امام علی دی زندگی دے اہم واقعات
امام علی علیه السلام دی زندگی دے اهم واقعات
حجة الوداع سودھو
جدوں نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نوں حضیرة القدس ”جنت “وچ منتقل ھونے دا یقین ھو گیا توآپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے بیت اللہ الحرام دا حج تے امت دے لئی اک سِدھے راستہ دا معین کرنا لازم سمجھیا،آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) ۱۰ سن ھ وچ آخری حج کر نے دی غرض توں نکلے تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے امت دے لئی اپنے اس دنیا توں آخرت دی طرف عنقریب نوں چ کرنے دے سلسلہ وچ ایويں اعلان فرمایا :”اِنِّی لَا اَدْرِي لَعَلِّي لَااَلْقَاکُمْ بَعْدَ عَامِیْ ھٰذَا بِھٰذا الْمَوْقِفِ اَبَداً۔۔“”مینوں نئیں معلوم کہ وچ اس سال دے بعداس جگہ تواناں دیکھ سکےآں گا “۔
حجاج خوف و گھبراہٹ دے نال چل پئے اوہ وڈے ھی رنجیدہ سن تے ایہ کہندے جا رھے سن : نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) اپنی موت دی خبر دے رھے نیں ،نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے انہاں دے لئی ھدایت دا ایسا راستہ معین فرمادتا سی جس توں اوہ فتنےآں توں دور رھیںاور ایہ فرماکر انہاں دی اچھی زندگی گذرنے دی ضمانت لے رھے سن : ”ایھا النَّاسُ، اِنِّیْ تَرَکْتُ فِیْکُمُ الثَّقَلَیْنِ،کِتَابَ اللّٰہِ وَعِتْرَتِيْ اَھْلَ بَیْتِي ۔۔۔“ ۔
”اے لوگو! میں تواڈے درمیان دو گرانقدر چیزاں چھڈے جا رھا نیں ،کتاب خدا تے میری عترت میرے اھل بیت(ع) نیں ۔۔۔“۔
کتاب اللہ توں متمسک رھنا ،اس وچ بیان شدہ احکام اُتے عمل کرنااور اھل بیت نبوت نال محبت دوستی کرناکہ ايسے وچ امت دی گمرا ھی توں نجات ھے حج دے اعمال تمام کرنے دے بعد نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اک بلیغ خطبہ ارشاد فرمایا جس وچ آپ (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)نے اسلامی تعلیمات اوراس دے احکام بیان فرمائے اورآخرماں فرمایا :”لاترجعوا بعدی کفّاراً مُضَلِّلِیْنَ یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ رِقَابَ بَعْضٍ اِنِّي خَلَّفْتُ فِیْکُم ْ مَااِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِہِ لَنْ تَضِلُّوْا:کِتَابَ اللّٰہِ وَعِتْرَتيْ اَھْلَ بَیْتِي،اَ لَاھَلْ بَلَّغْتُ؟“۔
”میرے بعد دا فر نہ ھو جانا ،لوکاں نوں گمراہ نہ کرنا ،اک دوسرے نال جنگ نہ کرنا ،ماں تواڈے درمیان اوہ چیزاں چھڈ کے جا رھا نیں جے تسيں اُنہاں توں متمسک رھوگے تاں ھر گز گمراہ نہ ھو گے :اللہ دی کتاب تے میری عترت ،میرے اھل بیت(ع) نیں ،آگاہ ھو جاؤ کیہ ميں نے(احکام الٰھی ) پہنچا دتا؟“
سب نے اک نال مل کے بلند آواز وچ کہیا : ہاں۔
آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے فرمایا :”اَللّٰھُمَّ اشْھَدْ ۔۔اِنَّکُمْ مَسْؤُلُوْنَ فَلْیَبْلُغِ الشَّاھِدُ مِنْکُمُ الْغَائِبَ“۔[1]
”خدایا ! گواہ رھنا ۔۔تم حاضرین دی ذمہ داری یھے کہ اس پیغام نوں غائبین تک پہنچادین “۔ھم اس خطبہ دا کچھ حصہ حیاة الامام امیر المومنین(ع) وچ ذکر چکے نیں ۔
غدیر خم سودھو
حج دے ارکان بجالانے دے بعد نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے نال حج دے قافلے مدینہ دی طرف واپس آرھے سن ،جب غدیر خم دے مقام اُتے پھنچے تاں جبرئیل اللہ دے حکم توں نازل ھوئے کہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) اپنے قافلہ نوں ايسے مقام اُتے روک کر حضرت علی(ع) نوں اپنے بعد اس امت دا خلیفہ تے امام بنا دیجئے تے اس دے انجام دینے وچ بالکل تاخیر نہ فرما ئیںچنانچہ اس وقت ایہ آیت نازل ھو ئی :< یَااٴَیُّہَاالرَّسُولُ بَلِّغْ مَا اٴُنزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَہُ وَاللهُ یَعْصِمُکَ مِنْ النَّاس۔۔>۔[2]
”اے پیغمبر آپ اس حکم نوں پھنچا داں جوآپ دے پروردگار دی طرف توں نازل کيتا گیا ھے، جے آپ نے ایہ نہ کيتا تاں گویا اس دے پیغام نوں نھاں پھنچایا تے خدا آپ نوں لوکاں دے شر توں محفوظ رکھے گا “
رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اس امر کوبہت اھمیت دتی تے پختہ ارادہ دے نال اُس اُتے عمل دا فیصلہ کيتا آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اپنے قافلہ نوں ايسے گرمی دی شدت توں مرجھائے ھوئے درختاں دے تھلے روک دتا تے دوسرے قافلاں نوں وی اوتھے ٹھھر کر اپنے خطبہ سننے دی تلقین فرما ئی ،آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے نماز ادا کرنے دے بعد اونٹھاں دی کجاواں توں منبر بنانے دا حکم دیاجب منبر بن دے تیار ھو گیا تاں آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے منبر اُتے جا کے اک خطبہ ارشاد فرمایاجس وچ اعلان فرمایا کہ جس نے اسلام دی راہ وچ مشکلاں برداشت کيتياں تے اس راستہ وچ انہاں دے گمراہ ھونے دا خطرہ سی ميں نے انہاں نوں اس خطرے توں نجات دلا ئی ،فیر اُنہاں توں ایہ فرمایا:ماں دیکھوںگاکہ تسيں میرے بعد ثقلین دے نال کیواں دا برتاؤ کر و گے ؟“۔
قوم وچوں اک شخص نے پُچھیا :یا رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) ثقلین کيتا ھے ؟
”ثقل اکبر :اللہ دی کتاب ھے جس دا اک سرا اللہ عز و جل دے قبضہ قدرت وچ ھے تے دوسرا سرا تواڈے ھاتھاں وچ ھے تسيں اس توں متمسک رھنا توگمراہ نھاں ھوگے ،اور دوسری چیز ثقل اصغر :میری عترت ھے ،اور لطیف و خبیر خدا نے مینوں خبر دتی ھے کہ ایہ دونے اک دوسرے توں جدا نھاں نیں گے یھاں تک کہ حوض کوثر اُتے میرے پاس وارد نیں ،ميں نے اپنے پروردگار توں اس سلسلہ وچ دعا کيتی ھے تے انہاں دونے توں اگے نہ ودھنا ورنہ ھلاک ھو جاؤ گے تے نہ ھی اُنہاں دے بارے وچ نوں توں ھی کر نا کہ اس دا نتیجہ وی ھلا کت ھے ۔
