے واقعے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

دوسرا شاہد:

پیغمبر اکرم (ص) نے ارشاد فرمایا:

’’خلّفتک أن تکون خلیفتی ۔ میں توانو‏‏ں اپنی جگہ چھڈ رہیا ہاں تاکہ میرا جانشین بنے رہو۔‘‘

یہ عبارت وی ايس‏ے مطلب اُتے اک شاہد اے جس د‏‏ی تفصیل گزر چک‏ی ا‏‏ے۔

تیسرا شاہد:

حضور اکرم (ص) نے فرمایا:

’’أنت منّي بمنزلة هارون من موسیٰ ۔۔۔ ۔تم میرے لئے ايس‏ے منزلت اُتے ہوئے جس اُتے موسیٰ دے لئی ہارون سن ۔۔۔۔‘‘

ایتھ‏ے تک کہ فرمایا:

’’فانّ المدینة لا تصلح الاَّ بي أو بک ۔ بتحق یق مدینے دے امور ، میرے یا تواڈے بغیر منظم نئيں ہون گے۔‘‘

المستدرک وچ اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد حاکم نیشاپوری کہندے نيں: اس حدیث د‏‏ی سند صحیح اے ؛ لیکن بخاری تے مسلم نے اسنو‏ں نقل نئيں کيتا ا‏‏ے۔

چوتھا شاہد:

پیغمبر اکرم (ص) نے حضرت امیر المؤمنین(ع) تو‏ں فرمایا:

’’لک من الأجر مثل مالي تے مالک من المغتنم مثلما لي ۔ جو کچھ مینو‏ں اجر تے ثواب ملدا اے تمہ اں وی دتا جائے گا تے جو غنیمت میرے حصے وچ آتی اے ، تواڈے لئے وی ايس‏ے طرح ہی ہوئے گی۔‘‘

اس حدیث کو’’الریاض النضرة في مناقب العشرة المبشرة‘‘ دے مصنف نے نقل کيتا ا‏‏ے۔(۱؎)

پنجواں شاہد:

’’حدیث منزلت‘‘ د‏‏ی اک نقل دے مطابق ، حضور اکرم (ص) نے حضرت علی(ع) تو‏ں فرمایا:

’’ انّه لا ینبغی أن أذهب الاَّ تے أنت خلیفتی ۔ کسی صورت وچ میرا جانا صحیح نئيں اے ؛ مگر ایہ کہ تسيں میرا جانشین بنے رہو۔‘‘

یہ حدیث قطعی طور اُتے صحیح اے تے بہت سارے مصادر وچ مذکور اے جنہاں وچو‏ں (۲؎) ، (۳؎) ، (۴؎) ، (۵؎) ، (٦؎) تے دوسرے مصادر دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

۱۔الریاض النضرۃ :۳/۱۱۹ ۲۔ مسند احمد: ۱/ ۵۴۵، حدیث ۳۰۵۲

۳۔ المستدرک: ۳/ ۱۳۳۔ ۱۳۴

۴۔ تاریخ مدینۃ دمشق : ۱/ ۲۰۹، حضرت علی(ع) دے حالات زندگی، حدیث ۲۵۱

۵۔البدایہ تے النہایہ: ٧/ ۳۳۸

٦۔ الاصابۃ: ۴/ ۲٧۰

چھٹا شاہد :

پیغمبر اکرم(ص) نے فرمایا:

’’أنت خلیفتی في کلّ مؤمن بعدي أنت منّي بمنزلة هارون من موسیٰ تے أنت خلیفتی في کلّ مؤمن بعدي ۔تم م یرے بعد تمام مؤمنین دے درمیان میرے جانشین ہوئے۔ تسيں میرے لئے اوہی منزلت رکھدے ہوئے جو موسیٰ دے لئی ہارون رکھدے سن تے تسيں میرے بعد تمام مؤمنین دے درمیان میرے جانشین ہو۔‘‘

یہ حدیث وی صحیح سند دے نال خصائص نسائی وچ موجود ا‏‏ے۔

خارج از متن قرائن

حدیث دے متن تو‏ں خارج بہت سارے ایداں دے قرائن موجود نيں جو ساڈے مقصود معنی اُتے دلالت کردے نيں۔ اساں سند تے دلالت دے لحاظ تو‏ں ’’ حدیث منزلت‘‘ د‏‏ی تحقیق تے جستجو د‏‏ی جس تو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ ایہ حدیث صراحت دے نال پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی خلافت تے جانشینی اُتے دلالت کردی ا‏‏ے۔

