تیرھویں صدی دے حملےآں توں پہلے ہندوستان وچ بدھ مت
"ہینیان" تے "مہایان" دی اصطلاحات، جنہاں دا مطلب ہلکا یا "چھوٹا" وسیلہ تے وسیع یا "وڈا" وسیلہ اے، پہلے پہل مہایان دی برتری ظاہر کرنے دے "دور رس امتیازی آگاہی دے سوتراں" ("پرجنا پارمتا سوتراں") وچ استعمال کیتی گئياں۔ تاریخی طور اُتے مہایان توں پہلے ۱۸ مکاتب فکر موجود سن جنہاں وچوں ہر اک دے وکھ وکھ تے قدرے مختلف خانقاہی نظم و ضبط دے قواعد (ونایا) سن ۔ اگرچہ بعض لوکاں نے انہاں اٹھارہ مکاتب فکر نوں اک ہی مکتبۂ فکر کے طور اُتے بیان کرنے دے لئی متبادل ناں وی تجویز کیتے لیکن ایتھے اسيں بہت ہی معروف اصطلاح "ہینیان" استعمال کرن گے ، اُتے اس توں ساڈی مراد کوئی ہتک آمیز مفہوم نئيں اے۔
اٹھارہ ہینیان مکاتب فکر وچوں صرف اک مکتبۂ فکر تھرواد ہن تک موجود اے۔ ایہ سری لنکا تے جنوب مشرقی ایشیا وچ فروغ پذیر اے۔ جدوں ہندی تے تبتی ماہایان کتاباں وائبھاشک تے ساؤتراتک مکتب فکر کے فلسفیانہ خیالات بیان کردیاں نيں تاں اس توں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ دونے ہینیان مکتب فکر جو اُتے بیان کردہ اٹھارہ وچوں اک مکتب فکر سرواستیواد دی ذیلی شاخاں نيں۔ تبتی خانقاہی نظم و ضبط دے قواعد و ضوابط مول-سرواستیواد مکتب فکر توں لئی گئے نيں جو سرواستیواد ہی دی اک ہور شاخ اے۔ لہذا ہینیان تعلیمات جو تبّت وچ پیش کيتی گئياں نيں انہاں نوں تھرواد دے نال خلط ملط نئيں کرنا چاہیے۔
مشرقی ایشیا دی بودھ روایتاں دھرمگپت مکتب فکر کے خانقاہی قواعد و ضوابط دی پیروی کردیاں نيں جو انہاں اٹھارہ مکاتب فکر وچوں اک اے۔
شاکیہمُنی بودھ
سودھوشہزادہ سدھارتھ جو شاکیہمُنی بودھ بنے، ۵۶۶ء سے۴۸۶ء صدی عیسوی ق م تک وسط شمال ہند وچ رہے۔ ۳۵ سال دی عمر وچ روشن ضمیری حاصل کرلینے دے بعد اوہ دوسرے لوکاں نوں تعلیم دیندے ہوئے اک درویش دے طور اُتے گھمدے پھردے رہے۔ جلد ہی روحانیت دے متلاشی مجرد لوکاں دا اک گروہ انہاں دے گرد اکٹھا ہوئے گیا تے جدوں وی اوہ سفر کردے اوہ انہاں دے نال رہندا۔ آخرکار اس گروہ دی تربیت دی ضرورت پیدا ہونے اُتے بدھ فلسفی نے اس گروہ دے نظم و ضبط دے لئی اصول بنا دتے۔ "راہب" ہر مہینے چار دفعہ انہاں اصولاں نوں پڑھنے دے لئی ملدے تے جتھے کدرے غلطی ہُندی اس دی اصلاح کردے۔
روشن ضمیری حاصل ہونے دے تقریبا ۲۰ برس بعد بدھ فلسفی نے راہباں دے لئی ہر سال برساتی موسم دے تن مہینےآں دی خلوت نشینی دے دستور دا آغاز کيتا۔ بودھاں دی خانقاہاں دی تعمیر دا آغاز وی اس دستور توں ہويا۔ اپنی رحلت توں چند سال پہلے بدھ فلسفی نے راہبااں دے لئی وی اس روایت دا آغاز کيتا۔
پہلی بودھ کونسل دا انعقاد
