ایران دی تریخ

مغربی دیساں وچ ایران نوں عام طور تے فارس دے ناں نال جانیا جاندا اے، اس دے اتہاس نوں اک وڈے کھیتر دے اتہاس نال جوڑیا جاندا اے، جس نوں گریٹر ایران دے ناں نال وی جانیا جاندا اے، جس اندر پچھم وچ اناتولیا، باسفورس اتے مصر، مشرق وچ پرانے ہندستان دی سرحد اتے سر دریا اتے اتر وچ کوہ قاف اتے یوریشیئن سٹیپی اتے دکھن وچ فارس دی کھاڑی اتے اومان دی کھاڑی تک دے علاقے شامل سن۔

ایران دنیا دیاں سبھ توں پرانیاں سبھ توں وڈیاں رہتلاں وچوں اک دا گھر اے، جسدیاں تریخی اتے شہری آبادیاں 7000 ق م پچھے تک دے نشان ملدے ہن۔ ایران دے پٹھار دی دکھن-مغربی اتے مغربی حصے نے روائتی پرانے نیڑ مشرق ایلام وچ وی شامل سی، مڈھلے کانسی یگ توں، اتے بعد وچ ہور کئی لوکاں جویں کہ کاسیائی، منیان، اتے گٹیاں دے نال رہا۔ جورج ولہیلم فریڈرک ہیگل فارسیاں نوں "پہلے تریخی لوک" کہندا اے۔625 عیسوی سابق وچ ماد لوکاں نے ایران نوں سامراج دے طور تے اک اکائی وچ اکجٹّ کیتا۔ایکیمینڈ سامراج (550-330 ایپو)، جو کہ سائیرس مہان ولوں قائم کیتا گیا سی، پہلا فارسی سامراج سی اتے اسنے بالکن توں اتری افریقہ اتے وچکار ایشیا تک تن براعظماں تے پرسی (پرسپولس) وچ اپنے سنگھاسن توں حکمرانی کیتی۔ ایہہ اج دیکھیاں وی سبھ توں وڈا سامراج سی اتے پہلا عالمی سامراج۔پہلا فارسی سامراج، اتہاس دی سبھ توں وڈی رہتل سی، جو کہ دنیا دی آبادی دا لگبھگ 40٪ نوں جوڑدی سی۔ 480ء دے آلے دوآلے ایہہ دنیا دے کل 112.4 ملیان لوکاں وچ قریب 49.4 ملیان لوک بندے ہن۔ ایہناں دی سفلتا توں بعد سلوقی، پارتھیا اتے ساسانی سامراج نے کامیابی ایران تے لگپگ 1،000 سال لئی حکمرانی کیتی اتے دنیا دے اک پرمکھ طاقت دے طور تے ایران نوں اک وار پھر بنایا۔ پرسیا دے کٹڑ مخالف رومن سامراج اتے اس دا جانشین، بازنتینی سامراج سی۔

لوہا ویلہ وچ ایرانی لوکاں دے آؤن نال فارسی سامراج صحیح ڈھنگ نال شروع ہندا اے۔ ایرانی لوکاں نے کلاسیکل پراتنتا دے ماد، حخامنشی(ہخامنی)، پارتھی اتے ساسانی سامراجاں نوں جم دتا۔

اک وار اک وڈا سامراج بن گیا، ایران تے حملے وی ہوئے، یونانی، عربی (اسلامی)، ترک اتے منگول حملے۔ ایران نے صدیاں دوران اپنی قومی پچھان نوں مڑ مڑ جتلایا اے اتے اک وکھ سیاسی اتے تہذیبی ہستی وجوں ترقی یافتہ ہویا اے۔

مسلماناں دی فارس اتے فتح (633-654) نے ساسانی سامراج نوں ختم کر دتا اتے ایہہ ایران دے اتہاس وچ اک موڑ اے۔ ایران دا اسلامیکرن اٹھویں توں دسویں صدی دوران ہویا، جس نال ایران وچ نال-نال اس دیاں کئی ماتحت رجواڑاشاہیاں وچ وی زرتشتیت دا پتن ہو گیا۔ حالانکہ، پچھلیاں فارسی رہتلاں دیاں کامیابیاں اجائیں نہیں گئیاں سن، ایہناں نوں نویں اسلامی سیاست اتے رہتل نے آتمسات کر لیا سی۔٭

