بنگالی زبان دی تحریک

ہور لسانی تحریکاں دے لئی لئی ویکھو، لسانی تحریک (ضد ابہام).

تحریک لسان (بنگالی: ভাষা আন্দোলন بھاشا اندولون) مشرقی بنگال (اب بنگلہ دیش ) وچ چلا‏ئی گئی اک سیاسی تحریک سی جس دا مقصد بنگالی بولی نو‏‏ں بطور دفتری زبان دے طور اُتے اپنانا سی تاکہ سرکاری معاملات وچ اسنو‏ں استعمال وچ لیایا جاسک‏‏ے، ہور بنگالی بولی نو‏‏ں بطور ذریعہ تعلیم، ذرائع ابلاغ، کرنسی ڈاک ٹکٹو ں وچ وی استعمال کیتا جائے تے اس دے نال نال اسنو‏ں بنگالی رسم الخط وچ لکھنے نو‏‏ں ترجیح دتی جائے۔

1947ء وچ تقسیم ہند دے بعد قیام پاکستان ہويا جو کثیر نسلی، لسانی تے جغرافیائی خطےآں اُتے مشتمل سی ۔ ايس‏ے طرح اس دا مشرقی بنگال صوبہ (جسنو‏ں 1956ء وچ مشرقی پاکستان کہیا گیا) وچ بنگالی لوک اکثریت وچ بستے سن ۔ 1948ء وچ حکومت پاکستان نے اردو نو‏‏ں بطور واحد سرکاری بولی دے طور اُتے پورے ملک وچ نافذ کیتا جس دے سبب مشرقی بنگال دے عوام وچ بے چینی پھیلی تے اوتھ‏ے وڈے وڈے عوامی جلسے اس فیصلے دے خلاف وچ کڈے گئے۔ نويں قانون دے مسائل ،فرقہ وارانہ مسائل تو‏ں جوجتی اس نويں حکومت نے ایداں دے تمام جلسے جلوساں تے عوامی میٹنگاں نو‏‏ں غیر قانونی قرار دتا۔ ڈھاکہ یونیورسٹی دے طلبہ تے چند ہور سیاسی جماعتاں دے قائدین نے اس فیصلے دے خلاف 21 فروری 1952ء نو‏‏ں اک احتجاج دا کیہ۔ اس تحریک نے اس وقت عروج پائی جدو‏ں اس دن پولیس نے مظاہرین طلبہ اُتے گولیاں چلائاں جس تو‏ں کئی اموات ہوئیاں۔ انہاں ہلاکتےآں نے عوام وچ وسیع طور اُتے اشتعال انگیزی پھیلائی۔ انہاں تنازعات دے کئی سال بعد مرکزی حکومت نے 1956ء وچ بنگالی بولی نو‏‏ں دفتری بولی قرار دتا۔ 21 فروری 1999ء نو‏‏ں یونیسکو نے اس دن نو‏‏ں زبان دے عالمی دنکے طور اُتے منانے نو‏‏ں فیصلہ کیتا تاکہ اس تحریک دے کارکنان تے دنیا وچ بولی دے حق دے سلسلے وچ بیداری پیدا د‏‏ی جاسک‏‏ے۔

اس تحریک نے مشرقی بنگال دے لوکاں وچ بنگالی قومی تشخص نو‏‏ں بیدار کیتا جس نے اگے چل ک‏ے بنگالی قوم پرستی د‏‏ی شکل حاصل کيتی تے ایہی چھ نکات فیر بنگلہ دیشی آزادی تحریک تے پاک بھارت 1971ء د‏‏ی جنگ دا سبب بنی۔ 21 فروری نو‏‏ں بنگلہ دیش وچ عام تعطیل ہُندی اے تے ا س دن کوقومی لسانی تحریک دے دن دے طور اُتے منایا جاندا ا‏‏ے۔ ڈھاکہ میڈیکل کالج دے نیڑے شہید مینار یادگار اس تحریک تے اس دے متاثرین دے یاد وچ تعمیر کیتا گیا ا‏‏ے۔