سودھوبدھ فلسفی مگدھ دے پراکرت لہجے وچ پڑھاندے سن لیکن انہاں دی زندگی دے دوران لکھیا کچھ وی نئيں گیا۔ اصل وچ سب توں پہلے بدھ فلسفی دی تعلیمات نوں پہلی صدی ق م وچ لکھیا گیا تے اوہ تھرواد مکتب فکر توں متعلق سن۔ انہاں نوں سریلنکا ميں پالی بولی وچ لکھیا گیا۔ اس توں پہلے صدیاں تک راہب بدھ فلسفی دی تعلیمات نوں زبانی یاد کر کے تے گاہ بہ گاہ پڑھ کر محفوظ رکھدے سن ۔
بدھ فلسفی دی تعلیمات نوں زبانی یاد کر کے پڑھنے دا رواج انہاں دی وفات دے چند ماہ بعد ہی شروع ہوئے گیا۔ اس دا آغاز راجگرھ وچ ہونے والی پہلی بودھ کونسل توں ہويا جس وچ بدھ فلسفی دے پنج سو شاگرداں نے شرکت کيتی۔ روايتی تفصیلات دے مطابق ایہ سب شرکا ء "ارہت" سن یعنی مخلوق جو مُکش حاصل سی۔
وائبھاشک تفصیل دے مطابق تن ارہتاں نے اپنی یادداشت توں مہاتما دی تعلیمات پڑھ کر سناواں۔ جے اجتماع دے سارے لوک انہاں ارہتاں دے پڑھے ہوئے متن اُتے متفق ہوئے جاندے کہ بدھ فلسفی نے واقعی ایہی کچھ کہیا سی تاں اس توں انہاں تعلیمات دے درست ہونے دی تصدیق ہوئے جاندی۔
آنند نے "سوتر" پڑھے جو مختلف اعمال تے مشقاں دی تفصیل دے بارے وچ نيں۔
- اوپالی نے "ونایا" پئے جو خانقاہی نظم و ضبط دے قواعد دے بارے وچ اے۔
- مہاکاشیَپ نے "ابھیدھرم" پڑھ کر سنایا جو علم دے خاص موضوعات دے بارے وچ اے۔
بدھ فلسفی دی تعلیمات دے ایہ تن حصے تن مجموعےآں دی صورت وچ "تین وڈی ٹوکری جداں مجموعےآں" وچ مرتب ہوئے:
- "ونایا ٹوکری" دے مجموعے وچ اعلیٰ اخلاقی ضبط نفس دی تعلیمات سن۔
- "سوتر ٹوکری" دے مجموعے وچ اعلیٰ سماد دے بارے وچ تعلیمات سن۔
- "حالے دھرم ٹوکری" وچ اعلٰی امتیازی آگاہی یا اعلٰی حکمت دے بارے وچ تعلیمات سن۔
وائبھاشک تحریراں وچ ایہ گل وی درج اے کہ پہلی کونسل دے موقعے اُتے بدھ فلسفی دی ابھیدھرم دی تمام تعلیمات نئيں پڑھی گئی سن۔ کچھ تعلیمات اس کونسل توں باہر زبانی طور اُتے بیان کيتیاں گئیاں جنہاں نوں بعد وچ شامل کيتا گیا سی۔
ساؤتراتک تفصیل دے مطابق کونسل وچ پڑھی جانے والی ابھیدھرم تعلیمات ہرگز بدھ فلسفی دے لفظاں نئيں سن ۔ اس ٹوکری وچ شامل دی جانے والی ست ابھیدھرم تحریراں اصل وچ ست ارہتاں نے لکھی سن۔
دوسری بودھ کونسل دا انعقاد تے مہاسنگھیک مکتب فکر دی تشکیل
سودھودوسری بودھ کونسل وائشالی وچ ۳۸۶ء یا ۳۷۶ء صدی ق م وچ منعقد ہوئی جس وچ ست سو راہباں نے شرکت کيتی۔ اس کونسل دا مقصد خانقاہی نظم و ضبط دے بارے وچ دس گلاں دا فیصلہ کرنا سی۔ اس موقع اُتے اہم فیصلہ ایہ کیہ گیا کہ راہباں نوں سونا قبول کرنے دی اجازت نئيں ہوئے گی۔ اج دے لفظاں وچ اس دا مطلب ایہ اے کہ راہب روپیہ دے معاملے وچ نئيں پڑاں گے۔ فیر کونسل نے "ونایا ٹوکری" نوں فیر توں پڑھیا تاکہ اس دی درستی دی دوبارہ تصدیق ہوئے سکے۔