شروعاتی سبھیاچاراں اتے سامراجاں دے لمبے اتہاس دے نال، ایران، مدھ یگ دے اخیر اتے جدید ویلے دی شروعات دوران، خاص کرکے سخت کٹھنائیاں وچ دی لنگھنا پیا۔ خانہ بدوش قبیلیاں دے بہت حملے ہوئے، جنہاں دے سردار اس دیس وچ حاکم بن کے بہہ جاندے، اس تے منفی اثر پاؤندے۔

صفوی شاہی خاندان نے 1501 وچ اک آزاد راج دے طور تے ایران نوں اکمٹھّ کیتا جس نے شیعہ اسلام نوں سامراج دا سرکاری دھرم بنا دتا سی،جس نے اسلام دے اتہاس وچ سبھ توں اہم میل پتھر گڈے۔اک پرمکھ طاقت دے طور تے دوبارہ کم کردے ہوئے، اس ویلے صدیاں توں اسدے مخالف گوانڈھی عثمانی سامراج دے وچکار، ایران اک راجشاہی سی جستے 1501 توں لے کے 1979 دی ایرانی انقلاب تک جدوں 1 اپریل 1979 نوں ایران سرکاری طور تے اک اسلامی لوکراج بنیا، کسے نہ کسے بادشاہ دی حکومت رہی۔

مادی تے ہخامنشی سلطنت (650–330 ق م)

The Achaemenid Empire at its greatest extent.

• 
  The tomb of Cyrus the Great
• 
  Ruins of the Gate of All Nations, Persepolis.
• 
  Ruins of the Apadana, Persepolis.
• 
  Depiction of united Medes and Persians at the Apadana, Persepolis.
• 
  Ruins of the Tachara, Persepolis.

A panoramic view of Persepolis.

یونانی فتح تے سلوقی سلطنت (312 ق م–248 ق م)

اصل مضمون: سلوقی سلطنت

The Seleucid Empire in 200 BC, before Antiochus was defeated by the Romans

پارتھی سلطنت (248 ق م–224 AD)

اصل مضمون: پارتھی سلطنت

Bronze Statue of a Parthian prince, National Museum of Iran

ساسانی سلطنت (224–651 )

اصل مضمون: ساسانی سلطنت

Rock-face relief at Naqsh-e Rustam of Iranian emperor Shapur I (on horseback) capturing Roman emperor Valerian (kneeing) and Philip the Arab (standing).

Hunting scene on a gilded silver bowl showing king Khosrau I.

پرانی تریخ

ایران دی جغرافیایی حیثیت ایہ اے کہ اوہ مرکزی ایشیا تے مشرقی ایشیا نوں مشرق توں قریب تے یورپ توں متصل کردا اے ۔ سر زمین ایران قدیم زمانہ ای توں لوگاں دی مہاجرت تے سکونت دا مرکز ہونے کےعلاوہ وڈے وڈے جنگلاں پرمشتمل تے مختلف ادوار دا ش دا ر رہی اے۔ سرزمین ایران اُتے انسان دے موجود ہونے دی تریخ زیادہ واضح نئی‏‏ں اے لیکن پھربھی بعض محققین نے افریقا، مرکزی ایشیا، قفقاز تے شبہ قارہ ہندوستان توں بوہت سارے لوگاں دے ہجرت کرکے سرزمین ایرن اُتے آنے دے بارے وچ بیان کیاہے۔ ظاہرا سب توں پرانی جگہ جتھے اُتے اک بوہت پرانا تاریخی پتھر وی نصب کیتا گیا اے جوایران وچ پایا جاندا اے اوہ خراسان وچ بستر رودخانہ کشف دے نزدیک واقع اے جس توں بوہت پرانے پتھر دے اوزاراں دے بارے وچ کچھ معلومات ملتی نیں اس جگہ دے بارے وچ اندازہ لایا جاتاہے کہ ایہ جگہ تقریبا ۸۰۰ سال پرانی اے۔