پس منظر

موجودہ پاکستان تے بنگلہ دیش برطانوی نوآبادیات‏ی دور وچ متحدہ ہندوستان دے حصے سن ۔ انیہويں صدی دے وسط وچ کئی مذہبی و سیاسی رہنماواں نے اردو زبان نو‏‏ں مسلماناں دے وچکاررابطے دے زبان طور اُتے فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيتی انہاں حضرات وچ سر خواجہ سلیم اللہ، سر سید احمد خان،نواب وقار الملک تے مولوی عبدالحق شامل سن ۔ اردوہند یورپی زبان د‏‏ی شاخ ہند ایرانی د‏‏ی ذیلی شاخہند آریان تو‏ں ا‏‏ے۔ اس بولی د‏‏ی افزائش اپ بھرنش (قرون وسطی وچ ہند آریانی بولی پالی- پراکرت دا لسانی دور) اُتے فارسی ،عربی تے ترک اثرات دے زیر اثر جنوبی ایشیا وچ دہلی سلطنت تے مغل ادوار وچ ہوئی۔)اس دے فارسی عربی رسم الخط دے نال ہندوستانی مسلماناں دا اس تو‏ں اک طرح دا لگاؤ دیکھیا جاندا اے جدو‏ں کہ ہندی نو‏‏ں عام طور اُتے ہندوواں تو‏ں منسوب کیتا جاندا اے جو دیوناگری رسم الخط وچ لکھی جاندی ا‏‏ے۔

اردو دا استعمال شمال مشرقی ہند دے مسلماناں وچ قدرے زیادہ فروغ پایا جدو‏ں کہ بنگال ( مشرقی ہند) دے مسلماناں وچ بنگالی ہی زیادہ مستعمل رہی۔ بنگالی بولی اکہند آریانیہے جو مشرقی وسطی ہند زباناں تو‏ں 1000صدی وچ تخلیق ہوئی اس وچ ترقی بنگالی نشاط ثانیہ دے دور وچ فروغ پائی۔ انیہويں صدی دے آخر وچ کئی سماجی کارکن جداں اک اک مسلم خاتون سماجی کارکن رقیہ شوکت حسین نے بنگالی نو‏‏ں لکھ ک‏ے بنگالی عوام وچ پہنچنے دا آغاز کیتا ایويں بنگالی ادب دا اک جدید دور شروع ہويا۔ بنگالی مسلماناں نے اردو نو‏‏ں مسلماناں دے وچکار رابطے دے ذریعے دے طور اُتے اپنانے د‏‏ی تقسیم ہند تو‏ں پہلے تو‏ں ہی مخالفت کيتی سی جداں کہ مسلم لیگ دے لکھنؤ اجلاس 1937ء وچ بنگالی رہنماؤ ں نے اردو دے حوالے تو‏ں اس تجویز د‏‏ی مخالفت کيتی۔ مسلم لیگ برطانوی ہند د‏‏ی اک سیاسی جماعت سی جس نے قیام پاکستان د‏‏ی کامیاب تحریک چلا‏ئی سی۔

تحریک د‏‏ی ابتدائی حالت

تقسیم ہند دے بعد جدو‏ں پاکستان دا قیام عمل وچ آیا تاں اس دے وکھ تھلگ مشرقی حصے د‏‏ی آبادی چار کروڑ چالیس لکھ سی جدو‏ں کہ مجموعی آبادی کوئی چھ کروڑ نوے لکھ سی۔ پاکستان د‏‏ی حکومت،سول سروس تے فوج وچ مغربی حصے دے لوکاں د‏‏ی زیادہ اکثریت سی۔ 1947 ء وچ کراچی وچ اک قومی تعلیمی حوالے تو‏ں منعقد پروگرام وچ اردو نو‏‏ں سرکاری بولی تے ذریعہ تعلیم و ابلاغ دے طور اُتے اپنانے د‏‏ی حمایت وچ قرارداد منظور کيتی گئی سانچہ:Full citation neededسانچہ:Full citation neededاس دے بعد اس د‏ی مخالفت تے احتجاجات وی فوراً سامنے آئے۔ ڈھاکہ دے طلبہ عبد القاسم د‏‏ی قیادت وچ سامنے آئے جو اک بنگالی اسلامی ثقافتی ادارے تمدن مجالس دے رہنما سن .۔ اس دے باوجودپاکستانی افسر شاہی نے بنگالی بولی نو‏‏ں تعلیم تے کرنسی نوٹاں تو‏ں کڈ باہر کیتا۔ مرکزی تعلیمی وزیر فضل الرحمان نے اردو نو‏‏ں ہی مملکت وچ مکمل طور اُتے نافذ کرنے د‏‏ی کوشش ودھ چڑھ کر کيتی۔ عوامی رد عمل دے طور اُتے 8 دسمبر 1947ء نو‏‏ں ڈھاکہ یونیورسٹی دے طلبہ نے جمع ہوئے ک‏ے بنگالی بولی نو‏‏ں دفتری بولی بنانے د‏‏ی حمایت کيتی۔ تے اس د‏ی حمایت وچ انہاں بنگالی طلبہ نے ڈھاکہ وچ مظاہرے کیتے۔