تھیرواد تحریراں دے مطابق راہب پہلی بار اس کونسل وچ دو گروہاں وچ بٹ گئے۔ وکھ ہونے والے راہباں نے اپنا وکھ مکتب فکر مہاسانگھک بنا لیا جدوں کہ پِچھے رہ جانے والے اکابرین تھرواد مکتب فکر کے ناں توں معروف ہوئے۔ پالی بولی وچ " تھرواد" دا مطلب اے " قول بزرگاں دے پیروکار" تے "مہاسانگھک" دا مطلب اے "اکثریت والا گروہ"۔
دوسری روایات دے مطابق حقیقی تقسیم بعد وچ ۳۴۹ء صدی ق م دے دوران ہوئی۔ تنازع دی بنیاد خانقاہی نظم و ضبط دے مسائل نئيں سن بلکہ انہاں دے فلسفیانہ نقاط نظر سن ۔ اختلاف اس گل اُتے ہويا کہ ارہت (مخلوق جو مُکش حاصل اے ) محدود اے یا ننيں۔
تھرواد بزرگاں نے ایہ موقف اختیار کيتا کہ ارہت اپنے علم وچ محدود ہُندے نيں مثلا سفر دے دوران انہاں نوں مختلف سمتاں دا پتہ نئيں ہُندا تے اوہ ایسی گلاں دے بارے وچ دوسرےآں توں معلومات حاصل کردے نيں۔ اُتے انہاں نوں دھرم دے معاملات دے بارے وچ سب کچھ معلوم ہُندا اے۔ ارہتاں نوں اپنے روحانی مقام و مرتبے دے بارے وچ وی شک ہوسکدا اے اگرچہ اوہ اس مرتبے دے حصول دے بعد دوبارہ پہلی حالت اُتے نئيں آ سکدے۔ اُتے تھرواد نے اس اُتے اصرار کيتا کہ ارہت پریشان کُن جذبات مثلاً خواہشِ توں مکمل طور اُتے آزاد ہُندے نيں۔ پریشان کُن جذبات دے بارے وچ مہاسانگھک یا "اکثریتی گروہ" نے اختلاف کيتا۔ انہاں دا موقف سی کہ ارہتاں نوں ہن وی خواباں وچ گمراہ کيتا جاسکدا اے تے انہاں نوں احتلام ہوئے سکدا اے کیونجے حالے ارہتاں وچ شھوت دے آثار موجود سن ۔ اس طرح مہاسانگھک نے ارہت تے بودھ وچ واضح فرق قائم کيتا۔
تھرواد مکتب فکر کے پیروکار شمالی ھندوستان دے مغربی حصے وچ اکٹھے ہوئے گئے۔ مہاسانگھک دے پیروکار شمالی ہندوستان دے مشرقی حصے وچ اکٹھے ہوئے تے فیر جنوبی ھندوستان دے مشرقی حصے وچ آندھرا دی طرف پھیل گئے۔ آندھرا وچ ہی بعد وچ مہایان دا آغاز ہويا۔ مغربی دانشوراں دے نزدیک مہاسانگھک مہایان دے پیش رو نيں۔
تیسری بودھ کونسل تے سرواستیواد تے دھرمگپت مکاتب فکر دی تشکیل
سودھو۳۲۲ء صدی ق م وچ چندر گپت موریا نے شمالی ھندوستان دے مرکزی علاقے وچ جسنوں مگدھ یعنی بدھ مت دا مادر وطن کہیا جاندا سی موریہ سلطنت دی بنیاد رکھی۔ ایہ مملکت بہت جلد پروان چڑھی تے ۲۶۸ء صدی ق م توں ۲۳۲ء صدی ق م دے دوران شہنشاہ اشوک دے راج وچ اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔ اس دے دور وچ موریہ سلطنت موجودہ مشرقی افغانستان تے بلوچستان توں آسام تک پھیلی ہوئی سی تے ایہ جنوبی ھندوستان دے وڈے حصے اُتے مشتمل سی۔