بوہت سارے پتھراں دے اوزار زمانہ پہلے ازتمدن توں متعلق نیں جو شیراز دے شمال مشرق وچ کشف ہوئے نیں۔ انہاں تمام ادوار نوں طے کرنے دے بعد جس وقت یورپ وی زمانہ پہلے از تمدن وچ زندگی بسر کرہا سی ، ایران میڈل ایسٹ دے دوسرے مل دا ں وانگجدید متمدن دور وچ داخل ہوچکیا سی ، انسان دی زندگی تے پہلے تمدن توں مربوط بوہت سارے آثار تے شواہد ، ایران وچ پائے جاندے نیں انہاں وچوں اک کوشش غار کمربند (بہ شہر دے نزدیک) تے غار ہوتو (تریجان دے نزدیک بہشہر دے مغرب وچ) انجام پائی اے انہاں تمدناں دی قدمت تقریبا ۹۰۰ سال ق م تک پہنچتی اے تے دوسرے آثار جو آسیاب دے ٹیلے (کرمانشاہ دے مشرق وچ) گنج دور (کنگ تے دے مغرب جنوبی وچ) سرآب دا ٹیلہ(کرمانشاہ دے مشرقی شمال وچ) زاغہ دا ٹیلہ (جوبوئاں زہرا دے علاقہ وچ واقع اے ) ٹل باکون (تخت جمشید دے مغرب جنوبی وچ) یانیق دا ٹیلہ( تبریز دے مغربی جنوب وچ) چغامیش دا ٹیلہ (دزفول دے مشرقی جنوب وچ) گودین دا ٹیلہ(کنگ تے دے مغرب وچ) گیان دا ٹیلہ (نہاوند دے نزدیک) چشمہ دا ٹیلہ (شہر ری دے نزدیک) ابلیس دا ٹل (کرمان بردسیر وچ) تے یحیی دا ٹیلہ (بافت کرمان دے جنوب وچ) ملتاہے انہاں سب چیزاں توں معلوم ہوتاہے کہ ۴سے ۹ ہزاراسال ق م پہلے انسان اس سرزمین اُتے زندگی بسر کر دے سن ۔