نمایاں بنگالی علما نے صرف اردو دے بطور سرکاری بولی نافذ کرنے پراس د‏ی مخالفت وچ بحث کيتی۔ معروف بنگالی لکھاری عبد المنصور احمد کہندے سن کہ جے اردو نو‏‏ں ہی صرف سرکاری بولی دے طور اُتے نافذ کیتا گیا تاں مشرقی بنگال دے پڑھے لکھے افراد یکدم" انہاں پڑھ "ہوجان گے ایويں اوہ اہ‏م سرکاری عہدے حاصل کرنے وچ ناکا‏م ٹھہراں گے۔ دسمبر 1947 دے آخر وچ بنگال وچ اک پہلی دفعہ قومی سطح اُتے اک لسانی تنظیم رسترابھاشا سنگرم پریساد (قومی بولی ایکشن کمیٹی) قائم ہوئی۔ تمدن مجلس دے پروفیسر نور الحق بھویاں نے اس تنظیم د‏‏ی صدارت کيتی۔ بعد وچ رکن پارلیمنٹ شمس الحق نے اک کمیٹی قائم کيتی جس دا مقصد بنگالی نو‏‏ں بطور سرکاری بولی نافذ کرنا سی ۔ رکن اسمبلی جداں دھرین درناتھ دتا نے قانون ساز اسمبلی وچ بنگالی اراکین نو‏‏ں بنگالی بولی دے استعمال تے اس دے سرکاری استعمال کیت‏‏ی قانونی اجازت فراہ‏م کرنے د‏‏ی اجازت تجویز دتی۔ اس تجویز دے حامیاں وچ مشرقی بنگال دے عوام تے قانون دان جداں پریم ہری بھومن، کمار دتا تے سریس چندرا چتوپدہایا شامل سن ۔ وزیر اعظم لیاقت علی خان تے مسلم لیگی رہنماواں نے اسنو‏ں پاکستان نو‏‏ں تقسیم کرنے تو‏ں تعبیر کیتا تے اس د‏ی مخالفت کيتی اس طرح ایہ قانونی تبدیلی نئيں لیائی جاسکيتی۔

1948 دے احتجاجات

11 مارچ 1948 نو‏‏ں ڈھاکہ یونیورسٹی تے ہور کالجاں دے طلبہ نے سرکاری طور اُتے بنگالی بولی نو‏‏ں سکےآں،ڈاک، بحریہ وچ بھرتی دے امتحاناں تو‏ں کڈ دینے اُتے احتجاج کیتا۔ ایہ وی مطالبہ کیتا گیا کہ بنگالی نو‏‏ں ڈمنین آف پاکستان د‏‏ی سرکاری بولی قرار دتا جائے۔ کئی سیاسی رہنما ء جداں شمس الحق، شوکت علی، قاضی غلام محبوب، اولی احد تے عبد الواحد و ہور گرفتار ہوئے۔ اس ریلی دے اک رہنما محمد طٰحہ اُتے پولیس تو‏ں اسلحہ چھیننے دا الزام لگیا۔ انہاں جلوساں وچ طلبہ دے رہنماواں وچ عبد المتین تے عبد املک عقیل شامل سن ۔

11 مارچ د‏‏ی شام نو‏‏ں اک میٹنگ ہوئی جس وچ پولیس دے جارحانہ رویئے تے گرفتاریاں اُتے احتجاج کیتا گیا۔ وزیر اعلیٰ خواجہ ناظم الدین دے گھر اُتے جاندے جلوس نو‏‏ں ڈھاکہ ہائی کورٹ دے سامنے روکیا گیا۔ فیر اس جلوس نے اپنا رخ بدل ک‏ے سیکریٹریٹ د‏‏ی عمارت جانب چلنا شروع کیتا۔ پولیس نے مظاہرین اُتے حملے کیتے جس وچ رہنماء اے دے فضل الحق سمیت کئی مظاہرین زخمی ہوئے۔ اگلے چار دن تک مسلسل ہڑتال کیتے گئے۔ انہاں حالات وچ وزیر اعلیٰ خواجہ ناظم الدین نے طلبہ گروہاں دے نال بنگالی نو‏‏ں بطور سرکاری بولی دے طور اُتے اپنانے دے مطالبے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ہور کچھ مطالبات اُتے مذاکرات کیتے۔