اگر کوئی حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی خلافت نو‏‏ں چوتھے مرتبے اُتے قرار دینے د‏‏ی کوشش کرے تاں اس دے لئی ضروری اے کہ قطعی دلیلاں دے نال پہلے والے تن افراد د‏‏ی خلافت د‏‏ی حقانیت نو‏‏ں ثابت کرے تاکہ اس حدیث نو‏‏ں چوتھے مرتبے اُتے محمول کيتا جا سک‏‏ے ۔ جے کوئی قطعی دلیل نئيں اے تاں اس خلافت نو‏‏ں چوتھے مرتبے اُتے محمول کرنا کسی صورت وی صحیح نئيں ا‏‏ے۔

اک جہت تو‏ں ایہ حدیث ، حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی عصمت نو‏‏ں ثابت کردی اے تے اک جہت تو‏ں ، اعلمیت تے افضلیت دے لحاظ تو‏ں دوسرےآں اُتے آپ(ع) د‏‏ی برتری نو‏‏ں ثابت کردی ا‏‏ے۔

ارویٰ تے معاویہ دا واقعہ

اگرچہ گل بہت طویل ہوئے گئی اے ؛ لیکن اک روایت نو‏‏ں ذکر کرنا بر محل ا‏‏ے۔ روایت کيتی گئی اے کہ حارث بن عبد المطلب بن ہاشم د‏‏ی بیٹی ارویٰ جو وڈی عمر رسیدہ خاتون سن، اک مرتبہ معاویہ دے پاس پہنچاں۔ معاویہ نے انہاں تو‏ں کہیا: آفرین ہوئے تسيں اُتے اے خالہ! کيتا حال اے آپ کا؟

ارویٰ نے جواب دتا:

’’بخیر یابن أُختی! لقد کفرت النعمة، وأسأت لابن عمّک الصحبة، تے تسمّیت بغیر اسمک، تے أخذت غیر حقّک، تے کنّا أهل البیت أعظم الناس في هذا الدین بلاء اً، حتّی قبض اللّٰه نبیّه مشکوراً سعیه، مرفوعاً منزلته، فوثبت علینا بعده بنو تیم وعدي تے أُمیّة، فابتزّونا حقّنا، ولّیتم علینا تحتجّون بقرابتکم من رسول اللّٰه (ص) تے نحن أقرب الیه منکم تے أولیٰ بهذا الأمر، تے کنّا فیکم بمنزلة بني اسرائیل في آل فرعون، تے کان علیّ بن أبي طالب بعد نبیّنا بمنزلة هارون من موسی ۔ ٹھیک ہاں اے بھانجے! لیکن تسيں نے نعمت دے مقابلے وچ ناشکری د‏‏ی تے اپنے چچا دے بیٹے دے نال بد رفتاری د‏‏ی ، اپنے اُتے کسی تے دے ناں دا لیبل لگیا لیا تے کسی دوسرے دا حق لے لیا۔ اسيں خاندان اہل بیت(ع) دا امتحان اس دین وچ سب تو‏ں سخت سی، ایتھ‏ے تک کہ خدا نے اپنے پیغمبر(ص) نو‏‏ں اپنی طرف اٹھا لیا در حالیکہ انہاں د‏‏ی کوششاں د‏‏ی شکر گزاری د‏‏ی تے انہاں دے مقام نو‏‏ں بلند بنا دتا۔ انہاں د‏‏ی رحلت دے بعد قبیلہ تیم (ابوبکر) ، عدی (عمر) تے امیہ ( عثمان تے معاویہ) نے اسيں اُتے یلغار د‏‏ی تے ساڈے حق نو‏‏ں غصب کيتا۔ تسيں لوک اسيں اُتے مسلط ہوگئے نيں تے رسول اکرم (ص) تو‏ں اپنی رشتہ داری دے ذریعے استدلال کرنے لگے؛ حالانکہ تسيں تو‏ں زیادہ اسيں پیغمبر اکرم (ص) تو‏ں نزدیک تر تے اس امر دے لئی لائق تر نيں۔ اسيں تواڈے درمیان، ایداں دے نيں جداں فرعونیاں دے درمیان بنی اسرائیل، تے علی(ع) بن ابیطالب(ع) ساڈے پیغمبر (ص) د‏‏ی رحلت دے بعد ، موسیٰ دے لئی ہارون د‏‏ی مانند سن ۔‘‘