اس دے بعد آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اپنے وصی تے اپنے شھر علم دے دروازے امام امیر المو منین(ع) دی مسلماناں اُتے ولایت واجب قرار دتی ،اُنہاں نوں اس امت دی ھدایت دے لئی معین کردے ھوئے فرمایا : اے لوگو! مومنین دے نفساں پرتصرف دے سلسلہ وچ خود اُنہاں توں اولیٰ کون ھے ؟
سب نے اک نال کہیا :اللہ تے اس دا رسول بہتر جاندے نیں ۔
رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے فرمایا:بیشک اللہ میرا مو لاھے ،ماں مو منین دا مو لا نیں ،ماں اُنہاں دے نفساں توں زیادہ اولیٰ و بہتر نیں پس جس جس دا ميں مو لا ھوںیہ علی(ع)بھی اس دے مو لا نیں ۔
آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اس جملہ دی تن مرتبہ تکرارکی ،پھرہور فرمایا:
”اللّٰھُم وَال من والاہ،وعادمن عاداہ،واحبَّ مَنْ احبَّہُ،وَابغض من ابغضہ،وَانصرمن نصرہ، واخذُلْ مَنْ خذلہ وادْرِالحقّ مَعَہُ حیثُ دارَ،اَلا فلیبلغ الشاھدُ الغَائِبَ۔۔۔“۔
”اے خدا!جو اسنوں دوست رکھے تاں اسنوں دوست رکھ ،جو اس نال دشمنی رکھے تواسنوں دشمن رکھ ،جو اس نال محبت کرے تواس نال محبت کر ،جو اس توں بغض رکھے تاں اس توں بغض رکھ ،جو اس دی مدد کرے تواس دی مدد کر ، جو اسنوں رسوا کرے تاں اسنوں رسوا و ذلیل کر ،پالنے والے !حق نوں اس طرف موڑدے جدھر ایہ جا ئاں آگاہ ھوجاؤ حاضرین غائبین تک ایہ پیغام پہنچا دین “۔
خطبہ دا اختتام اس امت دے لئی عام مرجعیت تے اپنے بعد مسلماناں دے امور انجام دینے دے لئی رھبر و رھنما معین فرمانے اُتے ھوا ۔
تمام مسلماناں نے قبول کيتا ،امام(ع) دی بیعت کيتی اورتمام مسلماناں نے مبارکباد پیش کيتی ،نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے امھات المو منین نوں وی بیعت کرنے دا حکم دتا ۔[3]عمر بن خطاب نے اگے ودھ کے امام(ع) نوں مبارکباد دی، مصافحہ کيتا تے اپنا ایہ مشھور مقولہ کہیا :مبار ک ھو اے علی بن ابی طالب(ع) اج آپ میرے تے ھر مو من و مومنہ دے مو لا ھوگئے نیں ۔[4]
حسان بن ثابت نے ایہ اشعار پڑھے :
”یُنادِیْھِمُ یَوْمَ الغَدِیْرِ نَبِیُّھُمْ
بِخُمٍّ وَاَسْمِعْ بِالرَّسُوْلِ مُنادِیاً
فقال فمَنْ مَولاکُم و نبِیُّکُمْ
فقالُوا وَلَمْ یُبْدُوا ھُنَاک التِعَامِیَا
اِلٰھُکَ مَوْ لیانا وَاَنْتَ نَبِیُّنَا
وَلَمْ تَلْقَ مِنَّا فِی الْوِلَایَةِ عاصِیا
فقال لہ قُم یا عليّ فاِنَّنِي
رَضِیْتُکَ مِنْ بَعْدِيْ اِمَاماً وھادتا
فمنْ کُنْتُ مَولاہُ فھٰذا ولیُّہُ
فکونوا لہُ اَتْبَاعَ صِدْقٍ مَوَالِیا
ھُناکَ دعا اللّھمَّ وال ولِیَّہُ
وکُنْ للذي عادَي علیّاً مُعا دِیا[5]
”غدیر دے دن اُنہاں نوں اُنہاں دا نبی میدان خم وچ پُکار رھاتھا۔
نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے فرمایا اے لوگو!تواڈا مو لا و نبی کون ھے ؟لوکاں نے بیساختہ کھا۔
آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دا خدا ھماریا مو لا ھے تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) ھمارے نبی نیں ،اور آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) ھم توں کسی مخالفت دا مشاھدہ نھاں کرن گے۔
اس وقت حضور نے مو لیائے دا ئنات توں فرمایا:اے علی(ع) کھڑے ھوجاؤ کیونجے ميں نے تسيں نوں اپنے بعد دے لئی امام تے ھادی منتخب کر ليا ھے۔
جس دا ميں مولا نیں اس دے ایہ علی(ع) وی مو لا نیں تاں اُس دے سچے پیروکار اوردوست دارھوجاؤ۔
اُس وقت آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے دعا فرما ئی: خدا یا علی(ع) دے دوستدار نوں دوست رکھ تے علی(ع) دے دشمن نوں دشمن رکھ“
علامہ علا ئلی دے بقول بیشک غدیر خم وچ امام دی بیعت کرنا رسالتِ اسلام دا جزء ھے جس نے اس دا انکار کيتااس نے اسلام دا انکار کيتا ۔
ابدی غم سودھو
جب نبی اپنے پروردگار دی رسالت تے امیر المو منین(ع) نوں اس امت دا رھبر و مرجع معین فرماچکے تاں روز بروز آپ کمزور ھوندے گئے ،آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں شدید بخار ھوگیا،آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) چادر اوڑھے ھوئے سن جدوں آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی ازواج نے اپنے ھاتھ توں نبی (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)کے ھاتھ نوں دیکھااسوقت بخار دی حرارت کااحساس ھوا،[6]جب مسلماناں نے آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی عیادت دی توآپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے انہاں نوں اپنی موت دی خبر دتی، تے انہاں نوں ایويں دائمی وصیت فرما ئی : ”ایھا الناس،یوشک اَنْ اقبض قبضاً سریعاً فینطلق بي وقدمت الیکم القول مَعْذِرَةً اِلَیْکُمْ،اَلَااِنِّيْ مُخَلِّفُ فیکم کِتاب اللّٰہ عزَّوَجلَّ وَعِتْرَتِيْ اَھْلَ بَیْتِيْ ۔۔۔‘ ‘۔
”اے لوگو ! عنقریب وچ داعی اجل نوں لبیک کھنے والا نیں ۔۔۔آگاہ ھوجاؤ وچ تواڈے درمیان اللہ عز و جلّ دی کتاب تے اپنی عترت اپنے اھل بیت نوں چھڈے جا رھا نیں “۔