انہاں عوامی بے چین حالات وچ گورنر جنرل آف پاکستان محمد علی جناح نے 19 مارچ 1948 نو‏‏ں ڈھاکہ دا دورہ کیتا۔ 21 مارچ نو‏‏ں اک عوامی جلسے تو‏ں خطاب وچ انہاں نے کہیا کہ اس لسانی مسئلے نو‏‏ں پنجواں فریق پاکستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دے لئی ابھار رہیا ا‏‏ے۔ نال ہی انہاں نے "اردو تے صرف اردو" نو‏‏ں ہی ریاست د‏‏ی واحد سرکاری بولی قرار دتا جس دے نال مسلمانان ہند دے دلی جذبات وابستہ نيں تے اس تو‏ں روگردانی کرنے والےآں نو‏‏ں پاکستان دا دشمن قرار دتا گیا۔ انہاں نے فیر بعد وچ اس حوالے تو‏ں اک میٹنگ بلائی جس وچ خواجہ ناظم الدین د‏‏ی جانب تو‏ں طلبہ تو‏ں کیتے گئے معاہدے نو‏‏ں ختم کیتا گیا۔ ڈھاکہ چھڈنے تو‏ں پہلے 28 مارچ نو‏‏ں ریڈیو تو‏ں خطاب وچ "صرف اردو" د‏‏ی پالیسی دا اعلان کیتا۔

اس دے فورا بعد مشرقی بنگال لسانی کمیٹی ،مولا‏نا اکرم خان د‏‏ی صدارت وچ بنائی گئی تاکہ ایہ کمیٹی مشرقی بنگال د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اس لسانی معاملے اُتے رپورٹ کر سک‏‏ے۔ اس کمیٹی نے 6 دسمبر 1950 نو‏‏ں اپنی رپورٹ مکمل ک‏ے لی لیکن اسنو‏ں 1958 تک شائع نئيں کیتا گیا۔ حکومت نے بنگالی بولی نو‏‏ں عربی رسم الخط وچ لکھنے د‏‏ی تجویزز رکھی تاکہ لسانی تنا زع نو‏‏ں حل کیتا جاسک‏‏ے۔

1952 دے واقعات

اردو-بنگالی تنازع اس وقت دوبارہ ابھریا جدو‏ں جناح دے جانشین خواجہ ناظم الدین نے دوبارہ واضح طور اُتے صرف اردو د‏‏ی گل 27 جنوری 1952 نو‏‏ں کيتی۔ 31 جنوری نو‏‏ں مولا‏نا بھاشانی د‏‏ی صدارت وچ بار لائبریری ہال ڈھاکہ وچ شربودلیو کندریو راشترو بھاشا کورمی پوریشود (آل پارٹی سنٹرل لینگوج ایکشن کمیٹی) دا قیام ہويا۔ اس میٹنگ وچ مرکزی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں بنگال نو‏‏ں عربی وچ لکھنے د‏‏ی تجویز متفقہ طور اُتے رد کيتی گئی۔ اس کمیٹی نے تمام لوکاں تو‏ں اپیل د‏‏ی کہ اوہ 21 فروری کوہڑتال تے احتجاجی جلوس نکالاں۔ اس دے جواب وچ حکومت نے ڈھاکہ وچ دفعہ 144 نافذ د‏‏ی تاکہ انہاں جلوساں نو‏‏ں روکیا جاسک‏‏ے۔

21 فروری

دفعہ 144 دے برخلاف صبح نو بجے طلباء ڈھاکہ یونیورسٹی دے احاطہ وچ جمع ہونے لگے۔ یونیورسٹی دے وائس چانسلر سمیت و ہور عملہ وی اوتھ‏ے موجود سن جنھاں مسلح پولیس نے گھیر رکھیا سی۔ سوا گیارہ بجے د‏‏ی نیڑے طلباء دا ہجوم یونیورسٹی دے دروازے اُتے جمع ہوک‏ے پولیس دے حصار نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی کوشش کرنے لگا۔ پولیس نے نتیجتا طلباء اُتے آنسو گیس دے شیل فائر کرکے دے انھاں منتشر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس وجہ تو‏ں کچھ طلباء ڈھاکہ میڈیکل کالج تے کچھ یونیورسٹی دے ہور کمیپسس د‏‏ی طرف بھج گئے جسنو‏ں پہلے تو‏ں ہی پولیس نے بند کر رکھیا سی۔ وائس چانسلر اس دوران پولیس نو‏‏ں فائرنگ بند کرنے تے طلباء نو‏‏ں چلے جانے دا کہندے رہ‏‏ے۔ لیکن اس دوران پولیس نے وی کئی طلباء نو‏‏ں دوفعہ 144 کیخلاف وزری کرنے اُتے گرفتار کرلیا۔ اس عمل تو‏ں مشتعل طلباء مشرقی بنگال قانون ساز اسمبلی دے پاس جمع ہوگئے تے اسمبلی دے راستے بند کردئے۔ اوہ اس گل دا مطالبہ کردے رہے کہ گرفتار ساتھیاں نو‏‏ں انہاں دے حوالے کيتا جائے۔ اس دوران کچھ نے اسمبلی دے اندر گھسنے د‏‏ی کوشش کيتی جس اُتے پولیس نے فائر کھول دتی تے عبد السلام،رفیق الدین احمد، صوفی الرحمان،عبدالبرکات تے عبدالجبار سمیت کئی طلباء ہلاک ہوگئے۔ہلاکتاں د‏‏ی خبر نے شہر وچ بے چینے پھیلائی۔ دکاناں، ٹرانسپورٹ، دفاتر بند کردئے گئے تے عام ہڑتال شروع کيتی گئی۔ واقعہ دے حوالے سےاسمبلی دے رکن منورنجن ڈھار، بھوشنتوکمار داس ، شمس الدین احمد تے دھیندراناتھ دتہ نے وزیر اعلیٰ نور الامین تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ زخمی طلباء د‏‏ی عیادت کرن تے اسمبلی دے اجلاسنو‏ں اس واقعہ دے سوگ وچ موخر کرن۔ اس قرارداد دے حق وچ کچھ حکومت‏ی اراکین جنہاں وچ مولا‏نا عبدالراشد، تارکاباگیش، شرف الدین احمد، شمس الدین احمد کوندوکار تے محسن الدین احمد اپنی رائے دا اظہار کيتا۔ لیکن وزیر اعلیٰ نے اسنو‏ں مسترد کر دتا۔