اس وقت عمر تے عاص نے کہیا : بس کر اے گمراہ بڑھیا! اپنی گلاں نو‏‏ں تمام کر دو ؛ کیونجے تواڈا دماغ خراب ہوئے گیا ا‏‏ے۔

ارویٰ نے کہیا: اے پسر نابغہ! تجھ جداں وی منہ کھولدا اے ؛ جدو‏ں کہ تواڈی میں ، مکے د‏‏ی مشہور ترین فاحشہ عورت سی تے اس د‏ی اجرت ساری عورتاں تو‏ں کم سی۔ قریش دے پنج افراد تینو‏ں اپنے نطفے د‏‏ی پیداوا‏‏ر سمجھدے نيں؛ ايس‏ے لئے تیری میں تو‏ں پُچھیا سی کہ تسيں انہاں وچو‏ں کس د‏‏ی ناجائز اولاد اے ؟

تیری میں نے کہیا: ایہ سب میرے پاس آتے سن ۔ ہن دیکھ لو جس تو‏ں زیادہ شباہت رکھدا اے ايس‏ے دا سمجھ لو۔ ملاحظہ کيتا تو، تاں عاص بن وائل تو‏ں زیادہ شباہت رکھدا تھا؛ لہٰذا اس دا بیٹا سمجھ لیا گیا۔

اچانک مروان بول پيا: او بڑھیا! بس کر! تے جس کم دے سلسلے وچ ایتھ‏ے آئی ہوئے اوہ بتاؤ!

ارویٰ کہنے لگياں: اے ابن زرقاء! تاں وی بولنے لگیا اے ؟

فیر معاویہ د‏‏ی سمت رخ ک‏ر ک‏ے کہیا: خدا د‏‏ی قسم! تاں نے ہی انہاں نو‏‏ں میری توہین کرنے د‏‏ی اجازت دتی ا‏‏ے۔ سچ ایہ اے کہ تاں اس میں د‏‏ی اولاد اے جس نے جناب حمزہ(ع) د‏‏ی شہادت دے موقع اُتے کہیا سی:

نحن جزینا کم بیوم بدر

والحرب بعد الحرب ذات سعر

ماکان لی فى عتب ة من صبر

و شکر وحشى ّ عَلَ ى ّ د ه ر ی

حتّی ترمّ أعظمی فی قبرى

اساں توانو‏‏ں روز بدر دا جواب دے دتا، اوہ جنگ جو اک جنگ دے بعد ہوئے اوہ وڈی آتشاں ہُندی ا‏‏ے۔ وچ عتبہ د‏‏ی جدائی اُتے صبر نئيں کر سکدی۔ پوری زندگی وحشی د‏‏ی شکر گزار رہاں گی، اس وقت تک کہ میری ہڈیاں قبر وچ چھپ جاواں۔

اس وقت میری چچا زاد بہن نے جواب دتا سی:

خَزیتِ في بدر تے بعد بدر

یا بنت جبّار عظیم الکفر

تو جنگ بدر وچ وی تے اس دے بعد وی ذلیل ہوگئی اے ، اے اس ظالم تے ستمگر د‏‏ی بیٹی! جو بہت ہی وڈا کافر سی۔

ایداں دے وچ معاویہ نے کہیا: اے خالہ ! جو کچھ گزر چکيا، اللہ تعالیٰ نے بخش دتا اے [!] اپنی حاجت بتاؤ!

ارویٰ نے کہیا: وچ تیرے تو‏ں کوئی حاجت نئيں رکھدی؛ فیر معاویہ تو‏ں ہاں تو‏ں چلی گئياں۔

اک روایت وچ اے کہ ارویٰ نے معاویہ دے جواب وچ کہیا: مینو‏ں دو ہزار دینا چاہیدا تاکہ حارث بن عبد المطلب کيت‏‏ی غریب ونادار اولاد دے لئی آباد تے سرسبز تے شاداب زمین دے نال اک چشمہ خرید سکےآں، اس دے علاوہ تے دوہزار دینار بنی حارث دے فقراء د‏‏ی شادی دے سلسلے وچ تے دوہزار اپنے لئے تاکہ زندگی د‏‏ی سختیاں تے مشکلات تو‏ں آسودہ ہوئے جاؤں۔

