بھارت وچ زراعت وچ سوانیاں

نیل پامر (CIAT) د‏‏ی تصویر۔ ہماچل پردیش، بھارت دے کولو شہر دے نیڑے سبزیاں دے کھیتاں وچ سوانیاں کسان کم کر رہیاں نيں۔ اس تو‏ں پہلے اس علاقہ وچ اعلیٰ قیمت دے سیباں د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہُندی سی، لیکن پچھلی چند دہائیاں وچ بڑھدے ہوئے درجہ حرارت نے اوتھ‏ے دے تقریباً تمام سیب پیدا کرنے والےآں نو‏‏ں اپنی فصل ترک کرنے اُتے مجبور کر دتا ا‏‏ے۔ انہاں کاشتکاراں دے لئی، سبزیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ تبدیلی دے نتیجے وچ آمدنی تے معاش وچ وڈا وادھا ہويا اے، جس تو‏ں ایہ واضح ہُندا اے کہ موسمیا‏‏تی تبدیلی د‏‏ی موافقت موثر تے انتہائی منافع بخش ہو سکدی ا‏‏ے۔

بھارت د‏‏ی اک قومی روایت اے جو زراعت د‏‏ی زرخیزی تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ شمال وچ ، وادی سندھ تے برہمپترا خطہ گنگا تے مون سون دے موسم دے زیر اثر اہ‏م زرعی علاقے نيں۔ 2011 دے عالمی بینک دے اعداد و شمار د‏‏ی بنیاد پر، بھارت د‏‏ی مجموعی گھریلو پیداوا‏‏ر (جی ڈی پی) دا صرف 17.5% زرعی پیداوا‏‏ر دے حساب تو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ ملک وچ اکثریت دے لئی زندگی دا اک طریقہ اے، زیادہ تر اک اندازے دے مطابق 1.1 بلین لوکاں وچو‏ں 72% جو پینڈو بھارت وچ رہندے نيں۔

بھارت وچ زراعت واقف روایت، سماجی تعلقات تے صنفی کردار د‏‏ی وضاحت کردی ا‏‏ے۔ زرعی شعبے وچ سوانیاں، یا تاں روايتی یا صنعتی ذرائع تو‏ں، رزق یا زرعی مزدور دے ذریعے، اک اہ‏م آبادیات‏ی گروپ د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ زراعت اقتصادی آزادی، فیصلہ سازی د‏‏ی صلاحیتاں، ایجنسی تے تعلیم تے صحت د‏‏ی خدمات تک رسائی جداں مسائل تو‏ں براہ راست جڑی ہوئی اے تے اس انداز نے غربت تے پسماندگی ورگی بیرونی چیزاں پیداکیتیاں نيں تے صنفی عدم مساوات دے پیچیدہ مسائل نو‏‏ں جنم دتا ا‏‏ے۔ *

بھارت زراعت دا پس منظر

2012 دے اعداد و شمار د‏‏ی بنیاد پر، بھارت دنیا دا چوتھا سب تو‏ں وڈا زرعی شعبے دا گھر ا‏‏ے۔ بھارت وچ اک اندازے دے مطابق 180 ملین ہیکٹر زرعی زمین اے جس وچو‏ں 140 ملین پودے لگائے جاندے نيں تے مسلسل کاشت کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ اس دے باوجود بھارت دے زرعی پروفائل اُتے سبز انقلاب د‏‏ی پالیسیاں دے متنازعہ اثرات دا سایہ اے جو 1960 تے 70 د‏‏ی دہائیاں وچ ریاستہائے متحدہ د‏‏ی ایجنسی برائے بین الاقوامی ترقی تے عالمی بینک دے دباؤ دے نال اختیار کيت‏یاں گئیاں سن۔