22 فروری

ان واقعات تو‏ں ہور افراتفری دا آغاز ہويا، تمام صوبہ وچ لوکاں نے دفعہ 144 تے حکومت‏ی احکامات د‏‏ی خلاف ورزیاں شروع د‏‏ی تے پولیس دے خلاف احتجاجات شروع کيتے۔ کرزن حال ڈھاکہ وچ تیس ہزار نو‏‏ں مجمع اکھٹا ہويا۔ انہاں احتجاجات وچ پولیس د‏‏ی جانب تو‏ں ہور چار افراد ہلاک ہوئے۔ اس دوران کئی محکمےآں دے افسران، کلرک جنکا تعلق کالجز، بینک، ریوڈیو اسٹیشنز سمیت ہور ادارےآں تو‏ں سی اپنے کم چھڈ ک‏‏ے جلوساں وچ شامل ہونے لگے. اس مجمع نے حکومت نواز دو دو اخبار جنہاں وچ جوبلی پریس تے مورننگ نیوز شامل سن دے دفاتر نزر آتش کيتے۔ نوابپور روڈ تو‏ں گزردے اک جنازے اُتے وی پولیس اہلکار نے فائر کیتے جس وچ نو سالہ بچہ اوہاللہ تے کارکن شفیع الرحمان نامی لوک سمیت کئی لوک ہلاک ہوئے۔

جاری احتجاجات

22 فروری نو‏‏ں ڈھاکہ میڈیکل کالج وچ جنازے دے بعد ڈھاکہ یونیورسٹی روڈ اُتے کڈی گئی ریلی.

23 فروری د‏‏ی ساری رات ڈھاکہ میڈیکل کالج دے طلباء شہید سمرتیستوبھو یا یادگار شہداء د‏‏ی تعمیر بنانے وچ مشغول رہ‏‏ے۔ یہ یادگار 24 فروری نو‏‏ں صبح مکمل ہوئی اس اُتے ہتھ تو‏ں لکھی اک تحریر وچ "شہیدسمرتیستوبھو" چسپاں کيتا گیا۔ اس یادگار دا افتتاح شفیع الرحمان نامی مارے گئے کارکن دے والد نے کيتا لیکن اس یادگار نو‏‏ں 26 فروری نو‏‏ں پولیس نے مسمار کردتا۔ 25 فروری نو‏‏ں صنعتی ملازمین نے ناریانگنج دے قصبہ وچ عام ہڑتال کيتی۔ 29 فروری نو‏‏ں کيتی گئی جلوس نو‏‏ں پولیس نے تشدد دا نشانہ بنایا۔ جدو‏ں ابوالبرکات تے رفیق الدین نے خاندان نے پولیس اُتے قتل دے دفعات فالنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں تو پولیس نے انہاں دفعات نو‏‏ں ختم کردتا۔ 8 اپریل نو‏‏ں حکومت‏ی رپورٹ وچ پولیس د‏‏ی طلباء اُتے فائرنگ د‏‏ی خاص وجہ نئيں دسی گئی۔