۲۳۷ء صدی ق م وچ شہنشاہ اشوک دے دورِ حکومت وچ چند فلسفیانہ مسائل اُتے سرواستیواد مکتب فکر وی تھرواد مکتب فکر توں وکھ ہوگیا۔ تھرواد مکتب فکر والے ایہ کہندے نيں کہ موریہ سلطنت دے راجگڑھ پاٹلی پتر یعنی موجودہ پٹنہ وچ شاہی سرپرستی وچ منعقد ہونے والی تیسری مجلس دے موقع اُتے دونے وکھ وکھ ہوئے گئے۔ اُتے اس کونسل دا انعقاد سرواستیواد دی علیحدگی توں ویہہ سال پہلے ۲۴۷ء صدی ق م وچ بیان کيتا جاندا اے۔ کیونجے تھرواد دے مطابق تھراود دے نقطۂ نظر دی صحت دی اس کونسل دے تصدیق کرنے دے بعد ہی اگلے سال اشوک بادشاہ نے بدھ مت نوں اپنی مملکت دے باہر تے اندر نويں علاقےآں وچ متعارف کروانے دے لئی تبلیغی وفود روانہ کیتے۔ انہاں تبلیغی وفداں دے ذریعے تھرواد بدھ مت موجودہ پاکستان (گندھارا تے سندھ)، موجودہ جنوب مشرقی افغانستان (باختر) گجرات، جنوبی ھندوستان دے مغربی حصے، سری لنکا، تے برما وچ متعارف ہويا۔ بادشاہ اشوک دے انتقال دے بعد اس دے بیٹے جلوک نے سرواستیواد نوں کشمیر وچ متعارف کروایا۔ اوتھے توں ایہ آخرکار موجودہ افغانستان وچ اس دی اشاعت ہوئی۔
اس توں قطع نظر کہ کونسل کدوں منعقد ہوئی اس وقت کونسل دا وڈا کم بدھ فلسفی دی تعلیمات دا تجزیہ کرنا تے انہاں گلاں نوں مسترد کرنا سی جنہاں نوں کٹر تھرواد بزرگ غلط سمجھدے سن ۔ کونسل دے سربراہ راہب مُگّلی پوتا تیسا نے تجزیاتی تردیدی جواباں دے طور اُتے انہاں "منطقی تنازعہ دے موضوعات" نوں جمع کردتا جو تھرواد "ابھیدھرم ٹوکری" دی ست کتاباں وچوں پنجويں بن گئی۔
دوسری ہینیان روایات اس کونسل دی تفصیل تھرواد دی طرح بیان نئيں کردیاں۔ جو وی صورت ہوئے انہاں اہم فلسفیانہ نکات وچوں اک نکتہ جس اُتے اختلاف پیدا ہويا اوہ ماضی، حال تے مستقبل دا وجود سی۔
سرواستیواد دا موقف سی کہ ہر چیز وجود رکھدی اے۔ اوہ کچھ جو ہن نئيں ہورہیا، اوہ کچھ جو ہن ہورہیا اے، تے اوہ کچھ جو حالے نئيں ہويا، سب دا وجود اے۔ ایہ ايسے لئی اے کہ اوہ جوہر یا ایٹم جنہاں توں چیزاں بنی نيں اوہ ابدی نيں صرف انہاں دی صورتاں بدلدی نيں۔ لہذا ایٹماں دی صورتاں واقع نہ ہونے والی اشیاء توں واقع ہُندی ہوئی اشیا وچ تے فیر انہاں اشیا وچ جو ہن ہور واقع نئيں ہوئے رہیاں، بدل سکدی نيں۔ لیکن اوہ ایٹم جو انہاں وچوں ہر شے دی تشکیل کردے نيں اوہ اوہی ابدی ایٹم نيں۔
نہ صرف تھرواد بلکہ مہاسانگھک نے ایہ موقف اختیار کيتا کہ صرف ہن واقع ہونے والی اشیا ہی موجود نيں تے اوہ وی جو ہن موجود تاں نئيں لیکن جنہاں نے حالے اپنے نتائج پیدا نئيں کیتے۔ موخرالذکر اس لئی موجود نيں کہ اوہ حالے اپنا کردار ادا کر سکدی نيں۔
پر سرواستیواد مہاسانگھک دے نال اس گل اُتے متفق ھوگئے کہ پریشان کُن جذگل کيتی موجودگی دی وجہ توں ارہتاں وچ کچھ کمزوریاں موجود نيں۔
