برہما پتر دریا دے پانی بارے چینی پالیسی
برہما پتر دریا چین ، بھارت تے بنگلہ دیش وچ رگن والا اک وڈا دریا اے ، جو چین دے علاقے توں شروع ہوکے بنگال دی کھاڑی وچ جا ڈگدا اے ۔
چین اس دریا نوں خاص اہمیت دیندا اے تے اسدے پانی دی ورتوں لئی کئی پروجیکٹاں تے کم کر رہیا اے تے جس نال بھارت نوں پانی دی کمی دا سامنا اے ۔
چین کیوں بنھنا چاہندا اے برہمپتر دا پانی
سودھوسن 1964 وچ آسام ول نوں جاندیاں برہمپتر دریا نوں پار کرن واسطے بھاف نال چلنوالے جہاز (سٹیمر) ورتے جاندے سی تے اس اپر پل اسارنا کوئی خالہ جی دا واڑا نہیں سی پھر سن 1993 وچ جدوں اس لکھاری نوں تیزپور پہنچ کے 4 کور آرٹلری بگیڈ دی کمانڈ کرن دا موقعہ حاصل ہویا تانکئی وار برہمپتر اپر بنے وڈے پل وی پار کردیاں ہویاں اروناچل پردیش پہنچ کے اپریشنل ذمہ واری والے علاقے بارے جانکاری حاصل کیتی ۔ جد تبت ول نوں جھات مارو تاں پتہ لگا کہ چین طاقتور برہمپتر دریا وچ خاص دلچسپی کیوں رکھدا اے؟
پچھلے سال اروناچل پردیش دے مشرقی سیانگ ضلعے وچ پیندے پاسی گھاٹ شہر دے لوکاننے ہال دہائی پاؤادیاں کیہا کہ برہمپتر وچ پانی دا پدھر بہت گھٹ گیا اے ۔ اس ویلے ایہہ وی پتہ لگا کہ چین نے یونان راج دے میکونگ کچھار وچ 8 بنھ لاؤندی سکیم تیار کیتی اے، جنہاں وچوں اک بنھ پہلاں ہی پورا کر لیاگیا اے ۔ سوترانئنسار راج سرکار ولوں مرکز سرکار دے دھیان وچ معاملہ لیاندا گیا ۔ ہن بیجنگ دی 12ویں پنج سال سکیم دے دستاویزاں توں پتہ لگدا اے کہ چین نے تبت وچیں وگدے یارلنگ تسنگپو جو کہ بھارت وچ برہمپتر دے ناں نال جانیا جاندا اے، اس علاقے اندر تن ڈیم یعنی کہ دگو، زیاچا اتے زیکسو وکھے ڈیم اسارن دی پروانگی دے دتی گئی اے ۔ چین اس قسم دے پروجیکٹ کیوا لگا رہا اے؟ دریائی پانیاں دے وہن نوں کیوا موڑیا جا رہا اے؟ اس دا اثر بھارت اُتے کی پویگا اتے سرکار دی رنپالیسی کی ہووے؟ ایہناں سوالاں دا جواب جانن واسطے تبت دی سمتل زمین جو کہ دریائی پانیاں دا دھرا اے، اس دی گہرائی تک پہنچن دی لوڑ ہوویگی ۔
برہمپتر دا بھارت ول نوں موڑ
سودھوتبت دی سمتل زمین توں ایشیا دے 10 وڈے دریائی پانیاں دا سلسلہ شروع ہندا اے جس وچ ستلج، برہمپتر، اراودی، سلوین، میکونگ اتے کجھ ہور شامل ہن اتے 11 دیساں دی تقریباً 2 کروڑ وسوں اس اُتے انحصار اے ۔