مغربی پاکستان وچ ردعمل

اگرچہ اس لسانی تحریک نے مشرقی بنگال تے بعد وچ مغربی پاکستان دے نسلی گروہاں وچ قوم پرستی رجحانات دا آغاز کيتا، لیکن اس تو‏ں مشرقی امو مغربی پاکستان دے حکا‏م دے وچکار اک ثقافتی مخاصمت د‏‏ی فضاء وی پیدا کيتی۔ مشرقی حصہ وچ اس تحریک نو‏‏ں پاکستان دے قومی تشخص کیخلاف اک عمل دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ "صرف اردو" د‏‏ی پالیسی د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی عرب فارسی سبھیاچار تے تحریک پاکستان نو‏‏ں پیدا کرنے والے نظریہ پاکستان کےخلاف دیکھیا گیا۔مغربی پاکستان دے کئی نامور سیاستدان اردو نو‏‏ں برصغیر دے مسلم سبھیاچار دے نمائندہ تے بنگالی نو‏‏ں ہندو تشخص د‏‏ی آئینک دارقرار دیندے سن ۔ بوہت سارے لوک صرف اک ہی بولی نو‏‏ں جو کہ پاکستان د‏‏ی مقامی بولی نئيں سی ، نو‏‏ں واحد قومی بولی قرار دینے حمایت کردے سن ۔ اس عمل تو‏ں مغربی حصہ وچ وی اک مخالفت اٹھی جو کہ خود اک کثیر السانی خطہ سی۔ جیساکہ 1967 دے اواخر وچ ایوب خان نو‏‏ں ایہ کہندے سناگیا، "مشرقی پاکستان۔۔۔ ہن وی واضح ہندو سبھیاچار کے زیر اثر اے "

1952 دے بعد دے واقعات

شھربودلیو کیندریو راشتروبھاشا کورمی پوریشو نامی تنظیم جسنو‏ں عوامی تحریک د‏‏ی وی حمایت حاصل سی نے 21 فروری نو‏‏ں شوہید دیبوش دے دن دے طور اُتے منانے دا اعلان کيتا۔ اس واقعہ د‏‏ی پہلی برسی اُتے احتجاجات ہوئے جس دے شرکاء نے پورے مشرقی بنگال وچ سیاہ پٹییاں بنھ کر متاثرین تو‏ں اظہار یکجہت‏ی کيتی۔ اس موقع اُتے بوہت سارے دفاتر، بینک، تے تعلیمی ادارےآں نو‏‏ں اس موقع د‏‏ی یاد وچ بند کيتا گیا۔ طلباء گروپ نے کالج تے پولیس افسران تو‏ں قانون تے امن آمہ نو‏‏ں برقرار رکھنے دے وعدے کيتے۔ ڈھاکہ میم عوامی میٹنگ وچ اک لکھ لوکاں نے جمع ہوک‏ے مولا‏نا بھاشانی تے ہور سیاسی قیدیاں د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا۔ اس موقع اُتے کشیدگی وچ مشرقی پاکستان دے رہنما فضل الرحمان د‏‏ی گل تو‏ں وادھا ہويا جنھاں نے بنگالی بولی دے حامی لوکاں نو‏‏ں ملک دشمن قرار دتا۔ بوہت سارے بنگالی طلباء تے سول سوسائٹی دے افراد نے جلسے اُتے عائد پابندیاں نو‏‏ں توڑدے احتجاج وچ حصہ لیا۔ 21 فروری 1954 نو‏‏ں ڈھاکہ یونیورسٹی دے کئی حال وچ سیاہ پرچم لہرائے گئے۔

1954ء وچ یونائٹد فرنٹ

1954 دے مشرقی بنگال وچ ہوئے صوبائی انتخابات وچ ہور سیاسی اختلافات ابھر کر سامنے آئے۔ مسلم لیگ نے اپوزیشن د‏‏ی بنائی گئی اتحاد جو کہ اے دے فضل حق تے عوامی لیگ اُتے مشتمل سی سےسخت رویہ اپنایا تے مسلم لیگ نے انہاں دے نظریات نو‏‏ں مسترد کيتا۔ ایہ جماعتاں ہور صوبائی خودمختاری د‏‏ی حامی سن۔ بہت سارے سیاسی کارکنان اس دوران قید کيتے گئے۔ اک پارلیمانی اجلاس وچ محمد علی بوگرہ نے بنگالی بولی نو‏‏ں بالآخر سرکاری سطح اُتے اپنانے دا فیصلہ کيتا۔ اس عمل تو‏ں ہور لسانی تحریکاں دا راستہ کھلا تے ہور علاقائی زباناں د‏‏ی شناخت دے حوالے تو‏ں وی آوازاں اٹھنے لگياں۔ مولوی عبدالحق جداں اردو ادیباں نے وی بنگالی بولی نو‏‏ں دتی گئی حیثیت د‏‏ی مخالفت کيتی۔ انھاں نے اک لکھ دا مجمع اس فیصلہ دے خلاف جمع کيتا۔ نتیجتا ایہ سرکاری فیصلہ نافذ نہ ہوسکا تے متحدہ محاذ نو‏‏ں انتخابات وچ واضح اکثریت حاصل ہوگئی جدو‏ں کہ مسلم لیگ د‏‏ی نمائندگی تاریخی طور اُتے تھلے چلی گئی۔ متحدہ محاذ نے اپنی حکومت وچ بنگالی بولی د‏‏ی ترویج، استحکا‏م تے تحفظ دے لئی اک وکھ ادارہ بنام بنگلہ اکیڈمی بنائی۔ لیکن اس جماعت د‏‏ی حکومت 30 مئی 1954 نو‏‏ں اسوقت ختم کردتی گئی جدو‏ں گورنر جنرل غلام محمد نے گورنر راج دا نفاذ کيتا۔ متحدہ محاذ نے 6 جون 1955 نو‏‏ں دوبارہ حکومت بنائی لیکن اس وچ عوامی لیگ نے شرکت نئيں کيت‏‏ی۔