۱۹۰ء صدی ق م وچ دھرمگپت مکتب فکر وی تھرواد توں وکھ ہوئے گیا۔
دھرمگپت تھرواد دے نال اس گل اُتے متفق سی کہ ارہتں وچ پریشان کُن جذبات نئيں ھوندے۔
پر مہاسانگھک دی طرح دھرمگپت نے وی بودھ دے مرتبے نوں بلند کرنے دی کوشش کيتی۔ اس دا موقف سی کہ راھباں دی بجائے بودھاں نوں نذرانے پیش کرنا زیادہ اہم اے۔ انہاں نے خاص طور اُتے ستوپ نوں نذرانے پیش کرنے اُتے زور دتا، جتھے بودھاں دے تبرکات رکھے ہُندے نيں۔
دھرمگپت نے ٹوکری نما چوتھے مجموعے"دھارنی ٹوکری" دا اضافہ کيتا۔ "دھارنی" دا سنسکرت وچ مطلب "حافظہ دی منتر" اے۔ ایہ سنسکرت وچ اوہ کلمات یا منتر نيں کہ جدوں انہاں نوں پڑھیا جاندا اے تاں اس توں عمل کرنے والے نوں دھرم دے لفظاں تے معانی یاد رکھنے، تعمیری عمل نوں ودھانے تے تخریبی نوں ختم کرنے وچ مدد ملدی اے۔ "دھارنیاں" دا ایہ فروغ ھندومت دے کلاسیکی صحیفے "بھگوت گیتا" دی تدوین دے زمانے دا اے تے گویا ايسے روح عصر دی عکاسی کردا اے۔
دھرمگپت مکتب دی بنیاد گندھارا وچ پئی، ایہ اوہ علاقہ اے جو موجودہ شمال مغربی پاکستان تے شمال مشرقی افغانستان اُتے محیط اے۔ بدھ مت دے جو اوّل ترین تصنیف شدہ صحائف ملے نيں، جنہاں دا تعلق پہلی صدی ق م توں اے، اوہ اس دی بولی گندھاری پراکرت وچ نيں، تے زیادہ تر دھرمگپت مکتب نال تعلق رکھدے نيں۔ گندھاری پراکرت خروشتی رسم الخط وچ لکھی جاندی سی، جس دے حروف ابجد اس وچ پائے جانے والے پہلے حروف توں پکارے جاندے سن، "آ را پا دا نا۔" ایہ امر قابل ذکر اے کہ منجوشری، جو کہ مہاتما بدھاں دی امتیازی آگہی دا مجسمہ اے، دا مقبول ترین منتر ایويں اے، اوم اراپاکانا دھی۔ دھرمگپت مکتب گندھارا توں ایران، وسطی ایشیا تے اگے چین تک پھیل گیا۔
چوتھی بودھ کونسل دا انعقاد
سودھوتھرواد تے سرواستیواد مکتبہ فکر وچوں ھر اک نے اپنی چوتھی کونسل منعقد کيتی۔ تھرواد نے ۲۹ء صدی ق م وچ سریلنکا ميں شاہ وتّگمنی دی سرپرستی وچ اپنی چوتھی کونسل منعقد کيتی۔ بدھ فلسفی کےلفظاں دی تشریح اُتے اختلافات دے باعث تھراود توں وکھ ہونے والے مختلف گروہاں نوں سامنے رکھدے ہوئے مہارکّھت تے تھرواد دے پنج سو وڈے بزرگ بدھ فلسفی دے لفظاں پڑھنے تے لکھنے دے لئی اکٹھے ہوئے تاکہ انہاں نوں درست انداز وچ محفوظ کيتا جاسکے۔ اس طرح بدھ فلسفی دی تعلیمات نوں تحریری صورت دتی گئی تے انہاں نوں پالی بولی وچ منتقل کيتا گیا۔ "تین ٹوکری جداں مجموعےآں"، "تری پٹک"، دے اس متن نوں عام طور اُتے "پالی صحیفہ" کہیا جاندا اے۔ اُتے دوسرے ہینیان مکتب فکر نے انہاں تعلیمات نوں زبانی صورت وچ اگے منتقل کرنا جاری رکھیا۔