برہم-پتر دریا چین وچ یارلنگ-تسنگپو دے ناں نال جانیا جاندا اے، جو کہ دکھنی تبت دے کیلاش پربت دی مانسروور جھیل وچوں پیدا ہندا اے ۔ پھر مشرق ول نوں کدے ہولی، کدے تیز وگدیاں ہویاں تقریباً 2000 کلومیٹر سفر طے کرن اپرنت اک اچنچیت درشنی یو موڑ لے کے اروناچل پردیش دے سیانگ کھیتر وچ داخلہ کر جاندا اے ۔ پھر دکھن ول دی سمت نوں رخ بدل کے آسام، بنگلہ دیش توں ہندیاں ہویاں بنگال دی کھاڑی وچ سما جاندا اے ۔ جیکر تقریباً 2900 کلومیٹر لما دریا 90 ڈگری والا ویکھن یوگ مہان یو موڑ نہ لیندا تاں اس نے پھر چین دے سمندر ول نوں چلے جانا سی پنرتو قدرت نوں تاں کجھ ہور ہی منظور سی ۔ اس اتسک دریاوی جھکاء نے بھارت دی رہتل وچ اک نرالا ستھان حاصل کیتا اے، جس دی مہانتا سندھ دریا اتے گنگا ورگی اے ۔ اس دریا دی اک شاندار خوبی ایہہ اے کہ اس نے اپنے اندر دنیا دی سبھ تووں وڈی یعنی کہ 504.6 کلومیٹر لمی اتے 6,009 میٹر ڈنوگھی چشمے والی گھاٹی لکوئی ہوئی اے ۔
چین دی چڑھت دی شروعات
سودھوچین دی رہتل تقریباً 6000-7000 سال پہلاں ودھنی-پھلنی شروع ہوئی تے کھیتی باڑی وچ ابھار دا مکھ کارن چین دا سبھتوں وڈا ینگسے دریا جو کہ 6300 کلومیٹر لما اے اتے دنیا دا تیسرا وڈا دریا اے اتے اس دے نال ہئنگ 5464 کلومیٹر والا پیلا دریائی سلسلہ اے ۔ سمامبیتن دے نال دریائی پانیاں نوں وسّ وچ کرن، ہڑھاں نوں روکن، نہراں نوں جوڑن، توانائی طاقت پیدا کرن واسطے ہر حیلہ ورتیا جاندا اے ۔ ہن جدوں چین نے تبت نوں ہڑپّ کر لیا تاں آپنیاں ودھیاں ہوئیاں صنعتی اتے کھیتی باڑی دیاں لوڑاں دی تکمیل واسطے بے انت پانیاں تے کھاناں والا کھیتر اپنے قبضے ہیٹھکر لئے ۔
سن 1949 وچ پیپلز رپبلک آف چائینا (پی۔ آر۔ سی۔) دے اساری اپرنت اتے 21ویں صدی دے شروع وچ عالمی بھر دے تقریباً ادھے ڈیم چین وچ سن ۔ ماؤ نے سن 1956 وچ ینگسے دریا نوں تر کے پار کرن والا اتہاس رچدیاں کیہا، 'انسان سشٹی نوں ضرور جتن ۔ ' ماؤ نے اس اصول نوں مکھ رکھدیاں ملک نوں ڈیم بناؤنوالی لیہ اُتے توریا اتے نویں پانی طاقت، سائنس، تکنالوجی حاصل کرن واسطے کیہا ۔ اس مقصد نوں مکھ رکھدیاں اس ویلے چوتھی پیڑھی دے لیڈر جویں کہ ہو جنتاؤ اتے وین زیاباؤ دوویں پانی طاقت سائنس دے نپنن انجینیئر منے جاندے ہن ۔
دراصل سن 2005 وچ اک سابقہ فوجی 'لی-لنگ' نے اپنی اک رپورٹ 'تبت دے دریا چین نوں بچاؤنگے' سرلیکھ ہیٹھ ڈیم بناؤن دی لوڑ نوں لے کے تیار کیتی سی اتے شاید چین کجھ اسے مطابق ہی کم کر رہا اے ۔ اک رپورٹ مطابق چین 12 نومبر، 2010 نوں دریا یارلنگ-تسنگپو اپر ڈیم بناؤن وچ سفلتا حاصل کر چکیا اے ۔ پانی دے پدھر نوں اپر چکّ کے اک 16 کلومیٹر لمبی سرنگ دے ذریعے پانی اک جھیل وچ اکٹھا کیتا جا رہا اے ۔ تجویز مطابق 2300 میٹر دی اچائی توں پانی نوں ہیٹھاں سٹنکارن تن وڈے پانی طاقت والے بجلی گھر سن 2014 تک مکمل ہو جانگے ۔ سوتراں مطابق یارلنگ دریا دی ممکنہ پانی طاقت 114 جی ڈبلیو ہوویگی اتے جس وچوں 38 جی ڈبلیو تریخی بنھ اپر مرتکز ہوویگی ۔ سنگری تے سیاکا صوبیاں درمیان جنگمو ڈیم 510 میگاواٹ بجلی پیدا کریگا ۔