بمپور (نہرہلیل دے درہ دے نزدیک) جلاہواشہر (زابل دے جنوب وچ)ٹیلہ شوش تے ست ٹیلہ(مشرقی شوش دے جنوب وچ) ٹیلہ حسنلو(نقدہ دے قریب) ٹیلہ مارلیک جاں چراغ علی دا ٹیلہ (گیلان دی نہر دے کول) ٹیلہ تورنگ (مشرقی گرگان دے شمال وچ) ٹیلہ زیویہ) مشرق شقزماں) ٹیلہ حصار (دامغان دے قریب) ٹیلہ موسیان (دھلران دی سرزمین اُتے)شہداد جاں خبیث دا ٹیلہ تے قبرستان (کرمان دے مشرق وچ) تے ٹیلہ گنج(کلاردشت مازندارن وچ) ایہ سب آثار ،بیابان ایران دے بوہت پرانے تمدن ہونے اُتے دلالت کر دے نیں تے معلوم ہوتاہے کہ ایہ سب آثار اک ہزار سال پہلے از میلادی توں ایتھے پرموجود نیں۔ پہلے تمدناں وچوں ایران دی تریخ وچ جوبہت ای مشہور تمدن کہاجاتاہے اوہ سیلک دا تمدن اے۔اس تمدن دے آثار سیلک دے ٹیلاں (مغربی دا شان دے جنوب (وچ پائے جاندے نیں تے یہ اس بات دی ع دا سی کر دے نیں کہ ایران دے بیابان سب توں پہلے والے انساناں دے زندگی بسرکرنے دی سب توں پرانی جگہ اے ۔ قدیمی ترین سیلک دے ٹیلاں دی قدمت تقریبا پنجوی‏‏ں ہزارہ دے شروع تے چھیواں ہزارہ دے اواخر پہلے از میلادی تک پہنچتی اے۔ اس زمانے دے جو مٹی دے برتن اسی‏‏ں تک پہنچے نیں اوہ سب توں پہلے تمدن دی خبردیندے نیں اس سرزمین اُتے مٹی دے برتناں دا استعمال زیادہ معلوم دیتاہے انہاں وچوں بعض دی قدمت تو تقریبا ۴۰۰۰ سال پہلے از میلادی تک پہنچتی اے تے اسی وجہ توں بیابان ایران نوں سب توں پہلے مٹی دے برتناں داگہوراہ کہاگیاہے۔ بیابان ایران دے جنوبی تے مغربی علاقہ دا جو ارتباط بین النہرین توں اے اس توں معلوم ہوتاہے کہ ایہ علاقہ دوسرے علاقاں توں پہلے تاریخی دور وچ داخل ہوگیا سی اس لئی کہ پہلے از میلادی دے تیسرے ہزارہ دے شروع وچ خوزستان دے بیابان وچ جو خطی تصویراں اختراع کیتی گئی نیں انہاں نوں”ایلامی آغازین“ کہاجاندا اے ۔ اس خط دے نمونے سیلک وچ، ٹیلہ کنگ تے دے گہرائی ،ٹیلہ ملیان فارس ایتھے تک کہ زابل دے جلے ہوئے شہر وچ وی ملتے نیں جو اس بات دی ع دا سی کر دے نیں کہ اس زمانے وچ مغربی ایران دے بیابان دوسری جگہاں دے بیابان توں ثقافتی اتصال رکھدے سن۔

مغربی ایران دے بہترین ساکنین وچوں (جنوب توں لیکر شمال تک) ایہ لوک سن : ایلامیان، دا سی ھا،لولوبی ھا،گوندی ھا،انہاں قوماں دی آپس وچ رشتہ داریاں سن تے زبان وقبیلہ دے لحاظ توں اک دوسرے توں قریب وی سن، ایلامیاں دی اصلی سرزمین،شوش دریائے دا رون نامی درے تے خوزستان دا قلعہ سی جو پہاڑی تے شمال دے بلند وبالا بیابیان تے شوش دے نچلے حصہ توں مشرقی شمال تک جاندا اے۔ لیکن ایلامیاں دی بادشاہت نے بوہت ساری وسیع زمین نوں اپنے حصہ وچ لے رکھیا سی تے جنوب تالیان(بوشہر موجودہ) تے مشرق وچ انشان جاں انزان (ٹیلہ ملیان، مرودشت فارس دے قریب) نوں شامل ہُندی سی قدیمی ادوار وچ بین النہرین دا اقتصاد بیابان ایران دے طبیعی منابع تے زاگرس دے پہاڑاں توں وابستہ سی سومریاں تے آکدیاں دی خوزستان تے زاگرس دے پہاڑی علاقاں اُتے حملہ دا سبب ایہی چیزتھی،اس سب لوٹ مار دی وجہ توں تیسرے ہزارہ ق م دے درمیان شاہک نشین خرد نے زاگرس او رخوزستان دے درمیان پہاڑی علاقاں وچ اک سیاسی او رفوجی متحد حکومت ایلام دا اعلان کردیا تے تقریبا ۶۴۶ق م تک آشوریاں دے ہا سی ں سقوط توں پہلے ایتھے اُتے متعددجگہاں اُتے بادشاہی سی،پوزور(کوتیک) این شوشینک، شیلھک، اونتش۔ گل، شوتروک۔ نھونتہ۔ کوتیر۔ کوتیر۔ نھونتہ و شیلھک۔ این شوشینک ایلامی سلسلہ دے حاکماں وچوں نامدار ترین حاکم سی شوش تے انشان دے علاوہ دوسرے شہر اون(احتمالا شوشتر موجودہ)،سیمش (خرم آباد موجودہ)،مدکتو (احتمالا شمال شوش وچ) تے ھیدلو (مشرق دے پہاڑاں وچ فارس دے راستہ ول) انہاں دا حکومت ایلام دے وڈے شہراں وچ شمار ہوتا سی ۔ اقوام دا سی، لولوبی و گوتی زاگرس مرکزی وچ زندگی بسرکردے سن انہاں وچوں دا سی تیسرے ہزارہ پہلے از میلادی دے اواخرماں سرزمین لرستان پرزندگی بسر کر دے سن لیکن انہاں دی اصل جگہ بالکل صحیح معلوم ومعین نئی‏‏ں اے۔