سرواستیواد مکتب فکر کے اندر وی انہاں تعلیمات دی تشریح وچ بتدریج کئی اختلافات پیدا ہوگئے۔ سب توں پہلے وائبھاشک مکتب دے پیشرو فکر سامنے آیا فیر ۵۰ ء صدی ق م کےقریب ساؤتراتک ظہور پذیر ہويا۔ ابھیدھرم دے کئی نکات دے بارے وچ انہاں وچوں ہر اک دی اپنی رائے سی۔
اسی دوران وسط ایشیا توں یوئ۔جی دی یلغار دے باعث شمالی ھندوستان، کشمیر تے افغانستان دی سیاسی صورت حال اک وڈی تبدیلی توں دوچار ہوئے رہی سی۔ یوئ۔جی ہند – یورپی لوک سن جو اصل وچ مشرقی ترکستان وچ رہندے سن ۔ مغرب تے فیر جنوب دا وسیع علاقہ دوسری صدی عیسوی دے اختتام اُتے فتح کردے ہوئے انہاں نے آخرکار کشان سلطنت قائم کيتی جو ۲۲۶ء عیسوی تک موجود رہی۔ اپنے عروج دے زمانے وچ کشان سلطنت اج دے تاجکستان، ازبکستان، افغانستان تے پاکستان، کشمیر تے شمال مغربی ھند توں لے کے وسط جنوب ھند تے وسط ھند تک پھیلی ہوئی سی۔ شاہراہ ریشم نوں دریائے سندھ دے دھانے اُتے موجود بندرگاہاں دے نال ملیا کے اس سلطنت نے بدھ مت نوں بوہت سارے بیرونی اثرات دے وی نیڑے کردتا۔ اس طرح اس رابطے توں بدھ مت چین تک پہنچیا۔
کشان حکمراناں وچ سب توں زیادہ مشہور شاہ کنشک سی جس دا راج بعض روایات دے مطابق ۷۸ء توں ۱۰۲ء عیسوی تے بعض دے مطابق ۱۲۷ء توں ۱۴۷ء عیسوی تک رہیا۔ جو وی صورت ہو، سرواستیواد مکتب فکر دی چوتھی کونسل اس دے دور حکومت وچ منعقد ہوئی یا تاں اس دے راجگڑھ پرش پور (موجودہ پشاور) یا کشمیر دے شہر شرینگر وچ منعقد ہوئی۔ اس کونسل نے ساؤتراتک ابھیدھرم نوں مسترد کردتا تے "وڈی تفسیر" ("مہا ویبھاش") وچ اپنا ابھیدھرم مدون کيتا۔ کونسل نے "تین وڈی ٹوکری جداں مجموعےآں" دے سرواستیواد متن دے پراکرت توں سنسکرت وچ ترجمے وچ تے سنسکرت دیاں تحریراں دی تدوین دی نگرانی وی کيتی۔
چوتھی تے پنجويں صدی عیسوی دے درمیان کشمیر وچ وائبھاشک سرواستیواد دے وڈے سلسلے توں مول-سرواستیواد مکتب فکر دی شاخ وکھ ہوئی۔ اٹھويں صدی عیسوی دے آخر وچ اہل تبت نے خانقاہی نظم وضبط دے قواعد و ضوابط دا اپنا اسلوب اختیار کر ليا۔ بعد دی صدیاں وچ ایہ تبت توں منگولیا تے روس دے کچھ منگول تے ترک علاقےآں تک پھیل گیا۔
مہاسانگھک مکتب فکر دیاں شاخاں
سودھواسی دوران مہاسانگھک مکتب فکر جو زیادہ تر ھندوستان دے جنوب مشرق وچ موجود سی پنج مختلف مکاتب فکر وچ تقسیم ہوئے گیا۔ ایہ سب اس گل اُتے متفق سن کہ ارہت کچھ حدود دے اسیر نيں تے بودھ ہی اعلیٰ و برتر نيں۔ انہاں وچوں ہر اک نے اس تصور نوں ہور اگے ودھایا تے اس طرح مہایان دے لئی راہ ہموارہو گئی۔ انہاں دے تن اہم مکاتب فکر ایہ نيں:
لوکوتّرواد مکتب فکر نے بیان کيتا کہ بدھ فلسفی اک ماورائی وجود اے جس دا جسم اس دنیا دی مٹ جانے والی اشیا توں ماورا اے۔ اس نقطۂ نظر نے مہایان دی بدھ فلسفی دے تن قالباں (تین لاشاں) دی وضاحت دے لئی بنیاد فراہم کيتی۔ لوکوتّرواد مکتب فکر افغانستان دی طرف پھیلا جتھے تقریباً تیسری تے پنجويں صدی عیسوی دے درمیان اس دے پیروکاراں نے بامیان وچ بدھ فلسفی دے دیوقامت مجسمے تعمیر کیتے جو بودھاں دے ماورا ہونے دے بارے وچ انہاں دا نقطہ نظر ظاہر کردے نيں۔
باہو شُرُتیہ مکتب فکر کے مطابق بدھ فلسفی نے اس دنیا تے اس دنیا توں اگے دے بارے وچ اپنی تعلیمات پیش کيتیاں ۔ اس توں مہایان دے اندر بدھ فلسفی دے صدور دے قالب تے مکمل استعمال بنانے دے لئی قالب وچ تقسیم دی راہ ہموار ہوئی۔
چائتک مکتب فکر باہو شُرُتیہ توں وکھ ہويا۔ اس دا نقطۂ نظر ایہ سی کہ بدھ فلسفی اس دنیا وچ آنے توں پہلے ہی روشن ضمیری حاصل کر چکے سن تے اوہ اپنے اس روشن ضمیری دا مظاہرہ اس لئی کررہے سن کہ دوسرے نوں وی راستہ سمجھیا سکن۔ بعد وچ ایہ نقطۂ نظر مہایان نے وی اختیار کرلیا۔
مہایان دا ظہور
سودھومہایان دے سوتر پہلے پہلی صدی ق م وچ سامنے آئے تے چوتھی صدی عیسوی وچ آندھرا مشرقی جنوبی ہند وچ اس علاقہ وچ آئے جتھے مہاسانگھک پھل پھُل رہیا سی۔ بدھ مت دے روايتی تذکراں دے مطابق ایہ سوتر بدھ فلسفی نے پڑھائے سن لیکن انہاں نوں ہینیان کتاباں دے بیان کيتی نسبت زیادہ ذاتی تے زبانی طور اُتے اگے منتقل کيتا گیا بلکہ انہاں وچوں کچھ نوں غیر انسانی ذریعہ توں وی محفوظ کيتا گیا۔
اس وقت بہت واضح طور اُتے سامنے آنے والے کچھ بہت ہی اہم مہایان سوتر ایہ سن :
- پہلی دو صدیاں دے دوران "دور رس امتیازی آگاہی دے سوتر" تے "وما-کیرتی دے بارے وچ تعلیم دینے والے سوتر"۔ انہاں وچوں پہلا تمام اشیا دے خالی پن توں متعلق جدوں کہ دوسرا عام بودھی-ستوا نوں بیان کردا اے۔
- ۱۰۰ء عیسوی دے نیڑے "سکھہ دی خالص سرزمین دی ترتیب دینے والے سوتر" کامجموعہ سامنے آیا جس وچ امیتابھ دی سکھا-وندی دی خالص سرزمین دا تعارف کروایا جو لا محدود نور دا بودھ اے۔
- ۲۰۰ء عیسوی دے نیڑے "مقدس دھرم دے کنول سوتر" سامنے آئے۔ اس وچ اس گل پہ زور دتا گیا کہ ہر شخص وچ بودھ بننے دی اہلیت موجود اے۔ بودھ دی تمام گاڑیاں دا تعلیمات اک دوسرے دے نال ماہر طریقے ذریعہ ہونے دے ناتے مناسبت رکھدی نيں۔ ایہ اپنی صورت وچ دعا و مناجات اُتے مبنی اے۔
- مہایان وچ مدھیاماکہ تے چتمتر مکتب فکر پہلے جنوبی ھندوستان دے شہر آندھرا وچ سامنے آئے۔