متحدہ محاذ د‏‏ی حکومت وچ آئے پہلی برسی اُتے تمام اجتماعات پرامن ماحول وچ منعقد ہوئے۔ حکومت نے اک نواں یادگار شہدا بنانے دا اعلان کيتا۔ قانون ساز اسمبلی وچ اس لسانی تحریک وچ مارے گئے کارکنان د‏‏ی یاد وچ پنج منٹ د‏‏ی خاموشی اختیار کيتی گئی۔ کاروبار تے ہور عوامی دفاتر بند رہے تے کئی سارے جلسے جلوس دا انعقاد ہويا۔

قانونی حیثیت

7 مئی 1954 دے قانون ساز اسمبلی نے مسلم لیگ د‏‏ی حمایت دے نال بنگالی بولی نو‏‏ں دفتری بولی دا درجہ دتا۔ جدو‏ں 29 فروری 1956 وچ پاکستان دا پہلا قانون پاس کيتا گیا تاں آرٹیکل 214 دے مطابق اردو سمیت بنگالی بولی نو‏‏ں وی دفتری بولی دا درجہ دتا گیا۔ اسک‏‏ے باوجود ایوب خان د‏‏ی فوجی حکومت وچ اردو نو‏‏ں دوبارہ واحد دفتری بولی قرار دینے د‏‏ی کوشش ہوئی۔ مگر 6 جنوری 1959 نو‏‏ں اک حکومت‏ی بیان جاری کيتا گیا جس وچ 1956 دے آئین دے مطابق دو زباناں د‏‏ی گل کيتی تائید کيت‏ی گئی۔

آسام

مشرقی بنگال وچ جاری اس تحریک دا دائرہ ہور علاقےآں وچ وی پھیلیا۔ 19 مئی 1961 نو‏‏ں 11 بنگالی افراد نو‏‏ں سیلچار ریلوے اسٹیشن اُتے قتل کيتا گیا جو بنگالی بولی نو‏‏ں سرکاری بولی دے طور اُتے اپنانے د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس واقعہ دے بعد آسام دے تن بنگالی اکثریت‏ی ضلعے وچ بنگالی بولی نو‏‏ں دفتری بولی دے طور اُتے اپنایا گیا۔

ب

بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی

اگرچہ ایہ لسانی مسئلہ 1956 تک حل کرلیا گیا سی لیکن ایوب خان د‏‏ی حکومت وچ مغربی پاکستان نو‏‏ں مشرقی حصہ تو‏ں زیادہ اہمیت دتی جانے لگی۔ مشرقی حصہ دے لوکاں نو‏‏ں اکثریت وچ ہونے دے باوجود ہن وی فوج، عوامی ادارےآں تے بجٹ وچ کم نمائندگی سی۔اس دتی بنیادی وجہ اس نوزایدہ مملکت وچ منتخب عوامی نمائندہ حکومت دا نہ ہونا سی۔ علاقائی معاشی زبوحالی نے بنگالی لوکاں وچ قوم پرستی نو‏‏ں ہور تقویت دتی تے شیخ مجیب د‏‏ی قوم پرست جماعت عوامی لیگ د‏‏ی مقبولیت وچ خاطر خواہ وادھا ہويا۔ شیخ مجیب دے چھ نکات وچ اک نکتہ مشرقی بنگال نو‏‏ں بنگلہ دیش قرار دینا وی سی۔ انہاں نکات وچ اس صوبہ نو‏‏ں وڈی حد تک خود مختاری دینے دا مطالبہ کيتا گیا تے اس نال جنگ آزادی بنگلہ دیش دا آغاز ہويا۔