کیہ چین تہایا تے بھکھا اے
سودھوچین دا کل رقبہ 9596961 مربع کلومیٹر اے، جس وچوں زمینی رقبہ 9569901 مربع کلومیٹر اتے سنچائی والی زمین 641410 مربع کلومیٹر اے ۔ جولائی 2012 دے انکڑیاں مطابق چین دی کل آبادی 1343239923 سی جو کہ دنیا بھر وچ سبھتوں ودھ اے ۔ سن 2007 وچ چین اندر اوسطاً 1869 کیوبک میٹر متعلق انسان پانی مہیا سی ۔ سن 2030 تک چین وچ پانی دی منگ اتے تکمیل درمیان 25 فیصدی دا انتر رہِ جاویگا ۔ چین دی کل بجلی پیداوار سن 2011 دی اک رپورٹ مطابق 4.722 ٹرلیئن کے۔ ڈبلیو۔ ایچ۔ جو کہ دنیا دے دوسرے نمبر اُتے اے اتے کھپت 4.697 ٹرلیئن کے۔ ڈبلیو۔ ایچ۔ اے ۔
چین دا گھریلو پیداوار (جی۔ ڈی۔ پی۔) 10 فیصدی متعلق سال توں زیادہ اے ۔ اس واسطے اک اندازا مطابق سن 2020 تک چین نوں 150 فیصدی زیادہ بجلی دی ضرورت ہوویگی ۔ اسے کرکے اتھے دھڑادھڑ ڈیم بنائے جا راے ہن ۔
اس ویلے وی چین دے دو تہائی شہراں دی جنتا پانی دی گھاٹ محسوس کر رہی اے ۔ ینگسے دریا دے دکھن والا پاسہ چین دے کل علاقے دا تقریباً 36 فیصدی بندا اے اتے اس کول دیش دے 81 فیصدی پانی دے سومے ہن جدوں کہ چین دے باقی حصے دا کل رقبہ 64 فیصدی اے جتھے پانی دی بے حدّ لوڑ اے ۔ پنرتو اتھے پانی 19 فیصدی ہی مہیا اے ۔ اس اساوینپن نوں دور کرن خاطر دریائی پانیاں دے پرورتن دی لوڑ محسوس ہو رہی اے ۔ اس واسطے چین نے دسمبر 2010 وچ ایہہ فیصلہ کیتا سی کہ پانی دی اس گھاٹ اتے انپاتہینتا نوں دور کیتا جاوے ۔ دراصل سن 1952 وچ چیئرمین ماؤ نے اس اساوینپن نوں دور کرن خاطر دکھن توں اتر ول نوں پانی پہنچاؤن واسطے نویں پراجیکٹ لائے تاکہ بیزنگ اتے تیانجن ورگے شہراننوں پانی دی گھاٹ محسوس نہ ہووے ۔
شمالی چین ول پیندے صوبیاں اندر پانی دی گھاٹ نوں پورا کرن لئی چین دے سبھ توں وڈے دریا ینگسے دے وہنا وچ تبدیلی کرن واسطے اک خاص قسم دا پراجیکٹ لاؤن دا کم دسمبر 2002 وچ شروع کیتا گیا جو کہ سن 2050 تک تن بھاگانوچ پورا ہو جاویگا، جس ماتحت ہر سال اوسطاً 44.8 بلیئن کیوبکمیٹر پانی اتر ول نوں بھیجیا جا سکیگا ۔ سبھ توں پہلاں مشرق دے رستے اتر ول نوں پانی بھیجن دا کم سن 2002 وچ شروع ہویا، وچکارلے رستے دا کم سن 2003 وچ شروع ہویائتے سن 2014 وچ اس دی ورتوں شروع ہو جاوے گی ۔ ایہہ امید کیتی جا رہی اے کہ اس رستے دے ذریعے 9.5 بلیئن کیوبک میٹر پانی ہر سال اتری چین ول نوں بھیجیا جاویگا ۔ سن 2010 تک ایہناں پروجیکٹاں اپر 115 بلیئن یوان خرچ کیتے گئے، جس نال 40 پروجیکٹ چالو کر دتے گئے جو کہ اک ریکارڈ اے ۔
مغربی پانی چینل میکونگ اتے برہمپتر دریاواں نال متعلق ہون کارن اختلافی تاں اے پنرتو اس دی سکیم لگبھگ طے ہو چکی اے ۔ اس سکیم دے ماتحت 206 بلیئن کیوبک میٹر پانی نوں دریا یارلنگ-تسنگپو (برہمپتر) وچوں چکّ کے پیلے دریا اندر سٹیا جاویگا اتے پھر اس نوں اتر ول نوں بھیجیا جاویگا ۔ اجیہا کرن نال دریا برہمپتر دے کل وہندے 33 فیصدی حصے وچ تبدیلی کرکے ہئنگ (پیلے) دریا دے ذریعے پانی دیش دے اتری ہسیانول نوں بھیجیا جاویگا ۔ بھاویں اجیہی یوجنابندی بجلی پانی دی گھاٹ نوں پورا کرن واسطے تیار کیتی گئی ہووے پنرتو یارلنگ-تسنگپو دریا دا بچیا-کھچیا پانی برہمپتر دریا دے وہن وچ رکاوٹ ضرور پیدا کریگا جو کہ ریئیپیریئن دیساں دے بنیادی حقاںاُتے چھاپا مارنا ہووےگا ۔
ہورناں گلانتوں علاوہ پانی دی گھاٹ چین دے انّ پیداوار وچ اک وڈی رکاوٹ اے ۔ اتھوں دے حاکماں ولوں خوراک مسئلہ بارے آتم-انحصار کہنا شنکا پیدا کردا اے؟ چین دے 9 سوبیانوچ پانی دی گھاٹ، سوکا اتے اوسطاً توں گھٹ بارش کارن کنک پیدا کرن والے 6 اتر پوربی صوبہ بری طرحاں متاثر ہندیہن ۔ اناج دی درامد وچ جنا ہن وادھا ہویا اے، اوہ پچھلے 15 سالاں اندر نہیں سی ہویا ۔ دنیا دی سبھ توں زیادہ وسوں والے ملک واسطے سوے-نربھرتا وچ کھڑوت آؤنی خطرناک اے ۔ اس واسطے چین پانی اتے انّ دی گھاٹ نوں پورا کرن لئی ہر قسم دے حیلے-وسیلے ورت رہا اے ۔ پنرتو اس دا ایہہ مطلب نہیں کہ دوسرے دیساں دے حقاں-حقوقاں نوں ٹھیس پہنچائی جاوے؟
چین دا قومانتری رویہ
سودھودریائی پانیاں والے تٹّ ورتی دیساں نال چین نے کوئی ارتھپورن سمجھوتہ/سندھی نہیں کیتی ہوئی ۔ ایہہ تاں کیہا جا رہا اے کہ چین نے کوئی 60 ملکاں نال پانیاں دے استعمال کرن متعلق رشتے قایم کیتے ہوئے ہن اتے تقریباً 40 ملکاں نال اک-دوسرے نوں تعاون دین واسطے ایم۔ او۔ یو۔ اپر دستخط وی کیتے ہوئے ہن ۔ اتھے ایہہ وی دسنا بہتر ہووےگا کہ چین اوہناں تن ملکانوچوں اک اے جس نے قومانتری پانیاندا جہازرانی لئی استعمال کرن بارے کوئی روک لاؤن متعلق سن 1997 وچ یو۔ این۔ کنوینشن دوران قانون گھڑن واسطے اپنی پروانگی نہیں دتی سی ۔ دریا لانکانگ جو کہ میکونگ دے ناں نال وی جانیا جاندا اے، چین وچوں شروع ہو کے چار ہور دیساں جویں کہ لاؤس، کمبوڈیا، تھائیلینڈ اتے ویئتنام وچوں گزردا اے ۔ اس دریا دے ہیٹھلے وہن والے دیساں دیاں سمسیاواں نوں سلجھاؤن واسطے اک 'میکونگ دریا کمیشن' (ایم۔ آر۔ سی۔) سن 1995 وچ قایم کیتا گیا سی جس وچ چین صرف وارتالاپ والا حصیدار اے ۔
پڑچولویں نظر
سودھولمی جدوجہد اپرنت جدوں سن 1949 وچ چین اندر عامَ آدمی دی سرکار قایم ہوئی تانئک دورئندیشی والی قومی پالیسی ماتحت دیش دے بہپکھی ترقی واسطے کئییوجناواں ہوند وچ آئیاں ۔ سبھ توں پہلاں دیش دے دور-دراڈے علاقے نوں جوڑن واسطے سڑکاں اُتے ریلاں دا جال وچھاؤن دا کم بڑی تیزی اتے نپننتا نال نیپرے چاڑھا جو اجے وی جاری اے ۔ ایہو کم ماؤ سرکار نے تبت نوں ہڑپّ کرن ویلے کیتا ۔ پھر دریائی پانیاں نوں قبضے وچ کرن خاطر ڈیم اتے نہراں دا اساری کرنا شروع کیتا ۔ ساڈے دیش دے حاکماں دیاں بے خبری والیاں ساریاں حداں اس ویلے پار ہو گئیاں جدوں ساڈے ملک دی آزادی توں ترنت بعد چین نے بھارت دے اتری سیماں ورتی علاقے اندر اکسائی چنہ سڑک دا افتتاح وی کر دتا اتے سانوں سوہ وی نہینلگن دتی ۔
پھر یارلنگ-تسنگپو (برہمپتر) دریا اُتے وڈے-وڈے ڈیم اسارے جان لگے تاں وی ساڈی خفیہ نظام گوڑھی نیند دا آنند ماندی رہی ۔ دیش نوں سرکھیا پکھوں غیرملکی اتے اندرونی جھٹکے وی لگے اتے حیدرآباد وکھے بمب دھماکے اجے وی محسوس ہو راے ہن، جس دے کارن دیش واسی تاں جاگے پنرتو حاکم نہیں؟ تقریباً 6 دہاکیاں بعد ماڑیاں موٹیانئکھاں تاں کھلھنیاں شروع ہوئیاں ہن پنرتو سویرا کدوں ہووےگا؟ اج لوڑ اس گل دی اے کہ پارلیمنٹ وچ ہلاّ گلا اتے واک-آؤٹ کرن دی بجائے دیش دے بھکھدیاں مسلیانؤپر بااثر ڈھنگ نال بحث کرکے نویں قانون اتے لوک ہت یوجناواں گھڑیاں جان ۔ ایسا پرتیت ہو رہا اے کہ گوانڈھی ملکاں دے ارادے نیک نہیں ۔ اس حوالہ وچ اک وڈا قومی رکھیا پالیسی بناؤن دی وی ضرورت ہوویگی ۔
اک اندازا مطابق تقریباً 358 بلیئن کیوبک میٹر پانی (بی۔ سی۔ ایم۔) تبت ولوں بھارت وچ آؤادا اے جس وچوں 131 بی۔ سی۔ ایم۔ برہمپتر دے ذریعے اتے باقی دا پانی سندھ اتے ستلج دریا وچوں حاصل ہندا اے ۔ گنگا وچ 9 معاون ندیاں نپال 'چوں آ کے سماع جاندیانہن ۔ ایہناں وچوں تن ندیاں یعنی کہ کرنئی، گندالی اتے کوسی تبت پاسیوا آؤادیانہن ۔ کجھ عرصہ پہلاں دیش دے کیبنٹ وزیر جےَ رام رمیش نے اعلان کیتا سی کہ 'دریاوی دھار دے خلاف پروجیکٹ لگنا منظور نہیں ہووےگا اتے اس سلسلے وچ گل بات شروع ہو چکی اے ۔ نرسندیہ اس پانیاں متعلق بھارت-پاک درمیان کوئی سندھی نہیں ۔ لوڑ اس گل دی اے کہ چین دی رنپالیسی نوں سمجھدیاں ہویاں گوانڈھی ملکاں خاص طور اُتے بنگلہ دیش نوں قایل کرکے سانجھے طور اُتے چین اپر دباء بنایا جاوے ۔