۱۶ جاں ۱۷ قرن ق م توں لیکر تقریبا ۱۱۵۵ ق م بابل انہاں لوگاں دے زیر تحت سی ایہ بین النہرین اُتے غیر ایرانیاں دی سب توں طولانی مدت دی دا میابی اے۔ لرستان دا مس جو مغرب ایران دے ہنر دے بہترین نمونے سن دوسرے ہزارہ دے اواخر تے پہلے ہزارہ دے شروع وچ پایا جاندا سی بوہت سارے محققین نے اس نوں اقوام دا سی توں منسوب کیاہے لولوبیاں نے ظاہرا زاگرس دے پہاڑی علاقہ تے دوسرے وسیع علاقاں اُتے اپناتصرف کررکھا سی تے انہاں نے اپنامرکز شہر زور نوں بنارکھا سی ۔ مہم ترین یاد گار جووہ چھڈ کرگئے اوہ لولوبی بادشاہ انوبینی دا ایک برجستہ نقش اے جو پل زہاب دے قریب اے تے اس دے اُتے اک کتیبہ وی اکدی زبان وچ موجود اے ۔ گوتی قوم جو شاید شہر زور دے شمال وچ زندگی بسر کردتی سی تیسرے ہزارہ دے اواخرماں انہاں نے بابل نوں اپنے قابوماں لے لیا تے اس دے کچھ بعد ایلام اُتے وی اپنا تسلط جمالیا۔ لیکن ایران دی تریخ ”آریاں دی سرزمین “ہونے دی حیثیت توں قوم آریا (ہندوستانی تے ایرانی)دے ایتھے پرہجرت کرنے توں بیابان ایران وچ داخل ہوکراپنا آغاز کردتی اے آریائی ہندوستان تے اروپا دی قوماں وچوں اک قوم سی جو اک دوسرے توں جداہونے دے بعد دوسر ے ہزارہ وچ مرکزی ایشیا وچ زندگی بسر کر دے سن زرتشتیاں دی کتاباں وچ ایرانیاں دی پرانی سرزمین دا نام ”ایران ویج“ بیان کیتا گیا اے تے ندیداد وچ بیان کیتا گیا اے کہ ایران ویج سب توں پہلی سرزمین اے جو اھورہ مزدا دے ہا سی ں پیداہوئی اے بعض محققین دی نظر وچ جس وقت بیابان ایران وچ لوہے دا زمانہ اپنے عروج اُتے سی آریائی مہاجرتقریبا ۸۰۰ توں لیکر ۱۰۰۰ ق م وچ اس سرزمین دے مغربی علاقہ وچ داخل ہوئے سن آریائیاں دے ایران وچ داخل ہونے دے راستے دے بارے وچ بوہت سارے لوگاں دا کہناہے کہ ایہ مہاجر مرکزی ایشیاسے مغرب ول آئے ایتھے تک کہ زاگرس دے پہاڑاں تک پہنچ گئے لیکن دوسرے لوگاں دا نظریہ اے کہ آریائی مہاجرین دو مختلف راستاں دریائے خزر ول توں ایران وچ داخل ہوئے نیں تے طوائف مادی وپارسی قفقاز دے راستے توں سرزمین ایران وچ داخل ہوئے نیں کیانی حکمراناں دی روایات توں پتہ چلتاہے کہ آریائی زردشتیاں دے زمانے تک ایران وچ موجود سن۔ نواں صدی پہلے از مسیح توں آریائی قوم دا شکنجہ زاگرس دے پہاڑی علاقہ وچ بومیان پرزیادہ ہو گیا تے انہاں نے مغرب ول پڑھتے ہوئے رفتہ رفتہ اوتھے دے رہنے والاں کوشہراں تے آبادیاں توں باہر کڈ دیا تے آشوریان دے برابر وچ کھڑے ہو گئے اسی وجہ توں ماد وپارس دی اقوام دا ناں پہلی مرتبہ آشوریاں دی کتاباں وچ آگیا تے ان دی سرزمیناں دے ناں ”مدی“ ۶ (ہمدان دے قریب) و”پرسوئیہ“۷ (دریای ارومیہ دے مغرب تے جنوب مغربی علاقہ دسے گئے نیں شلمنصر آشوریاں دے تیسرے بادشاہ دے سالنامہ وچ ۸۴۴ ق م وچ پارسیان دا تے ۸۳۶ ق م وچ مادیاں دا نام لیاگیا اسی دے ہمعصر نویںصدی پہلے از مسیح دے اواخر تے آٹھواں صدی ق م دے اوائل وچ آشوریاں دی حکومت کمزور ہو گئی تے ان دی ایہ کمزوری تے ارتور (آرارات) دی حکومت دے مضبوط ہونے دا سبب بن گئی