موت آپ توں نیڑے ھو تی جا رھی سی ،آپ نوں واضح طور اُتے ایہ معلوم سی کہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے اصحاب دا اک گروہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے اھل بیت(ع) توں خلافت چھیننے دے سلسلہ وچ جد و جھد کر رھا ھے، آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے انہاں توں شھر مدینہ نوں خالی کرانے وچ بہتری سمجھی ، انہاں نوں غزوئہ روم کےلئے بھیجنا چا ھا ،لشکر تیار کيتا گیا ،جس دی ذمہ داری نوجوان اسامہ بن زید نوں سونپی گئی ،وڈے اصحاب اس وچ شامل ھونے توں کترانے لگے ،انھاں نے اپنے مشورہ دے تحت لشکر تیار کيتاکیونجے انہاں دا اُس لشکر توں ملحق ھونا دشوار سی ،اس وقت رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) منبر اُتے تشریف لے گئے تے انہاں توں ایويں خطاب فرمایا :”نَفِّذُ وْا جَیْشَ اُسَامَةَ ۔۔“،”لَعَنَ اللّٰہُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ جَیْشِ اُسَامَةَ ۔۔“۔ ”اسامہ دے لشکر توں جا کے ملحق ھو جاو “، ” جس نے اسامہ دے لشکر توں تخلف کيتا اس اُتے خدا دی لعنت ھے “۔
نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی اس طرح سخت انداز وچ کيتی گئی انہاں نصیحتاں دا اُنہاں اُتے کوئی اثر نھاں ھوا ،اور انھاں نے نبی دے فرمان اُتے کان نھاں دھرے ، اس سلسلہ وچ اھم بحثاں نوں ھم نے اپنی کتاب ”حیاةالامام الحسن “ وچ بیان کر دتا ھے ۔
جمعرات ،مصیبت دا دن سودھو
نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اپنے وصی تے باب مدینة العلم دے لئی غدیر دے دن دی بیعت تے شوریٰ دے دروازےآں نوں بند کرنے دے لئی ایہ بہتر سمجھیا اورآپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے فرمایا :”اِئتُوْنِیْ بِالْکَتِفِ وَالدَّوَاةِ لَاَکْتُبَ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَہُ اَبَداً ۔۔۔“۔
”مینوں کاغذ تے قلم لیا کے دو تاکہ وچ تواڈے لئے ایسا نوشتہ تحریر کرداں جس دے بعد تسيں کدی گمراہ نہ ھو ‘ ‘۔
مسلماناں دے لئی ایہ بہت وڈی نعمت سی ،سرور دا ئنات اس طرح اپنی امت نوں گمراھی توں بچنے دی ضمانت دے رھے سن تاکہ امت اک ھی راستہ اُتے چلے جس وچ کِسے طرح دا نوں ئی وی موڑ نہ ھو، امت اسلامیہ دی ھدایت تے اصلاح دے لئی اس نوشتہ توں بہتر نوں نسا نوشتہ ھو سکدا ھے ؟یہ نوشتہ علی(ع) دے بارے وچ آپ دی وصیت تے اپنے بعد امت دے لئی انہاں دے امام ھونے دے سلسلہ وچ سی ۔
بعض اصحاب ،نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے مقصد توں با خبر سن کہ نبی اس نوشتہ دے ذریعہ اپنے بعد علی(ع) نوں اپنا خلیفہ بنا نا چا ہندے نیں ،لہٰذا اس گل کيتی ایہ کہکر تردید کر دتی:”حسبناکتاب اللّٰہ ۔۔۔”ھمارے لئے کتاب خدا کافی ھے ۔۔۔“
اس قول دے سلسلہ وچ غور و فکر کرنے والے اس دے کھنے والے دی انتھا تک پھنچ جا ئاں گے کیونجے اسنوں مکمل یقین ھو گیا کہ نبی اس نوشتہ دے ذریعہ اپنے بعد علی(ع) نوں خلیفہ بنانا چا ہندے نیں تے جے اسنوں ایہ احتمال وی ھوندا کہ نبی سرحداں یا کسی دینی شعائرکی حفاظت دے بارے وچ وصیت کر نا چا ہندے نیں تاں اس وچ ایہ کھنے دی ھمت نہ ھو تی ۔
بھر حال حاضرین وچ بحث و جدال ھونے لگیا اک گروہ کہہ رھا سی کہ نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے حکم دی تعمیل دی جا ئے تے دوسرا گروہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)او رنوشتہ دے درمیان حائل ھوناچاہندا سی ،کچھ امھات مو منین تے بعض عو رتاں نبی دے آخری وقت وچ آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے حکم دے سامنے اس طرح دی جرات توں منع کر تے ھوئے کہہ رھی سن : کیہ تسيں رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دا فرمان نھاں سن رھے ھو ؟ کیہ تسيں رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے حکم نوں عملی جامہ نھاں پھناؤگے ؟
اس جنگ و جدل دے بانی عمر نے عورتاں اُتے چیختے ھوئے کہیا :اِنَّکُنَّ صویحبات یوسف اذامرض عصرتن اعینکنَّ،واذاصحّ رکبتن عنقہ ۔”تم یوسف دی سھیلیاں ھوجب اوہ بیمار ھوجاندے نیں تاں تسيں رونے لگتی ھو تے جدوں اوہ صحت مند ھوجاندے نیں تاں انہاں دی گردن اُتے سوار ھو جا تی ھو “
رسول اسلام(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اس دی طرف دیکھ کے فرمایا:”ان نوں چھڈ دو ایہ تسيں توں بہتر نیں ۔۔۔“۔
حاضرین دے درمیان جھگڑا شروع ھو گیا عنقریب سی کہ نبی اپنے مقصد وچ دا میاب ھوجاواں تاں بعض حاضرین نبی دے اس فعل وچ حا ئل ھو تے ھوئے کھنے لگے :”نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں ہذیان ھو گیا ھے“۔[7]
نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے سامنے اس توں وڈی تے کیہ جرات ھو سکدی ھے ،مر کز نبوت اُتے اس توں زیادہ تے کیہ ظلم و ستم تے زیاد تی ھو سکدی ھے کہ نبی پر” ہذیان ھو نے دی تھمت لگیا ئی جائے ،جن دے بارے وچ خدا فرماندا ھے : < مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَمَا غَوَی ۔وَمَا یَنْطِقُ عَنْ الْہَوَی ۔إِنْ ہُوَ إِلاَّ وَحْيٌ یُوحَی۔ عَلَّمَہُ شَدِیدُ الْقُوَی>۔[8]
”تواڈا ساتھی نہ گمراہ ھوا ھے تے نہ بہکا،اور اوہ اپنی خواھش توں کلام وی نھاں کر توں ھے ،اس دا کلام وھی وحی ھے جو مسلسل نازل ھو تی رہندی ھے ،اسنوں نھایت طاقت والے نے تعلیم دتی ھے “۔
(معاذاللہ )نبی نوں ہذیان ھوگیا ھے جنہاں دے متعلق خداوند عالم فرماندا ھے :< إِنَّہُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ۔ ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَکِینٍ >۔[9]
”بیشک ایہ اک معزز فرشتے دا بیان ھے ،وہ صاحب قوت ھے تے صاحب عرش دی بارگاہ دا مکین ھے “۔
سانوں اس واقعہ نوں غور دے نال دیکھنا چا ہئے جذبات توں نھاں ،کیونجے اس دا تعلق ھمارے دینی امور توں ھے ،اس توں ھمارے لئے حقیقت دا انکشاف ھو توں ھے تے اسلام دا مقابلہ کرنے والےآں دے مکر اُتے دلیل قائم ھو تی ھے ۔