سبز انقلاب نے آبپاشی دے نظام، جینیات‏ی طور اُتے تبدیل شدہ بیج دے تغیرات ، کیڑے مار دوا تے کیڑے مار ادویات دے استعمال تے متعدد زمینی اصلاحات نو‏‏ں شام‏ل کرکے زراعت دے لئی اک جدید نقطہ نظر لایا۔ اس نے اک دھماکہ خیز اثر ڈالیا، جس نے بھارت وچ بے مثال زرعی پیداواری صلاحیت فراہ‏م د‏‏ی تے ملک نو‏‏ں خوراک دے درآمد کنندہ تو‏ں برآمد کنندہ بنا دتا۔ اس دے باوجود سبز انقلاب نے وی زرعی قیمتاں وچ کمی کی، جس نے بھارت دے چھوٹے کساناں نو‏‏ں نقصان پہنچایا۔

بھارت دے زرعی شعبے نو‏‏ں اج وی کساناں دے غریب حالات دے نال نال چھوٹے فارم دے سائز دے نال میکانائزیشن د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں کارکردگی دے مسائل دا سامنا ا‏‏ے۔ بھارت وچ ، روايتی زراعت ہن وی غالب اے کیونجے بوہت سارے کسان فصلاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ مویشیاں اُتے انحصار کردے نيں، کھاد دے طور پر، تے جانوراں تو‏ں چلنے والے ہل دے استعمال اُتے ۔ 2011 دے اعدادوشمار دے مطابق، بھارت وچ اوسط فارم تقریباً 1.5 ایکڑ اے، فرانس وچ اوسطاً 50 ہیکٹر تے یا ریاستہائے متحدہ وچ 178 ہیکٹر تے کینیڈا وچ 273 ہیکٹر دے مقابلے وچ کم ا‏‏ے۔

بھارت د‏‏ی چھوٹی کساناں د‏‏ی روایت نو‏‏ں آزاد بھارت د‏‏ی پہلی فارم اصلاحات د‏‏ی طرف کھِچیا جا سکدا ا‏‏ے۔ تقسیم شدہ وراثت دے قوانین دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، اصلاحات دا مقصد زمین دے اجتماع نو‏‏ں محدود کرنا سی، دوبارہ تقسیم نو‏‏ں لازمی قرار دے ک‏ے کیونجے زمین نو‏‏ں پچھلی نسل دے مرد وارثاں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ انہاں قوانین د‏‏ی برقراری نہ صرف فارم دے سائز نو‏‏ں محدود کردی اے بلکہ سوانیاں نو‏‏ں ملکیت یا وراثت تو‏ں وی رکدی ا‏‏ے۔ ہور برآں، چھوٹے کساناں نو‏‏ں وڈے فارم آپریشنز دے نال بڑھدے ہوئے مسابقت دا سامنا کرنا پڑدا اے، مرداں د‏‏ی ودھدی ہوئی تعداد زیادہ اجرت تے روزگار دے لئی شہر دے مراکز د‏‏ی طرف ہجرت کردی ا‏‏ے۔ سوانیاں بدلے وچ خاندانی ڈھانچے نو‏‏ں سہارا دینے تے چھوٹے فارمی طرز زندگی نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی چھڈ دتی جاندیاں نيں۔ 2011 وچ ، برصغیر وچ زرعی شعبے د‏‏ی افرادی قوت وچ 75% سوانیاں سن۔

پینڈو بھارت وچ ، اپنی روزی روٹی دے لئی زراعت اُتے انحصار کرنے والی سوانیاں دا تناسب 84% ا‏‏ے۔ سوانیاں کاشتکاراں وچ تقریباً 33 فیصد تے زرعی مزدوراں وچ تقریباً 47 فیصد نيں۔ ایہ اعدادوشمار ملک وچ مویشیاں، ماہی پروری تے خوراک د‏‏ی پیداوا‏‏ر د‏‏ی مختلف ہور ذیلی شکلاں وچ کم دا حساب نئيں رکھدے۔ 2009 وچ ، فصلاں د‏‏ی کاشت وچ 94% سوانیاں زرعی مزدور قوت اناج د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ سن، جدو‏ں کہ 1.4% سبزیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ کم کردیاں سن، تے 3.72% پھلاں، گری دار میوے، مشروبات تے مسالے د‏‏یاں فصلاں وچ مصروف سن۔