تے ارتو دی وسیع قدرت آشور دی پریشانی دا سبب سی تے آشوری بادشاہ ،اپنی سرحداں پر تے ارتو دے احتمالی حملاں دا جواب دینے دے لئی مجبور سن کہ اک بوہت وڈی فوج تیار رکھن ۔ تے ارتو دے اک بادشاہ نے اٹھوی‏‏ں صدی ق م دے شروع وچ آشور نوں دھمکی دی کہ اوہ دریای تے میہ دے مغربی ساحل اُتے اپنا قبضہ جمالے گا تے دوسری زمیناں وی جو قبیلہ مانای توں متعلق نیں تے دریاکے مشرقی ساحل دے برابر وچ نیں اپنی زمین وچ ودھیا لوے گا لیکن جنگجو تے مستقل طلب آریایی تے پارس قوماں دے حالات اُتے نظررکھنے دی وجہ توں جو اسی سرزمین پرمستقر سن بوہت مشکل سی تے اسی حس استقلال نے انہاں اقوام دی مددکی فرمانروای تیگلت پیلسر سوم (۷۴۴۔۷۲۷ق م)دے آغاز وچ آشوریاں نے مغرب پر تے ارتو دے وسیع نفوذ نوں مقابلہ وچ اک لشکرکشی دی تے زاگرس دی وسیعی سرزمین انہاں دے تصرف وچ آگئی۔آشوریان دے اس فوجی حملے نے انہاں نوں مادیاں دے مقابلے وچ لاکھڑا کیتا تے ۷۳۷ق م وچ ایہ لوک مادیاں دے قلمرو وچ داخل ہو گئے۔ آشوریاں دے کتیبہ اس بات دی ح دا یت کر دے نیں کہ ایہ لوک مادیاں توں خراج لیدے سن تے ان دی سرزمین وچ حتی دے پہاڑاں پربھی انہاں نے اپنا اثرورسوخ قائم کر لیا۔ بیکنی نامی پہاڑی دی اہمیت دا تعین(جسنوں پہلے دماوند دا ہی حصہ تصور کیاجاتا سی ) تے آج اسنوں قلہ الوند پرمنطبق کیتا جاتاہے،آشوریاں دے مادیاں دی حکومت وچ نفوذ تے قبضہ دی حدود نوں واضح کرسکتاہے ماد و پارس دے قبیلےآں نے مہاجرت دی وجہ توں یاپھر ایران وچ مستقرہونے دی وجہ توں آپس وچ رشتہ داری قائم کرلی تے ان دے اوتھے پرمستقل ہوجانے دی وجہ توں اک دوسرے توں رشتہ داری قائم کرنے وچ کوئی رو دا وٹ نئی‏‏ں سی اسی وجہ توں زبان شناسی دی جدید تحقیق بتاندی اے کہ واژہ ”ماد“ دا ریشہ ہند جاں یورپ توں نئی‏‏ں لیا گیا اے ہرودت دی تحقیق دے مطابق پرانے زمانے وچ تمام مادیاں نوں آریائی کہاجاتا سی ہرودت مادیاں دے ۶ وڈے قبیلےآں دا ذکر کرتاہے جن وچوں ”مغھا“ اک قبیلہ اے ۔ ایہی یونانی مورخ پارسیاں دے بارے وچ کہتاہے کہ ایہ ۱۰قبیلاں توں مل کربناہے تے پاسار گادیاں وچوں ھخامنشیان وی انہاں وچوں سن انہاں نوں پارسی قبیلہ دا سب توں چنگا قبیلہ مانتے نیں ۔ درحقیقت پارسی وی اسی زمانے وچ ماد قبیلےآں اُتے قدرت پانے دی وجہ توں تے تقریبا ۸۱۵ سال ق م توں اپنی پہلی سرز مین ایران توں جنوب ول چلے گئے تے شوش دے مشرقی شمال وچ پرسومش ۳ دے علاقہ وچ مستقر ہو گئے تقریبا ۷۰۰ سال ق م، ھخامنش قبیلہ پارسی دا سربراہ جو ظاہرا سناخریب پادشاہ آشوری دے نال جنگ وچ شکست دے بعد(۶۹۲) متحد ایلام و بابل سی۔ اسی طرح پارسی وی اس زمانے وچ مادیاں دے نال نال سن لیکن حالات نے کردگان ماد دی زیادہ مدد دی تے انہاں نے قبیلہ ماد کومتحد کرکے پارسیاں توں پہلے اپنی حکومت بنالی۔