بھر حال ابن عباس امت دے نیکو کار افراد وچوں ھیںجب انہاں دے سامنے اس واقعہ دا تذکرہ ھواتو انہاں دا دل حزن و غم تے حسرت و یاس توں پگھل کر رہ گیا اوہ رونے لگے یھاں تک کہ انہاں دے رخساراں پر
مو تیاں دی طرح آنسو دے قطرے بھنے لگے تے اوہ ایہ کہندے جارھے سن :جمعرات دا دن، جمعرات دے دن کيتاھو گیا ،رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دا فرمان ھے :”اِئتُوْنِيْ بِالْکَتِفِ وَالدَّوَاةِ لَاَکْتُبَ لَکُمْ کِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَہُ اَبَداً ۔۔۔“۔
”مینوں کاغذ تے قلم لیا کے دو تاکہ وچ تواڈے لئے ایسا نوشتہ تحریر کرداں جس دے بعد تسيں کدی گمراہ نہ ھو“ مجمع نے جواب دتا : رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں ہذیان ھو گیا ھے ۔(العیاذ باللہ )[10]
سب توں زیادہ ایہ گمان کيتا جا رھا سی کہ جے نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) امام(ع) دے حق وچ نوں ئی نو شتہ تحریر فرمادیندے تاں لکھنے توں نوں ئی فائدہ نہ ھوندا،اس لئی انھاں نے نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی نوں ئی پروا نہ کر تے ھوئے انہاں پرہذیان دی تھمت لگیا دتی تے واضح طور اُتے نبی دی قداست کومجروح کر دتا۔
جنت دا سفر اب رسول ، لطف الٰھی توں آسمان دی طرف رحلت کر نے والے سن ،جس نور توں دنیا منور سی اوہ جنت دی طرف منتقل ھونے جا رھا سی ،ملک الموت آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی روح نوں لینے کےلئے رسول(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں نیڑے ھو رھے سن، لہٰذا آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اپنے وصی تے اپنے شھر علم دے دروازے توں مخاطب ھو کر فر مایا :
”ضَعْ رَاسِیْ فِيْ حِجْرِکَ، فَقَدْ جَاءَ اَمْرُاللّٰہِ،فَاِذَافَاضَتْ نَفْسِيْ فَتَنَاوَلْھَا،وَامْسَحْ بِھَا وَ جْھَکَ،ثُمَّ وَجِّھْنِيْ الیٰ الْقِبْلَةِ،وَتَوَلَّ اَمْرِيْ،وَصَلِّ عَلَیَّ اَوَّلَ النَّاسِ،وَلَاتُفَارِقْنِيْ حتّی تَوَارِیْنِي فِيْ رَمْسِيْ وَاسْتَعْنِ بِاللّٰہِ عَزَّ وَجَلَّ “۔
”میرا سر اپنی آغوش وچ رکھ لو ،اللہ دا امر آچکيا ھے جدوں میری روح پرواز کرجائے تاں مینوں رکھ دینا،اس توں اپنا چھرہ مس کرنا،فیر مینوں رو بقبلہ کر دينا،تم میرے ولی امر ھو ،تم مجھ اُتے سب توں پھلے صلوات بھیجنے والے ھو ،اور مینوں دفن کرنے تک مینوں نہ چھوڑنااور اللہ توں مدد مانگو“۔
امام(ع) نے نبی دا سر مبارک اپنی گود وچ رکھیا ،آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دا داھنا ھاتھ تحت الحنک توں ہٹا کر سیدھا کيتا ، حالے کچھ دیر نہ گذری سی کہ آپ دی عظیم روح پرواز کر گئی تے اما م(ع) نے آنحضرت (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)کے چھرئہ اقدس اُتے اپنا ھاتھ پھیریا ۔[11]
زمین کانپ گئی ،نو رعدالت خاموش ھو گیا ۔۔۔غم و اندوہ دی دنیا وچ ایہ کیواں دا یاد گار دن سی ایسا دن کدی نہ آیا سی ۔
مسلماناں دی عقلاں زائل ھوگئياں ،مدینہ دی بزرگ عورتاں نے اپنے چھراں اُتے طمانچے مار مار دے رونا شروع کیہ اوہ چیخ چیخ کر رو رھی سن،امھات المومنین نے اپنے سراں توں چا دراں اُتار داں،وہ اپنا سینہ پیٹ رھی سن تے انصار دیاں عورتاں چیخ چیخ کر اپنے حلق پھاڑے ڈال رھی سن ۔ [12]
سب توں زیادہ رنجیدہ و غمگین اھل بیت(ع) تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی جگر گو شہ فاطمة الزھرا سلام اللہ علیھا سن، آپ(ع) اپنے پدر بزرگوار دے لاشہ اُتے رو رو کر ایويں بین کر رھی سن :
”واابتاہ “ !”اے پدر بزرگوار“۔
”وانبيّ رحمتاہ “۔”اے نبی رحمت “۔
”الآن لایاتي الوحي “۔
”اب جبرئیل وحی لے کے نھاں آئیاں گے “۔
الآن ینقطع عنَّاجبرئیلُ “۔
”اب ھم توں جبرئیل دا رابطہ ختم ھو جا ئیگا“۔
”اَللّٰھُمَّ اَلْحِقْ روحي بروحہ،وَاشفعني بالنظرالیٰ وجھہ،ولَاتَحرِمْنِيْ اَجْرَہُ وَ شفاعتَہُ یَوْمَ القِیَامَةِ “[13]۔
”پروردگار میری روح نوں میرے پدر بزرگوار توں ملحق کر دے ،اور میری میرے پدر بزرگوار دے چھرے اُتے نظر ڈالنے توں شفاعت کرنا ،اور مینوں قیامت دے دن اس دے اجر تے انہاں دی شفاعت توں محروم نہ کرنا “۔
آپ آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے جنازہ دے گرد گھوم رھی سن تے ایويں خطاب کر رھی سن:
”وَاَبَتَاہُ ! الیٰ جِبْرِئِیْلَ اَنْعَاہُ “۔اے پدر بزرگوار !جبرئیل نے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی موت دی خبر دتی ۔
”وَاَبَتَاہُ ! جَنَّةُ الْفِرْدَوْسِ مَاوَاہُ “۔اے پدر بزرگوار آپ دا ملجاء و ماوای جنت الفردوس ھے ۔
”وَاَبَتَاہُ! اَجَابَ رَبّاًدَعَاہُ “۔[14]اے پدر بزرگوارآپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے اپنے پرورگار دی آواز اُتے لبیک کھی۔
اورحیرانی تے اس عالم وچ کہ آپ مصیبت دی بنا پرحواس باختہ ھو گئی سن آپ دی ایسی حالت ھو گئی سی لگدا سی کہ آ پ دے جسم توں روح مفارقت کرگئی ھو ۔
آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے جنازہ دی تجھیز سودھو
امام(ع)اپنے چچا زاد بھا ئی دے جنازے دی تجھیز کر رھے سن، حالانکہ آپ(ع) دی انکھاں توں اشکاں دا سیلاب جاری سی ، آپ(ع) آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے جسم اقدس نوں غسل دیندے وقت کہندے جا رھے سن : ”بِاَبِیْ اَنْتَ وَاُمِّیْ یَارَسُوْلَ اللّٰہِ ،لَقَدْ اِنْقَطَعَ بِمَوْتِکَ مَالَمْ یَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غَیْرِکَ مِنَ النَّبُوَّةِ وَالاَنْبَاءِ وَاَخْبَارِالسَّمَاءِ خَصَّصَتْ حَتَّیٰ صِرْتَ مُسَلِّیاًعَمَّنْ سِوَاکَ وَعَمَّمْتَ حَتَّیٰ صَارَالنَّاسُ فِیْکَ سِوَاءٌ۔وَلَوْلَا اَنَّکَ اَمَرْتَ بِالصَّبْرِ،وَنَھَیْت عنِ الْجَزَ عِ لَا َنْفَدْنَا عَلَیْکَ مَاءَ الشَّؤُنِ وَلَکَانَ الدَّاء مُمَاطِلاً، وَالْکَمَدُ مُخَالِفاً“ ۔[15]
”میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ھو جا ئاں یا رسول اللہ آپ دی موت توں اوہ تمام چیزاں منقطع ھوگئياں جو آپ دے علاوہ کسی نبی دی موت توں منقطع نہ ھو ئاں، جداں آسمانی خبراں ،آپ اس طرح سمٹے کہ تمام لوکاں توں گو شہ نشین ھو گئے تے اس طرح پھیلے کہ لوک آپ دی نظر وچ یکساں ھو گئے، جے آپ نے صبر دا حکم نہ دتا ھوندا تے نالہ و فریاد کر نے توں نہ روکیا ھوتاتو روندے روندے ھماری اکھاں توں آنسو ختم ھو گئے ھوندے تے ھم بیمارھوجاتے“
غسل دینے دے بعد آپ(ع) نے نحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے جسم اطھر نوں کفن پھنایا تے تابوت وچ رکھیا ۔
جسم اطھر اُتے نماز جنازہ سودھو
سب توں پھلے اللہ نے عرش اُتے آنحضرت (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)کی نماز جنازہ پڑھی ،اس دے بعد جبرئیل ،فیر اسرافیل تے اس دے بعد ملائکہ نے گروہ گروہ [16]کر کے نماز جنازہ ادا کيتی ،جب مسلمان نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے جنازہ اُتے نماز جنازہ پڑھنے کےلئے ودھے تاں امام(ع) نے اُنہاں توں فرمایا :”لایَقُوْمُ عَلَیْہِ اِمامُ مِنْکُمْ،ھُوَ اِمامُکُمْ حَیّاًوَمَیِّتاً“،”تم وچوں نوں ئی امامت دے لئی اگے نہ ودھے اس لئی کہ آپ حیات تے ممات دونے وچ امام نیں “لہٰذا اوہ لوک اک اک گروہ کر کے نماز ادا کر رھے سن ،اور انہاں دا نوں ئی پیش امام نھاں سی ، مخصوص طور اُتے مولائے کائنات حضرت علی(ع) نے نماز جنازہ پڑھیا ئی تے اوہ لوک صف بہ صف نماز پڑھ رھے سن تے امام دے قول نوں دُھراندے جا رھے سن جس دی نص ایہ ھے:”السَّلَامُ عَلَیکَ اَیُّھَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللّٰہِ وَبَرَکَاتُہُ۔۔اَللَّھُمَّ اِنّاَ نَشْھَدُ اَنَّہُ قَدْ بَلَّغَ مَااُنْزِلَ اِلَیْہِ،وَنَصَحَ لاُمَّتِہِ،وَجَاھَدَ فِیْ سَبِیْلِ اللّٰہِ حَتّیٰ اَعَزَّاللّٰہَ دِیْنَہُ وَتَمَّتْ کَلِمَتُہُ۔اَللَّھُمَّ فَاجْعَلْنَامِمَّنْ یَتَّبِعَ مَااَنْزَلَ اِلَیْہِ،وَثَبِّتْنَا بَعْدَہُ، وَاجْمَعْ بَیْنَنَابیْنََہُ“
”سلام ھو آپ اُتے اے اللہ دے نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) تے اس دی رحمت تے برکت ھو آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) پر،۔۔۔بیشک ھم گو ا ھی دیندے نیں کہ جو کچھ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) اُتے نازل ھوا اوہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے پھنچا دتا،امت دی خیر خوا ھی دی ،اللہ دی راہ وچ جھاد کيتا یھاں تک کہ اللہ نے آپ(ع) دے دین نوں قوی تے مضبوط بنا دتا،اور اس دی گل مکمل ھو گئی ،اے خدا ھم کوان لوکاں وچوں قرار دتا جنہاں اُتے تاں نے نازل کيتا تے انھاں نے اس دی اتباع دی ،ھم نوں بعد وچ اس اُتے ثابت قدم رکھ ،اور ھم نوں انہاں نوں آخرت وچ اک جگہ جمع کرنا “نماز گذار کہہ رھے سن :آمین۔[17]
مسلمان نبی اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)کے جنازے دے کولوں گذردے ھوئے انہاں نوں وداع کردے جارھے سن ، جو آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں نیڑے سن اُنہاں اُتے حزن و ملال دے آثار نمایاں سن کیونجے انہاں نوں نجات دلانے والا تے انہاں کامعلم دنیا توں اٹھیا چکيا سی ،جس نے انہاں کےلئے وڈی محنت و مشقت دے نال منظم شھری نظام دی بنیاد رکھی،اب اوہ داعی اجل نوں لبیک کہہ چکيا سی ۔
جسم مطھر دی آخری پناہ گاہ سودھو
جب مسلمان اپنے نبی دے جسم اقدس اُتے نماز پڑھ چکے تاں امام(ع) نے نبی اکر م(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) کےلئے قبر کھودی ، تے قبر کھودنے دے بعدجسم اطھر نوں قبر وچ رکھاتواُ ن دی طاقت جواب دے گئی ،آپ(ع) قبر دے اندر کھڑے ھوئے قبر دی مٹی نوں اپنے آنسواں توں تر کردے ھوئے فرمایا :”اِنَّ الصَّبْرَلجَمِیْلٌ اِلَّاعَنْکَ،وَاِنہاں الْجَزَعَ لقَبِیْحُ اِلَّاعَلَیْکَ،وَاِنَّ الْمُصَابَ بِکَ لَجَلِیْلُ،وَاِنَّہُ قَبْلَکَ وَبَعْدَکَ لَجَلَلُ “۔[18]
”آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے علاوہ سب اُتے صبر کرنا جمیل ھے ،آپ(ع) دے علاوہ اُتے آہ و نالہ کرنا درست نھاں ھے ، آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) اُتے مصاب ھونا جلالت و بزرگی ھے تے بیشک اس وچ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں پھلے تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے بعد بزرگی ھے “۔
اس یادگار دن وچ عدالت دے پرچم لپیٹ دتے گئے ،ارکان حق دا نپ گئے ،اور دا ئنات نوں نورانی کرنے والا نور ختم ھو گیا ،وہ نور ختم ھوگیا جس نے انسانی حیات دی روش کواس تاریک واقعیت توں جس وچ نور دی نوں ئی کرن نھاں سی ایسی با امن حیات وچ بدل دیاجو تمدن تے انصاف توں لھلھا رھی سی اس وچ مظلوماں دی آھاں تے محروماں دی کراھاں مٹ رھی سن ،خدا دی نیکیاں بندےآں اُتے تقسیم ھو رھی تھیںجن نیکیوں دا نوں ئی شخص اپنے لئے ذخیرہ نھاں کر سکدا ۔
سقیفہ دا اجلاس سودھو
دنیائے اسلام وچ مسلماناں دا کدی اِنّا سخت امتحان نھاں لیاگیاجِنّا سخت امتحان سقیفہ دے ذریعہ لیا گیا ،وہ سقیفہ جس توں مسلماناں دے درمیان فتنےآں دی اگ بھڑک اٹھی ،اور انہاں دے درمیان قتل و غارت دا دروازہ کھل گیا ۔