مدھیامک مکتب فکر نگارجنہاں توں شروع ہويا۔ ایہ آندھرا وچ ۱۵۰ء توں ۲۵۰ء صدی عیسوی دے درمیان زندہ سن تے "پرجنا پارمتا سوتراں" ("دور رس امتیازی آگاہی دے سوتراں") دی شرح تصنیف کيتی۔ روايتی تذکراں دے مطابق ناگارجن نے انہاں سوتراں دی سمندر دے تھلے توں بازیابی دی جتھے ناگ اس دی اس وقت توں حفاظت کر رہے سن جدوں بدھ فلسفی نے راجگرھ دے نیڑے شمال وسطی ھندوستان وچ کرگس دی پہاڑ دی چوٹی اُتے انہاں دی تعلیم دتی سی۔ " ناگ" ادھے انسان ادھے سپ ورگی مخلوق اے جو زمین دے تھلے تے پانی وچ موجود اشیا دے تھلے رہندا اے۔
چت متر مکتب فکر نے اپنی "لندا ميں نزول سوتر" وچ ارتکاز اُتے رکھی۔ اگرچہ ایہ سوتر پہلے آندھرا وچ سامنے آئے، چت متر تعلیمات نوں اسانگ نے ہور ترقی دتی جو چوتھی صدی عیسوی دے پہلے نصف دے دوران گندھارا یعنی اج دے وسطی پاکستان وچ رہندا سی۔ آسانگ نے ایہ تعلیمات مائیتریا بودھ نال ملاقات دے دوران حاصل کيتیاں سن۔
خانقاہی یونیورسٹیاں تے تنتر دا فروغ
سودھوپہلی بودھ خانقاہی یونیورسٹی نلندا دوسری صدی عیسوی دے آغاز وچ راجگرھ دے نیڑے قائم کيتی گئی۔ ناگارجن نے اوتھے پڑھایا۔ ايسے طرح بعد دے بوہت سارے مہایان بزرگ اوتھے پڑھاندے رہے۔ اُتے ایہ خانقاہی یونیورسٹی خاص طور اُتے چوتھی صدی عیسوی دے آغاز وچ گپتا سلطنت دے قیام دے بعد زیادہ پھلی پھولی۔ انہاں دے نصاب وچ فلسفیانہ نظام عقائد دے مطالعے اُتے زور دتا جاندا سی تے راہباں نوں چھ ہندو تے جین مکاتب فکر کے نمائندےآں دے نال مشکل مباحثاں وچ مصروف رکھیا جاندا سی۔ ایہ ہندو تے جین مکاتب فکر تیسری تے چھیويں صدی عیسوی دے درمیان پیدا ہوئےسن ۔
تنتر وی تیسری تے چھیويں صدی عیسوی دے درمیان سامنے آئے۔ انہاں دا ابتدائی ظہور وی جنوبی ھندوستان وچ آندھرا وچ ہويا۔ ایہ "گوہیا سماج تنتر" سی۔ ناگارجن نے اس دی کئی تفسیراں لکھياں۔ بودھ روایات دے مطابق ایہ تنتر وی بدھ فلسفی دی تعلیمات دے زمانے توں زبانی طور اُتے منتقل کیتے جاندے رہے، لیکن انہاں دی تعلیم مہایان سوتراں دی تعلیم دی بہ نسبت زیادہ پوشیدہ طور اُتے دتی جاندی سی۔
تنتر جلد ہی شمال تک پھیل گئے۔ وسط اٹھويں توں وسط نويں صدی عیسوی وچ خاص طور اُتے ایہ اُڈیانہ یعنی شمال جنوبی پاکستان وچ موجودہ وادی سوات وچ فروغ پذیر ہوئے۔ آخری تنتر جو دسويں صدی عیسوی دے وسط وچ سامنے آئے اوہ "کالچکر تنتر" سن ۔
بودھ خانقاہی یونیورسٹیاں پال شاہی خاندان (۷۵۰ ء توں آخر بارہويں صدی عیسوی تک) دے دور وچ شمالی ہندوستان وچ اپنے عروج اُتے پہنچاں. بہت ساریاں نويں یونیورسٹیاں مثلاً وکرم شلا شاہی سرپرستی وچ تعمیر کيتیاں گئیاں۔ انہاں وچ کچھ خانقاہی یونیورسٹیاں وچ خصوصاً نلندا وچ تنتراں دا مطالعہ متعارف کروایا گیا۔ لیکن تنتراں دا مطالعہ تے برتاؤ خصوصاً ۸۴ مہاسِدّھاں دااں دی روایت خانقاہاں توں باہر اٹھويں تے بارہويں صدی عیسوی دے درمیان زیادہ پھیلی۔ "مہاسِدّھ" تنتراں دے بہت ہی پہنچے ہوئے عامل ہُندے نيں۔