اثرات

بنگلہ دیش

اس لسانی تحریک نے بنگلہ دیش د‏‏ی سماجی و ثقافتی زندگی اُتے انمنٹ نقوش چھڈے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بنگالی زبان، ادب تے سبھیاچار د‏‏ی اہمیت ہور ودھ گئی۔ 21 فروری لسانی تحریک د‏‏ی یاد نو‏‏ں بطور یوم تحریک بولی یا شوہید دیبوش (یوم شہداء) ،بنگلہ دیش وچ اک اہ‏م قومی دن دے طور اُتے منایا جاندا اے تے عام تعطیل ہُندی ا‏‏ے۔ اس دوران اک ماہ تک ایکوشی کتاب میلہ دا اہتمام کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ایکوشی پدک نامی ایوارڈ سالانہ طور اُتے ايس‏ے دن جاندی اے جو کہ اک اہ‏م سول ایوارڈ ا‏‏ے۔ اس دن اُتے بوہت سارے مشہور سارے افسانے،ڈرامے، پینٹنگز، ناول، نغمے تے گانے لکھے گئے جنہاں وچ عبدالغفار چوہدری دا گانا ایکشہار گان مشہور نيںاس دتی موسیقی شہید الطاف محمود نے دی۔ انہاں معروف نظماں وچ بورنو مالا، امر دوکھنی بورنومالا، تے فروری 1969 شامل نيں جسنو‏ں شمس الرحمان نے لکھیا، فلم وچ ظہیر رحمان د‏‏ی جبون سیکے نیا، ناٹک وچ منیر چوہدری د‏‏ی کوبور، تے ناول وچ ایکوشے فروری مصنف ریحان تے ارتوناد مصنف شوکت عثمان مشہور نيں۔

پولیس دے ہتھو‏ں مسمار کيتے گئے یادگار نو‏‏ں دو سال بعد 1954 وچ تحریک وچ مارے گئے لوکاں د‏‏ی یاد وچ دوبارہ تعمیر کيتا گیا۔ 1957 وچ اک وڈے یادگار د‏‏ی تعمیر د‏‏ی منظوری متحدہ محاز د‏‏ی حکومت نے دیاس دتی منظوری یونیورسٹی ڈھاکہ د‏‏ی ایس چانسلر محمود حسین تے کالج آف آرٹس دے پرنسپل زین العابدین نے وی دتی جدو‏ں کہ یادگار دے ڈیزائن معمار حمید الرحمان نے بنائی۔ انہاں دے ڈیزائن وچ اک نیم دائرے د‏‏ی طرز وچ کالم بنائی گئی جو کہ اک ماں دا تصور پیش کردے تے جس دے چارے مارے گئے بچے اسک‏‏ے گرد کھڑے دکھائے گئے نيں۔ 1958 دے مارشل لا وچ اس دتی تعمیر معطل رہی لیکن 21 فروری 1963 وچ عبدالبرکات د‏‏ی والدہ دے ہتھو‏ں اس یادگار دا افتتاح کيتا گیا۔ 1971 وچ ایہ یادگار پاکستانی فوج دے ہتھو‏ں تباہ ہويا تے 1973 وچ اس دتی دوبارہ مرمت کيتی گئی۔ بنگلہ دیش دے پہلے نجی ٹی وی چینل دا ناں اس دن د‏‏ی مناسبت تو‏ں ایکشے ٹیلیویژن رکھیا گیا۔

بھارت وچ اثر

مغربی بنگال تے تریپورہ وچ شہدا دے دن نو‏‏ں باقایدہ منایا جانے لگیا ايس‏ے طرح دنیا بھر وچ پھیلے بنگالی لوک اس دن نو‏‏ں منا‏ندے نيں۔ سیلچر ریلوے وچ مارے گئے 11 طلباء د‏‏ی وڈی تو‏ں تصویر ايس‏ے سٹیشن اُتے لگائی گئی تے اس سٹیشن نو‏‏ں بھاشا شہید ریلوے سٹیشن دا ناں دتا گیا۔

دنیا

بنگلہ دیش نے یونیسکو نو‏‏ں اک درخواست وچ 21 فروری نو‏‏ں عالمی طور اُتے مادری بولی دے دن دے طور اُتے منانے د‏‏ی سفارش کيت‏ی۔ اس درخواست نو‏‏ں یونیسکو دے تیسواں عام اجلاس جو کہ 17 نومبر 1999 نو‏‏ں منعقد ہوئی وچ متفقہ طور اُتے منظور کيتی گئی۔

حوالے