انصار نے رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی وفات دے دن سقیفہ بنی ساعدہ وچ میٹنگ دی جس وچ انھاں نے اوس تے خزرج دے قبیلےآں نوں شریک کرکے ایہ طے کيتاکہ خلافت انہاں دے درمیان توں نھاں جا نی چا ہئے ، مدینہ والےآں نوں مھا جرین دا اتباع کردے ھوئے علی(ع) دی بیعت نھاں کر نا چاہیدا جنہاں نوں رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے خلیفہ بنایا سی تے غدیر خم دے میدان وچ علی الاعلان انہاں نوں خلیفہ معین فرمایا سی ،انھاں نے اک ھی گھر وچ نبوت و خلافت دے جمع ھونے دا انکار کيتا ،جیساکہ بعض بزرگان نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے علی(ع)کے حق وچ نوشتہ لکھنے دے درمیان حا ئل ھوئے،اور انھوںنے نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے فرمان نوں نافذ کرنے دے بجائے اسنوں ترک کردتا ۔
بھر حال رسو ل(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے لشکر وچ انصار طاقت و قوت دے اعتبار توں اصل ستون سمجھے جاندے سن لیکن رسول(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی رحلت دی وجہ توں قریش دے گھر اں وچ رنج و غم اورماتمی لباس عام ھوچکيا تھالہٰذاجو افراد انصار توں بیحد بغض و کینہ رکھدے سن ، انھاں نے انصار دے ڈر دی وجہ توں اجلاس منعقد کرنے وچ بہت ھی چھیتی توں کم لیا ۔
حباب بن منذر دا کھنا ھے : ھماں اس گل دا ڈر سی کہ تواڈے بعد اوہ لوک ھم توں ملحق ھوجاواں جنہاں دی اولاد آباء و اجداد تے اُنہاں دے بھا ئیاں نوں ھم نے قتل کيتا ھے “۔[19]
حباب دی دتی ھو ئی خبر محقق ھو ئی چونکہ کم مدت والے خلفاء دی حکومت ختم نھاں ھو ئی سی کہ امویاں نے حکومت کیتی باگ ڈور سنبھال لی ،امویاں نے اُنہاں نوں بہت زیادہ ذلیل و رسوا کيتا ،معاویہ نے تاں ظلم و ستم کرنے وچ انتھاء کر دتی ،جب اس دا بیٹا یزید تخت حکومت اُتے بیٹھیا تاں اُ س نے اُنہاں اُتے ظلم و ستم کيتے اُنہاں دی آبرو ریزی دی ، انہاں نوں سخت ایذا و تکلیف پھنچا ئی ،اُ س نے واقعہ حَرّہ وچ جس دی تریخ وچ نوں ئی مثال نھاں ملدی اُنہاں دے اموال ،خون تے آبروریزی نوں مباح کر دتا سی ۔
بھر حال کچھ انصار نے سعد کوخلافت دا حقدارقرار دیااور کچھ نے قبیلہ اوس دے سردار خُضَیر بن اُسید نوں خلافت دے لئی بہتر سمجھیا ،اُنھاں نے تے قبیلہ سعد یعنی خزرج توں سخت بغض و کینہ دی وجہ توں اُ س کےلئے بیعت توں انکار کيتا، انہاں دونے دے ما بین بہت گھرے تے پرانے تعلقات سن ، عویم بن ساعدہ تے معن بن عدی انصار دے ھم پیمان نوں بہت جلد سقیفہ وچ رو نما ھونے والے واقعہ توں تے ابو بکر و عمرکوآگاہ کيتا تاں ایہ دونے جزع و فزع کردے ھوئے جلدی توں سقیفہ پھنچے ، اوہ دونے انصار پراس طرح دھاڑے کہ جو کچھ انہاں دے ھاتھاں وچ سی اوہ زماں بوس ھو گیا ، سعد دا رنگ اڑ گیا ،ابو بکر و انصار دے ما بین گفتگو ھونے دے بعد ابو بکر کے گروہ نے اٹھیا کر انہاں (ابوبکر ) دی بیعت کرلئی ،اس بیعت دے اصل ھیرو عمر سن ،انھوںنے ایہ کھیل کھیلا، لوکاں نوں اپنے ھم نشین دی بیعت دے لئی اُبھارا،ابو بکر اپنے گروہ دے نال سقیفہ توں نکل کے مسجدِ رسول تک تکبیر و تھلیل دے سایہ وچ پھنچے ،اس بیعت وچ خاندانِ رسالت ،اسی طرح وڈے وڈے صحابہ جداں عمار بن یاسر،ابوذر تے مقداد دے ووٹ باطل قرار دتے گئے۔
ابو بکر دی بیعت دے متعلق امام دا ردّ عمل سودھو
تمام مو رخین تے راویاں دا اس گل اُتے اتفاق ھے کہ امام(ع)،ابو بکر دی بیعت توں سخت ناراض سن ، کیونجے آپ(ع) اس دے اس توں زیادہ سزاوار تے حقدار سن ،آپ(ع) دی رسول(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں وھی نسبت سی جو مو سیٰ(ع) دی ھارون توں سی ،آپ(ع) دی جد وجھد تے جھاد توں اسلام مستحکم ھوا ،آپ اسلام دے سلسلہ وچ وڈے وڈے امتحانات توں گذرے ،نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے آپ(ع) نوں اپنا بھا ئی کہہ کے پکاریا اورمسلماناں توں فرمایا :”مَنْ کُنْتُ مَوْلَاہُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاہُ “لیکن انھاں نے بیعت کر نے توں منع کيتا ، ابو بکر تے عمر نے آپ(ع) توں زبر دستی بیعت لی ، عمر بن خطاب نے اپنے دوستاں دے نال آپ(ع) دے گھر دا گھیرا ڈال دتا ، اوہ آپ(ع) نوں دھمکیاں دے رھے سن اپنے ھاتھ وچ اگ لئے ھوئے سن ،بیت وحی نوں جلیانا چا ہندے سن ، جگر گو شہ رسول سیدة نسا ء العالمین نے بیت الشرف توں نکل کے فرمایا :اے عمر بن خطاب تسيں کس لئے آئے ھو ؟“انھاں نے لا پرواھی توں جواب وچ کہیا : وچ جو کچھ لےکے آیا نیں اوہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے والد بزرگوار دی لا ئی ھوئی چیز توں بہتر ھے “۔[20]
وڈے افسوس دی گل ھے کہ امت مسلمہ جناب فاطمہ زھرا(ع)کے سامنے ایسا سلوک کرے ، اوہ زھراء مرضیہ جنہاں دے راضی ھونے توں خدا راضی ھوندا ھے تے جنہاں دے غضبناک ھونے توں خدا غضبناک ھوندا ھے تے ھمارے پاس انہاں حالات نوں دیکھدے ھوئے اِنَّا لِلّٰہِ وَاِنَّااِلَیْہِ رَاجِعُوْن کھنے دے علاوہ تے کچھ نھاں ھے ۔
بھر حال امام(ع)کو زبر دستی گھر توں کڈ کے انہاں دے گلے وچ لٹکی ھو ئی تلوار دے نال ابو بکر کے پاس لایاگیا ،اس دے گروہ نے چیخ کر کہیا :ابو بکر دی بیعت کرو ۔۔۔ابو بکر دی بیعت کرو ۔
امام(ع)نے اپنی مضبوط و محکم حجت تے انہاں دی سر کشی دی پروا نہ کردے ھوئے ایويں فرمایا :ماں اس امر وچ تسيں توں زیادہ حق دار نیں ،ماں تواڈی بیعت نھاں کراں گا بلکہ تماں میری بیعت کرناچاہیدا ، تسيں نے ایہ گل انصار توں لی ھے ،اور تسيں نے اُنہاں اُتے نبی توں قرابت دے ذریعہ احتجاج پیش کيتا ،اور تسيں نے بیعت نوں ھم اھل بیت(ع)سے غصب کر ليا ،کیاتواڈا ایہ گمان نھاں ھے کہ تسيں پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی قرابت دی وجہ توں اس امیر دے سلسلہ