قرون وسطی تریخ

ایران وچ طاہریاں ، صفاریاں ، سامانیاں ، سلجوقیاں تے خوارزم شاہیاں دے ادوار وچ مشہد نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل ہوئی۔ خوارزم شاہیاں دے دور وچ چنگیز دے حملےآں دا آغاز ہويا۔ چنگیز خان تے ہلاکو خان دے حملےآں دے بعد خراسان دے شہراں وچ بری طرح ویرانی پھیل گئی۔ سنہ 737 ہجری قمری وچ ایران دے صوبۂ خراسان وچ منگول حکمراناں دے خلاف سربداران تحریک کامیاب ہوئی تے اسی نام تو‏ں ایران وچ پہلی بار اک شیعہ حکومت دی بنیاد رکھی گئی تے ایہ تقریبا پنجاہ سال تک قائم رہی۔ اس عرصے وچ مشہد تے سبزوار وچ کافی رونق آ گئی۔ آخرکار تیمور گورگانی نے سنہ 788 ہجری قمری وچ انہاں دی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ تیموریاں دے بعد صفوی سلطنت قائم ہوئی۔ ایران وچ اسلامی فتوحات دے بعد جو سب تو‏ں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء تو‏ں لےکر 1722ء تک قائم رہنے والی صفوی حکومت سی ۔

اس حکومت دا بانی شاہ اسماعیل صفوی اک بزرگ شیخ اسحاق صفی الدین (متوفی 1334ء) دی اولاد وچو‏ں سی ۔ چنانچہ اسی بزرگ دی نسبت تو‏ں ایہ خاندان صفوی کہلیایا۔ شاہ اسماعیل نے شیعیت نو‏‏ں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا تے عباس اعظم نے ایران دے وسطی شہر اصفہان نو‏‏ں دارالسلطنت بنایا۔ عباس نے اصفہان نو‏‏ں اِنّی ترقی دتی کہ لوگ اسنو‏ں" اصفہان نصف جہان " کہنے لگے۔ اس دور وچ مشہد وڈی تیزی پھیلنے تے ترقی کرنے لگیا۔

حوالے