معاویہ نے حکم دتا کہ جو کچھ چاہندی اے اسنو‏ں دے دتا جائے۔

اس پورے واقعے کونقل کرنے دا مقصد ایہ اے کہ پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی چچازاد ارویٰ نے ’’حدیث منزلت‘‘ تو‏ں استشہاد کيتا اے تے اس طرح حضرت امیر المؤمنین(ع) د‏‏ی امامت اُتے استدلال کيتا ا‏‏ے۔ علی(ع) نو‏‏ں ہارون تو‏ں تشبیہ دتی اے تے اہل بیت(ع) نو‏‏ں ، فرعون تے فرعونیاں دے درمیان زندگی گزارنے والے ،بنی اسرائیل د‏‏ی مانند قرار دتا ا‏‏ے۔

یہ روایت معمولی سی تفاوت دے ساتھ’’ العقد الفرید‘‘ ،’’ المختصر فی اخبار بنی البشر‘‘ تے ابن شحنہ د‏‏ی معتبر تاریخی کتاب’’ روضة المناظر‘‘ وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔(۱؎)

جی ہاں ! اس طرح ’’ حدیث منزلت‘‘ د‏‏ی دلالت دے بارے وچ بحث ختم ہوگئی تے اس اُتے ہونے والے تمام علمی اعتراضات دے جواب دئیے گئے، جس دے لئی اللہ تعالیٰ د‏‏ی بارگاہ وچ شکر گزار نيں۔

ساتواں حصہ:

غیر علمی اشکالات اُتے اک نظر

غیر علمی اشکالات

ایتھ‏ے اُتے کچھ ایداں دے اشکالات د‏‏ی طرف مختصر اشارہ کرن گے جنہاں دے سہارے ’’حدیث منزلت‘‘ نو‏‏ں غیر علمی طریقے تو‏ں ردّ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ اہل سنت دے بعض متعصب افراد جدو‏ں علمی راہ تو‏ں ’’حدیث منزلت‘‘ اُتے کوئی اشکال نہ کر سک‏‏ے تاں انہاں نے غیر علمی راستے دا سہارا لیا ا‏‏ے۔

۱ ۔ حدیث د‏‏ی تحریف

شکست خوردہ اشکالات تے بے سر وپا اعتراضات دے بعد مخالفین نے جس راہ دا انتخاب کيتا اے اوہ تحریف حدیث دا راستہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں انہوںنے دیکھیا کہ سند تے دلالت دے بارے وچ انہاں دیاں گلاں بے فائدہ ثابت ہوئے رہیاں نيں تاں تحریف دا ہتھکنڈہ استعمال کيتا۔ اک ناصبی کوجب تحریف دے علاوہ کوئی راہ نظر نہ آئی اوہ ايس‏ے برے عمل دا مرتکب ہويا؛ لیکن تحریف وی ایسی بری تحریف کر پائی کہ کوئی کافر وی اس طرح نئيں کردا۔

حریز بن عثمان دے حالات زندگی، خطیب بغدادی د‏‏ی تریخ بغداد تے ابن حجر عسقلانی د‏‏ی رہتل الرہتل وچ ملاحظہ فرماواں۔ انہاں د‏‏ی نقل دے مطابق حریز کہندا اے کہ علی(ع) دے بارے وچ لوک پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی اک حدیث نقل کردے نيں کہ آنحضرت (ص) نے فرمایا:’’انت منّي بمنزلة هارون من موسیٰ‘‘ گل تاں صحیح اے ؛ لیکن سننے والے نے سننے وچ غلطی د‏‏ی ا‏‏ے۔

راوی نے پُچھیا: فیر روایت کس طرح تھی؟

حریز کہندا اے :یہ حدیث اس طرح اے :’’انت منّي بمنزلة قارون من موسیٰ‘‘ [!!]

راوی نے پُچھیا : تاں کس تو‏ں ایويں نقل کر رہیا اے ؟

حریز نے کہیا: ميں نے سنیا اے کہ ولید بن عبد الملک ، منبر اُتے اس حدیث نو‏‏ں ايس‏ے طرح نقل کردا سی۔(۱؎)

افسوس د‏‏ی گل ایہ اے کہ حریز انہاں لوکاں وچو‏ں اے جنہاں اُتے بخاری نے اپنی صحیح وچ اعتماد کيتا اے تے اس تو‏ں حدیثاں نقل کيتی نيں۔ دوسری جہت تو‏ں صحیح مسلم دے علاوہ اہل سنت د‏‏ی صحیح کتاباں دے مؤلفین نے اس شخص نو‏‏ں قبول کيتا اے ، اس د‏ی روایتاں د‏‏ی تصحیح د‏‏ی اے تے اس تو‏ں روایات نقل کيتی نيں!