وچ انصار توں اولیٰ ھو،لہٰذا اوہ تواڈی قیادت قبول کرن تے تواناں اپنا امیر تسلیم کرن لہٰذا وچ وی اس چیز کےصفحہ ۱۰۵۔مروج الذھب، جلد۱،صفحہ ۴۱۴۔الامامت و السیاسة، جلد ۱،صفحہ ۱۲۔شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید، جلد ۱، صفحہ۳۴۔الاموال لابی عبیدہ صفحہ ۱۳۱۔اعلام النساء، جلد ۳،صفحہ ۲۰۵۔امام علی لعبد الفتاح مقصود، جلد ۱،صفحہ ۲۱۳۔حافظ ابراھیم نے اس مطلب نوں اشعار وچ ایويں نظم کيتا ھے :
وَقولَةٍ لِعَلِيٍ قَالھا عمرُ
اَکرِمْ بِسامِعِھَااَعْظِمْ بِمُلقِیْھَا
حرَّقْتُ دَارَکَ لَااَبْقِيْ عَلَیْک بِھا
اِنْ لَمْ تُبَایِعْ وَبِنْتُ المُصْطَفیٰ فِیْھا
مَا کَانَ غَیْرُ اَ بِيْ حَفْصٍ بِقَائِلِھَا
اَمَامَ فَارِسِ عَدْنَانٍ وَ حَامِیْھاَ
”عمر نے مو لیائے دا ئنات توں کہیا اے علی(ع) وچ تواڈے گھر وچ اگ لگیا داں گا چا ھے گھر وچ دختر نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) ھی کیوں نہ ھو مگر ایہ کہ بیعت کرو “عمر دے علاوہ شھسوار عرب دے سامنے کسی وچ ایسی گل کھنے دی جرات نھاں سی “
ذریعہ توں تسيں اُتے احتجاج کر توں نیں جس توں تسيں نے انصار اُتے احتجاج کيتا کہ ھم پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی حیات تے انہاں دی وفات دے بعد انہاں توں زیادہ نزدیک نیں لہٰذا جے تسيں صاحب ایمان ھو تاں انصاف کرو ،ورنہ ظلم و ستم دے ذریعہ بیعت لے لو جدوں کہ تسيں حقیقت توں واقف ھو ۔
اے حجت و دلیل والو!اس دلیل دے ذریعہ قریش دے مھا جرین ،انصار اُتے غالب آگئے ، کیونجے اوہ نبی توں زیادہ نیڑے سن ،اس لئی کہ کلمہ قریش دے متعدد معنی نیں اوہ نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی بزم وچ جمع ھوا کر تے سن ، حالانکہ اوہ انہاں دے نہ چچا زاد بھا ئی سن تے نہ ماماں ،لیکن نبی تے علی دے ما بین متعدد طریقےآں توں متعدد رشتے سن ،آپ(ع) نبی دے چچا زاد بھا ئی ،ابو سبطین تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی بیٹی دے شوھر سن جس دے علاوہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی کسے ہور نال آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی نسل نھاں چلی ۔
بہر حال عمر امام(ع) دی طرف ایہ کہندے ھوئے ودھیا :بیعت کرو ۔۔۔
امام(ع) نے فرمایا:”جے ميں بیعت نہ کراں تاں ؟“۔
اس خدائے وحدہ لا شریک دی قسم جس دے علاوہ تے نوں ئی خدا نھاں ھے آپ(ع) کوقتل کردتا جائے گا ۔
امام(ع) نے کچھ دیر خامو ش رھنے دے بعد اس قوم دی طرف دیکھیا جس نوں خواھش نفسانی نے گمراہ کر دتا سی ،ملک و بادشاہت دی چا ہت نے اَنھّا کر دتا سی ،آپ(ع) نوں انہاں وچ اُنہاں دے شر توں بچانے والا نوں ئی نظر نھاں آرھا سی ،آپ(ع) نے وڈی ھی غمگین آواز وچ فرمایا :اب تسيں اللہ دے بندے تے رسول (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)اللہ دے بھا ئی نوں قتل کر دوگے ؟
ابن خطاب نے کہیا :اللہ دے بندے تاں صحیح ھے لیکن رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے بھا ئی نھاں ۔۔۔
عمر نے نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے انہاں فرامین نوں بھلا دتا جنہاں وچ رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے فرمایا ھے کہ علی(ع) آنحضرت(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے بھا ئی نیں ،اُنہاں دے شھر علم دا دروازہ نیں ،نبی توں ھارون تے مو سیٰ دی منزل وچ نیں تے اسلام دے پھلے مجا ھد نیں ،عمر نے اُنہاں سب نوں بھلیا کے ابو بکر توں مخاطب ھو کر کہیا :”اَلاتامرفیہ امرک ؟”کیہ تسيں علی(ع) دے بارے وچ اپنا فیصلہ صادر نہ کروگے ؟
ابو بکر نے فتنہ و فساد ھونے توں ڈردے ھوئے کہیا :ماں آپ(ع) اُتے نوں ئی زبر دستی نھاں کر توں حالانکہ فاطمہ(ع) آپ دے پاس کھڑی ھو ئی سن ۔
قوم نے امام(ع) نوں چھڈ دتا ،آپ(ع) ھرولہ کردے ھوئے اپنے بھا ئی رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے روضہ اُتے پھنچے تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں تمام ظلم و ستم دی شکایت کیتی ،آپ گریہ کر رھے سن تے نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں ایہ کہندے جا رھے سن :”یابن اُمّ،اِنَّ القَوْمَ اسْتَضْعَفُوْنِيْ وَکَادُوْایَقْتُلُوْنَنِيْ ۔۔۔“۔[21]
اے بھائی ،قوم نے مینوں کمزور سمجھ لیا ھے تے اوہ مینوں قتل کرنا چا ہندی ھے ۔۔۔“
قوم نے آپ(ع) نوں کمزور سمجھ لیا تے آپ(ع) دے سلسلہ وچ نبی دی وصیتاں دا انکار کردتا ،امام وڈے ھی رنج و الم دے نال اپنے بیت الشرف اُتے پھنچے تے آپ(ع) اُتے اوہ تمام چیزاں واضح و روشن ھو گئياں جنہاں دے سلسلہ وچ ا للہ نے نبی دے بعد آپ نوں امت دی طرف توں پھنچنے والے عذاب تے انقلاب دی خبر دتی سی ۔خداوندعالم فرماندا ھے :<وَمَامُحَمَّدٌ إِلاَّرَسُولٌ قَدْخَلَتْ مِنْ قَبْلِہِ الرُّسُلُ اٴَفَإِیْن مَاتَ اٴَوْقُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَی اٴَعْقَابِکُمْ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلَی عَقِبَیْہِ فَلَنْ یَضُرَّاللهَ شَیْئًا۔۔۔>۔[22]
”اور محمد تاں صرف اک رسول نیں جنہاں توں پھلے بوہت سارے رسول گذر چکے ھیںکیا جے اوہ مرجاواں یا قتل ھو جا ئاں تاں تسيں الٹے پیراں پلٹ جا ؤگے تاں جو وی ایسا کریگا خدا دا نقصان نھاں کرے گا“۔
یہ تباہ کن تبدیلی تے شدید زلزلہ ھے جس نے قوم دے ایمان تے خواباں نوں جھنجھوڑدتا ھے بیشک ھم اللہ دے لئی نیں تے ايسے دی طرف پلٹ کر جانے والے نیں ۔