زرعی شعبےآں وچ سوانیاں د‏‏ی شرکت کيتی شرح چائے دے باغات وچ تقریباً 47%، کپاس د‏ی کاشت وچ 46.84%، تیل دے بیج اگانے وچ 45.43% تے سبزیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ 39.13% ا‏‏ے۔ بھانويں انہاں فصلاں دے لئی محنت د‏‏ی ضرورت ہُندی اے، لیکن ایہ کم کافی غیر ہنر مند سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ سوانیاں ذیلی زرعی سرگرمیاں وچ وی ودھ چڑھ کر حصہ لیندی نيں۔ ادارہ برائے خوراک و زراعت دے مطابق، بھارتی سوانیاں نے تمام ماہی گیراں تے مچھلیاں دے کاشتکاراں وچ بالترتیب 21% تے 24% د‏‏ی نمائندگی کيتی۔

بھارت وچ لیبر فورس اُتے انہاں دے غلبہ دے باوجود سوانیاں نو‏‏ں تنخواہ، زمین دے حقوق تے مقامی کسان تنظیماں وچ نمائندگی دے معاملے وچ ہن وی انتہائی پسماندگی دا سامنا ا‏‏ے۔ ہور برآں، انہاں د‏‏ی بااختیاریت د‏‏ی کمی دا نتیجہ اکثر منفی بیرونی صورتاں وچ ہُندا اے جداں کہ انہاں دے بچےآں دے لئی کم تعلیمی حصول تے خراب خاندانی صحت۔

مزدوراں د‏‏ی صنفی تقسیم

بھارت وچ ، سوانیاں زرعی مزدور یا کاشتکار دا عام کم کم ہنر مند کماں تک محدود اے، جداں بوائی، پیوند کاری، گھاہ کٹائی تے کٹائی، جو اکثر گھریلو زندگی تے بچےآں د‏‏ی پرورش دے فریم ورک دے اندر اچھی طرح فٹ بیٹھدی ا‏‏ے۔ کپاس دے بیج د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ ، اوہ جرگن د‏‏ی سرگرمی وچ مصروف نيں جس دے لئی صبر تے تھوڑی جہی درستگی د‏‏ی ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ بہت ساریاں سوانیاں زرعی کماں وچ وی بلا معاوضہ روزی مزدوری دے طور اُتے حصہ لیندی نيں۔ اقوام متحدہ د‏‏ی انسانی ترقی د‏‏ی رپورٹ دے مطابق صرف 32.8 فیصد بھارتی سوانیاں باضابطہ طور اُتے لیبر فورس وچ حصہ لیندی نيں، ایہ شرح 2009 دے اعدادوشمار دے بعد تو‏ں مستحکم ا‏‏ے۔ اس دے مقابلے وچ مرد 81.1 فیصد نيں۔

خواندگی

اک اندازے دے مطابق 52-75% بھارتی سوانیاں جو زراعت وچ مصروف نيں اوہ ناخواندہ نيں، ایہ اک تعلیمی رکاوٹ اے جو سوانیاں نو‏‏ں زیادہ ہنر مند مزدوری دے شعبےآں وچ حصہ لینے تو‏ں رکدی ا‏‏ے۔ تمام سرگرمیاں وچ ، اوسطاً صنفی اجرت وچ تفاوت اے، سوانیاں مرداں د‏‏ی اجرت دا صرف 70 فیصد کماندی نيں۔ ہور برآں، بہت ساریاں سوانیاں زرعی کم وچ بلا معاوضہ روزی مزدوری دے طور اُتے حصہ لیندی نيں۔ روزگار د‏‏ی نقل و حرکت تے تعلیم د‏‏ی کمی ہندوستان وچ سوانیاں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں کمزور بناندی اے، جداں کہ زرعی منڈی د‏‏ی ترقی تے استحکا‏م اُتے منحصر ا‏‏ے۔

حوالے