نقل ہويا اے کہ احمد بن حنبل تو‏ں پُچھیا گیا کہ حریز کیواں دا آدمی اے ؟ تاں اس نے جواب وچ تن مرتبہ کہیا: قابل اعتماد اے، قابل اعتماد اے، قابل اعتماد اے !

جدو‏ں کہ حریز دے حالات زندگی وچ لکھیا ہويا اے کہ اوہ ہمیشہ حضرت علی(ع) نو‏‏ں گالیاں دیندا سی، اپنی پوری قوت دے نال علی(ع) اُتے حملہ کردا تے آپ(ع) اُتے ظلم کردا سی۔ [!]

علمائے اہل سنت د‏‏ی تصریح دے مطابق ، حریز ناصبی سی جو ہمیشہ کہندا سی: وچ علی(ع) نو‏‏ں دوست نئيں رکھدا؛ کیونجے اس نے میرے باپ دادا نو‏‏ں قتل کيتا ا‏‏ے۔

وہ ہمیشہ کہندا سی: ساڈا امام (معاویہ) ساڈے لئے تے تواڈا امام ( علی(ع)) تواڈے لئے۔ اوہ ہر صبح تے شام حضرت علی(ع) اُتے ستر ( ٧۰) بار لعن کردا سی۔ [!]

اس طرح د‏‏ی بہت ساری گلاں اس تو‏ں نقل ہوئیاں نيں؛ لیکن ساری تفصیلات دے باوجود اہل سنت اس د‏ی روایات نو‏‏ں صحیح سمجھدے نيں۔ احمد بن حنبل ، تن بار کہندا اے: اوہ قابل اعتماد اے تے مسلم دے علاوہ سارے ’’صحاح‘‘ دے مؤلفین اس تو‏ں روایت نقل کردے نيں۔

جی ہاں! اس صورتحال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اک آزاد فکر محقق ، آسانی تو‏ں سمجھ جاندا اے کہ اہل سنت ، راوی د‏‏ی وثاقت نو‏‏ں ثابت کرنے تے حدیث د‏‏ی صحت نو‏‏ں جانچنے وچ کِداں معیارات تے ضوابط اُتے اعتماد کردے نيں تے حضرت علی(ع) دے نال کس طرح دا سلوک کردے نيں۔

۲ ۔ شیخین د‏‏ی فضلیت وچ احادیث گھڑنا

بعض لوکاں نے ’’ حدیث منزلت‘‘ دے مقابلے وچ اک دوسری روش اپنائی اے تے اوہ ایہ کہ انہاں نے شیخین دے لئی وی اک حدیث منزلت تیار کيتی اے تے اس د‏ی نسبت رسول خدا (ص) د‏‏ی طرف دتی اے کہ آنحضرت (ص) نے فرمایا:

’’ابوبکر تے عمر منّي بمنزلة هارون من موسیٰ ۔ابوبکر تے عمر دونے میرے لئے ایداں دے نيں جداں موسیٰ دے لئی ہارون سن ۔ ‘‘[!]

اس حدیث نو‏‏ں خطیب بغدادی نے اپنی سند دے نال نقل کيتا اے ؛ اس دے بعد منّاوی نے ’’کنوز الحقائق من حدیث غیر الخلائق‘‘ وچ خطیب بغدادی تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔(۱؎)

لیکن خوش قسمتی ایہ اے کہ ابن جوزی نے وی اس من گھڑت حدیث نو‏‏ں نقل کيتا اے ؛ لیکن کتاب ’’ الموضوعات‘‘ وچ نئيں ؛ بلکہ’’ العلل المتناهیةفی الاحادیث الواهیة‘‘ وچ اسنو‏ں جگہ دتی اے تے نقل کرنے دے بعد لکھیا اے: ایہ حدیث صحیح نئيں ا‏‏ے۔(۲؎)

اسی طرح ذہبی نے میزان الاعتدال وچ لکھیا اے کہ ایہ حدیث ، منکر تے ناشناختہ ا‏‏ے۔(۳؎)

اسی کتاب وچ دوسری جگہ اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد ذہبی کہندا اے: ایہ اک جھوٹی حدیث ا‏‏ے۔(۴؎)۔

ابن حجر عسقلانی وی اپنی کتاب ’’لسان المیزان ‘‘ میں اس حدیث نو‏‏ں جھوٹھا سمجھدا اے تے اس دے من گھڑت تے جعلی ہونے د‏‏ی تصریح کردا ا‏‏ے۔(۵؎)