اتھے ایہہ وی دسنا ڈھکواں ہووےگا کہ برہمپتر دریا دے پانی والے رخ نوں بدل کے ڈیم اساری کرن دی تجویز پیپلز لبریشن آف آرمی (سی۔ ایل۔ اے۔) دے اک جنرل گوا کھایے دی دماغی کاڈھ دے بنیاد اُتے تیار کیتی گئی ۔ ہو سکدا اے کہ اس قسم دی سکیم چین اندر بجلی پانی دی گھاٹ نوں مکھ رکھ کے ہی کیتی گئی ہووے ۔ وچارن والی گل ایہہ وی اے کہ اس پراجیکٹ دی بکل وچ کوئی لکوئی ہوئی ملٹری منصوبیبندی تاں نہیں؟ اس وچ کوئی سندیہ نہینکِ برہمپتر دے پانی اپر روک لگاؤن دا اثر دیس دے اتر پوربی راجاں دی خوش حالی اتے بہپکھی ترقی اُتے پینا سبھاوک ہووےگا جس نوں آؤن والیاں نسلاں کدے معاف نہیں کرنگیاں ۔
اس ویلے بھارت وچ پانی دا بھنڈار ہر اک انسان پچھے 200 سی۔ ایم۔ اے جو کہ 30 دناں واسطے ہی سٹور کیتا جا سکدا اے، جدونکھ چین پاس 2500 سی۔ ایم۔ اتے امریکہ پاس 6000 سی۔ ایم۔ اے ۔ بھارت نوں اپنے پانی دے سومیاں نوں ودھاؤن دی لوڑ ہوویگی ۔ اس قسم دی سکیم تیار کردے ویلے بنگلہ دیش نوں بھروسے وچ لینا صحیح ہووےگا ۔ وچارن والی گل ایہہ وی اے کہ وڈے توں وڈے ڈیم بناؤن جاں پانی دے ذخیریاں دے اساری کرن نال کتے ماحول اپر الٹا اثر تاننہیں پویگا ۔ یاد راے کہ تبت دے گلیشیئر پگھلن نال کروڑاں لوک متاثر ہو سکدے ہن ۔ لوڑ اس گل دی وی اے کہ تبت دے دریائی پانیاں نوں 'شاملاٹ پانی' والا درجہ دین واسطے قومانتری پدھر والی مہم وڈھن دی اے ۔
دیس دی آزادی توں ترنت بعد جدوں سردار پٹیل نے ایہہ محسوس کیتا کہ چین دیاں نظراں تبت اپر ٹک چکیاں ہن تاں اس نے پنڈت جواہر لال نہرو نوں مشورہ دتا کہ اس توں پہلاں کہ چین ولوں تبت نوں ہڑپّ کرن بارے مانتا حاصل کیتی جاوے بھارت-چین دے سرحدی جھگڑے نوں نپٹاؤنا بہتر ہووےگا ۔ چین ولوں نہ ہی کسے قسم دا چنگا ہنگارا ملیائتے نہ ہی سرحدی مسئلے دا کوئی حل نکلیا ۔ سگوں چین لگاتار اروناچل پردیش سمیت کجھ اتر-پوربی علاقیاں اپر اپنی داعویداری پیشکردا چلا جا رہا اے ۔ لوڑ اس گل دی اے کہ پانیاں دے مسلیاں نوں لے کے اک کیبنٹ منتریاں دی ٹیم تیار کیتی جاوے، جس وچ متعلق محکمیاں دے منتریاں جویں کہ ودیش، پانیاں، ماحول اتے رکھیا نوں شامل کرکے سانجھے طور اُتے چین دے ارادیاں نوں چیلنج دتا جاوے ۔