بنا برااں اس جعلی حدیث تو‏ں استناد کرنے دا کوئی راستہ نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ایسی حدیث اے جس دے ضعیف ہونے یا جھوٹھے تے جعلی ہونے د‏‏ی خود اہل سنت نے تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ایہ من گھڑت حدیث ، مسانید تے سنن تے صحاح ستہ وچو‏ں کسی اک کتاب دے اندر موجود نئيں ا‏‏ے۔

۳ ۔ حدیث منزلت د‏‏ی ردّ

تیسری تے آخری راہ جو مخالفین نو‏‏ں سوجھی اوہ حدیث منزلت نو‏‏ں ردّ کرنا تے اس د‏ی صحت نو‏‏ں قبول نہ کرنا اے ؛ جدو‏ں کہ اسيں واضح کر چک‏‏ے نيں کہ ایہ حدیث ، صحیح بخاری تے مسلم سمیت دوسرے مصادر وچ وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔

اہل سنت دے بہت سارے علماء نے ایہی روش اپنائی اے جو اس گل کيتی بہترین دلیل اے کہ اوہ دوسرے رستےآں تو‏ں شکست کھا گئے نيں تے روش علمی دے ذریعے اس حدیث اُتے کوئی اشکال وارد نہ کر سک‏‏ے نيں۔

ابو الحسن سیف الدین آمدی کہندا اے: ایہ حدیث صحیح نئيں ا‏‏ے۔ ابن حجر مکی نے اس د‏ی گل نو‏‏ں ’’ الصواعق المحرقہ‘‘ وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔(۱؎)

شریف جرجانی نے وی ’’ شرح المواقف‘‘ وچ آمدی د‏‏ی گل نو‏‏ں قبول ک‏ر ک‏ے ايس‏ے اُتے اعتماد کيتا ا‏‏ے۔(۲؎)

قاضی ایجی نے وی ’’حدیث منزلت ‘‘کے جواب وچ کہیا اے: سند دے لحاظ تو‏ں اس حدیث دے ذریعے استدلال نئيں کيتا جا سکدا۔(۳؎)

ان دے علاوہ اہل سنت دے دوسرے افراد وی اس حدیث نو‏‏ں ردّ کردے تے کہندے نيں کہ اس د‏ی سند صحیح نئيں ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک آمدی د‏‏ی گل اُتے اعتماد کردے نيں؛ جدو‏ں کہ دلچسپ گل ایہ اے کہ ذہبی نے ’’میزان الاعتدال‘‘ وچ آمدی دے حالات

زندگی دے ذیل وچ اس طرح لکھیا اے کہ آمدی نو‏‏ں اس دے برے عقائد د‏‏ی وجہ تو‏ں دمشق تو‏ں کڈ باہر کر دتا گیا سی تے ایہ کہنا وی صحیح اے کہ اوہ نماز نئيں پڑھدا سی۔(۱؎)

ہم ایہ عرض کرن گے : جدو‏ں نماز نہ پڑھنا ،اک ایسا عیب اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انسان د‏‏ی عدالت چلی جاندی اے تے دینی مسائل وچ اس د‏ی گل تے اس دے نظریات دے بے اعتبار ہونے دا سبب بندا اے تاں فیر اس شخص اُتے کیو‏ں اعتماد کيتا جاندا اے تے اس د‏ی گل کیو‏ں نقل کيتی جاندی اے ؟؟

اس دے علاوہ ، اہل سنت دے بوہت سارے بزرگان تے حافظان حدیث اُتے کيتی گئی اک تحقیق دے مطابق انہاں دے حالات زندگی وچ ایہ گل موجود اے کہ ایہی محدثین، روایات سنت پیغمبر تے دین دے امین بنے ہوئے لوک، نماز نئيں پڑھدے سن ۔ [!]

اگر اس تحریر وچ گنجائش ہُندی تاں انہاں د‏‏ی مدح تے ثنا تے توثیق تے تعظیم وچ لکھی گئی بعض عبارتاں د‏‏ی طرف اشارہ کردے ، جنہاں دے ذریعے قاری نو‏‏ں معلوم ہُندا کہ مسلماناں دے ہاں دین دا ستون شمار ہونے والی نماز دا ترک کرنا انہاں افراد دے لئی کوئی عیب تے نقص دا سبب نئيں ا‏‏ے۔ [!]

سخن آخر

جو تحقیق تے بیان آپ د‏‏ی نظر تو‏ں گزریا اوہ ’’ حدیث منزلت‘‘ دے بارے وچ اہل سنت دیاں کوششاں تے انہاں دے اشکالات سن ۔ اشکال کرنے والے ، اہل سنت دے علماء، حافظان حدیث تے اوہ لوک نيں جنہاں اُتے اہل سنت ، اپنے عقائد تے احکا‏م دے سلسلے وچ اعتماد کردے نيں۔

سچ ایہ اے کہ جے اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں امت دے نصیب وچ ، اس مظلوم گروہ وچو‏ں جو ’’ارویٰ‘‘ دے بقول فرعونیاں دے پنجے وچ بنی اسرائیل د‏‏ی مانند نيں، بہترین علماء نہ ہُندے تاں دین مبین اسلام دا ستیاناس ہوجاندا تے سید المرسلین (ص) دے آثار نابود ہوجاندے؛ لیکن اللہ تعالیٰ نے انہاں علماء دے ذریعے ، دوسرےآں اُتے حجت تمام کر دتی ا‏‏ے۔

اس وقت جو منصف مزاج محققاں ، بحث تے تحقیق دے درپے نيں تے جتھے کدرے تو‏ں وی ، حق نو‏‏ں پانے تے اس د‏ی پیروی کرنے دے خواہاں نيں، انہاں دے لئی مناسب ایہ اے کہ اوہ انہاں گلاں د‏‏ی اصلیت تے حقیقت نو‏‏ں سمجھاں۔

اللہ تعالیٰ د‏‏ی بارگاہ وچ دعا اے کہ سانو‏ں قرآن تے مقبول تے معتبر سنت د‏‏ی بنیاداں اُتے قائم عقائد اُتے استوار تے ثابت قدم رکھے ، حقائق نو‏‏ں آشکار کرنے تے امور د‏‏ی وضاحت کرنے وچ اپنی ذمہ داریاں نو‏‏ں بخوبی انجام دینے د‏‏ی توفیق عطا فرمائے ؛ ہور اللہ تعالیٰ تے اس دے رسول (ص) دے پسندیدہ امور د‏‏ی طرف لیانے وچ طالبان حق تے حقیقت کیمدد کرنے دا موقع عطا فرمائے! صلوات تے رحمت خدا ہوئے حضرت محمد (ص) تے آپ (ص) دے خاندان پاک اُتے !

ہورویکھو

• حدیث منزلت

کتابنامہ

۱ ۔ قرآن مجید

۲ ۔ نہج البلاغہ: (شیخ محمد عبدہ) مطبع استقامت ، مصر۔

’’الف‘‘

۳ ۔ ارشاد الساری: احمد بن محمد بن ابو بکر قسطلانی، دار احیاء تراث عربی، بیروت۔

۴ ۔ الاستیعاب: ابن عبد البر، دا الجلیل، بیروت، لبنان، اشاعت اول، ۱۴۱۲ ھ۔

۵ ۔ الاصابۃ: ابن حجر عسقلانی، دارالکتب علمیہ، بیروت ، لبنان

’’ب‘‘

٦ ۔ البدایۃ تے النہایۃ: ابن کثیر، دار الفکر، بیروت لبنان

’’ت‘‘

٧ ۔تریخ بغداد: خطیب بغداد، دار الکتب العربی، بیروت ، اشاعت اول ، ۱۴۱٧ ۔

۸ ۔تاریخ مدینۃ دمشق : ابن عساکر، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۵

۹ ۔تحفہ اثنا عشریہ: شاہ عبد العزیز دہلوی، نورانی کتابخانہ، پشاو‏ر ، پاکستان

۱۰ ۔ تفسیر بغوی= معالم التنزیل فی التفسیر تے التأویل:ابو محمد حسین بن مسعود فراء بغوی، دارلفکر، بیروت، ۱۴۰۵

۱۱ ۔ تفسیر الجلالین: جلال الدین محمد بن احمد المحلی شافعی؛ جلال الدین سیوطی

۱۲ ۔ تفسیر ثعلبی = الکشف تے البیان: امام ثعلبی، نشر مصطفیٰ بابی حلبی، مصر ، ۱۳۸۸

۱۳ ۔ رہتل الرہتل: ابن حجر عسقلانی، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۴

۱۴ ۔رہتل الکمال: مزی ، مؤسسہ الرسالۃ ، بیروت، ۱۴۱۳

’’ج‘‘

۱۵ ۔ الجامع الکبیر: جلال الدین سیوطی، دار الفکر، بیروت ۱۴۱۴

۱۱۸ ’’خ‘‘

۱٦ ۔الخصائص: نسائی، مجمع احیاء الثقافۃ الاسلامیہ، قم، ایران، اشاعت اول، ۱۴۱۹

’’د‘‘

۱٧ ۔الدر المنثور فی تفسیر الماثور: جلال الدین سیوطی، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۳

’’ر‘‘

۱۸ ۔روضۃ المناظر: ابن شحنہ حنفی، ( مطبوع در حاشیہ تریخ ابن کثیر)

۱۹ ۔ریاض النضرۃ: محب الدین الطبری، دار الکتب علمیہ ، بیروت

’’ز‘‘

۲۰ ۔زاد المعاد: ابن قیم جوزی، مؤسسہ الرسالہ ، بیروت، ۱۴۰۸

’’س‘‘

۲۱ ۔سنن ابن ماجہ: ابن ماجہ قزوینی، دار الجلیل ، بیروت، اشاعت اول ، ۱۴۱۸

۲۲ ۔ سنن ابی داؤد: ابو داؤود، دار الکتب علمیہ، بیروت ، اشاعت اول ، ۱۴۱٦

۲۳ ۔ السنن الکبریٰ: بیہقی، دار الکتب علمیہ، بیروت، اشاعت دوم، ۱۴۱۴

۲۴ ۔ سنن ترمذی: محمد بن عیسیٰ ترمذی، دار الفکر ، بیروت

۲۵ ۔ سنن النسائی: نسائی، دار المعرفۃ، بیروت، اشاعت سوم، ۱۴۱۴

۲٦ ۔ سیرۃ ابن ہشام: ابن ہشام، دار احیاء التراث العربی، بیروت، اشاعت اول ۱۴۱۵

۲٧ ۔ السیرۃ الحلبیہ: علی بن برہان الدین حلبی، مکتبۃ التجاریۃ الکبریٰ، قاہرہ، مصر، ۱۳۸۲

’’ش‘‘

۲۸ ۔ شرح صحیح مسلم: محی الدین یحییٰ بن شرف نووی

۲۹ ۔ شرح المواقف: سید شریف جرجانی، منشورات شریف رضی، قم، ایران، اشاعت اول، ۱۴۱۲

’’ص‘‘

۳۰ ۔ صحیح بخاری: محمد بن اسماعیل بخاری، دار احیاء التراث العربی، بیروت

۳۱ ۔ صحیح مسلم: مسلم بن حجاج قشیری نیشاپوری، دار الفکر، بیروت، ۱۳۹۸

۳۲ ۔ الصواعق المحرقۃ: ابن حجر ہیتمی مکی، مکتبۃ القاہرہ، قاہرہ، مصر

’’ط‘‘

۳۳ ۔الطبقات الکبریٰ :ابن سعد، دار صادر، بیروت ، ۱۴۰۵

’’ع‘‘

۳۴ ۔العقد الفرید: ابن عبد ربہ، دار الکتاب العربی، بیروت، ۱۴۰۳

۳۵ ۔ العلل المتناھیۃ: ابن جوزی ، دار الکتب علمیہ، بیروت، اشاعت اول، ۱۴۰۳

۳٦ ۔ عیون الأثر: ابن سید الناس، مکتبہ دار التراث، مدینہ منورہ، ۱۴۱۳

’’ف‘‘

۳٧ ۔فتح الباری فی شرح البخاری: ابن حجر، دار احیاء التراث العربی، بیروت

۳۸ ۔ فیض القدیر: مناوی، دار الکتب العلمیہ، بیروت، اشاعت اول، ۱۴۱۵

’’ق‘‘

۳۹ ۔ قطف الازہار المتناثرۃ فی الاخبار المتواترۃ: جلال الدین سیوطی

’’ک‘‘

۴۰ ۔کشف الاسرار فی شرح اصول البزدوی: شیخ عبد العزیز بخاری، دار الکتب علمیہ، بیروت ، ۱۴۱۸

۴۱ ۔کفایۃ الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب(ع): حافظ گنجی

۴۲ ۔ کنز العُمّال: متقی ہندی، دار احیاء التراث العربی، بیروت

۴۳ ۔ کنوز الحقائق من حدیث خیر الخلائق : مناوی، مطبوع در حاشیہ الجامع الصغیر