بھر حال ھم انہاں افسوسناک واقعات توں قطع نظر کر تے نیں کہ ابو بکر دی حکو مت نے اھل بیت(ع) توں سخت دشمنی دی وجہ توں سخت قوانین نافذ کردے ھوئے فدک کھو لیا ،خمس کولغو قرار دتا تے اس دے علاوہ متعدد واقعات رو نما ھوئے جنہاں نوں ھم نے تفصیل دے نال حیات الامام امیر المو منین(ع) وچ تحریر کر دیاھے۔
زھرا (س) راہ آخرت وچ سودھو
امام امیر المو منین(ع) اس المناک مصیبت وچ مبتلا ھوئے کہ حضرت زھرا سلام اللہ نے شھادت پائی ،
آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) مریض ھو گئياں تے سخت مصیبتاں وچ گھر گئياں ،آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) عین عالم شباب وچ سن کہ موت نے آپ(ع) دا پِچھا کيتاجگر گوشہ رسول نے اپنے پدر بزرگوارکی وفات دے بعدطرح طرح دی مصیبتاں دا سامنا کيتا کیونجے امت نبی(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی نگاہ وچ آپ دی منزلت نوں فراموش کرچکی سی ،اُس نے آپ دے ترکہ نوں غصب کرلیا،گھر اُتے قبضہ کر ليا آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نے ابن عم نوں وصیت کيتی منجملہ ایہ کہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے حق نوں چھیننے والے آپ دے جنازہ وچ نہ آئیاں ،اُنہاں نوں رات دی تاریدی ميں دفن کيتا جائے ،قبر دا نشان مٹا دتا جائے تاکہ معلوم ھو جائے کہ آپ امت اُتے کس قدر غضبناک سن ۔
بھر حال امام(ع)نے صدیقہ طاھرہ دی آخری رسومات وچ آپ(ع) دی وصیت کونافذ فرمایا،آپ اکھاں توں جاری ھونے دی حالت وچ قبر وچ اُترے ،رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں سلام کيتا ،اُنہاں نوں تعزیت پیش کيتی ، تے ایويں شکوہ شکایت کيتا:
”السَّلَامُ عَلَیْکَ یَارَسُوْلَ اللّٰہِ عَنِّيْ،وَعَنْ ابْنَتِکَ النَّازِلَةِ فيْ جَوَارِکَ،السَّرِیْعَة اللَّحَاقِ بِکَ ! قَلَّ یَارَسُوْلَ اللّٰہ عَنْ صَفِیَِّتِکَ صَبْرِيْ وَرَقَّ عَنْھَا تَجَلُّدِيْ،اِلَّااَنَّ فِي التَّاَسِّیْ،بِعَظِیْمِ فُرْقَتِکَ،وَفَادِحِ مُصِیْبَتِکَ،مَوْضِعَ تَعَزٍّ،فَلَقَدْ وَسَّدْتُکَ فِیْ مَلْحُوْدَتِ قَبْرِکَ وَفَاضَتْ بَیْنَ نَحْرِيْ وَصَدْرِيْ نَفْسُکَ < اِنَّالِلّٰہِ وَاِنَّا اِلَیْہِ رَاجِعُوْن>۔
فَلَقَدْ اسْتُرْجِعَتِ الْوَدِیْعَةُ،وَاُخَذَتِ الرَّھِیْنَةُ ! اَمَّاحُزْنِيْ فَسَرْمَدُ،وَاَمَّا لَیْلِيْ فَمُسَھَّدُ،اِلیٰ اَنْ یَخْتَارَاللّٰہُ لِيْ دَارَکَ اللَّتِیْ اَنْتَ بِھَامُقِیْمُ ۔وَسَتُنَبِئُکَ ابْنَتُکَ بِتَضَافُر ِاُمَّتِکَ عَلیٰ ھَضْمِھَا، فَاَحْفِھَا السَّوَالَ،وَاسْتَخْبِرْھَاالْحَالَ،ھَذَاوَلَمْ یَطُلْ الْعَھْدُ،وَلَمْ یَخْلُ مِنْکَ الذِّکْرُ۔
وَالسَّلَامُ عَلَیْکُمَا سَلَامَ مُوَدِّعٍ،لَاقَالٍ وَلَاسَئْمٍ،فَاِنْ اَنْصَرِفْ فَلَا عَنْ مَلَالَةٍ ، وَاِنْ اُقِمْ فَلَا عَنْ سُوْءِ ظَنٍّ بِمَاوَعْدَ اللّٰہُ الصَّا بِرِیْنَ “[23]
”یارسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) آپ نوں میری جانب توں تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے جوارماں آنے والی تے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں جلد ملحق ھونے والی آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی بیٹی دی طرف توں سلام ھو ۔یارسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی برگزیدہ (بیٹی دی رحلت ) توں میرا صبرو شکیب جاندا رھا ۔میری ھمت و توانا ئی نے نال چھڈ دتا۔لیکن آپ دی مفارقت دے حادثہ عظمیٰ
اور آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی رحلت دے صدمہ جا نکاہ پرصبر کر لینے دے بعدمینوں اس مصیبت اُتے وی صبر و شکیبا ئی ھی توں کم لینا پئے گا جدوں کہ ميں نے اپنے ھاتھاں توں آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں لحد وچ اُتارااور اس عالم وچ آپ(ع) دی روح نے پرواز دی کہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دا سر میری گردن تے سینہ دے درمیان رکھیا سی۔اِنَّالِلّٰہِ وَاِنَّااِلَیْہِ رَاجِعُوْن۔
اب ایہ امانت پلٹا لی گئی ،گروی رکھی ھو ئی چیز چھڑا لی گئی لیکن میرا غم بے پایاں تے میری راتاں بے خواب رھاں گی ۔ یھاں تک کہ خداوند عالم میرے لئے وی ايسے گھر نوں منتخب کرے جس وچ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) رونق افروز نیں اوہ وقت آگیا کہ آپ دی بیٹی آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں بتا ئاں کہ کس طرح آپ (صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم)کی امت نے اُنہاں اُتے ظلم ڈھانے دے لئی اتحاد کر ليا آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) اُنہاں توں پورے حالات دریافت کرلاں ایہ ساری مصیبتاں اُنہاں پربیت گئياں ۔حالانکہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں گذرے ھوئے کچھ زیادہ عرصہ نھاں ھوا سی تے نہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے تذکراں توں زباناں بند ھو ئی سن ۔
آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دونے اُتے میراالوداعی سلام ھو نہ ایسا سلام جو کسی ملول و دل تنگ دی طرف توں ھوندا ھے ہن جے ميں (اِس جگہ سے) پلٹ جاواں تاں اس لئی نھاں کہ آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں میرا دل بھر گیا ھے تے جے ٹھھرا رھاں تاں اس لئی نھاں کہ وچ اس وعدے توں بد ظن نیں جو اللہ نے صبر کرنے والےآں توں کيتا ھے “۔[24]
رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی امانت دے مفقود ھونے پرامام دے ایہ حزن و غم توں بھرے کلمات سن جداں کہ آپ دے کلمات دنیا دی طرف توں پھنچنے والے درد و الم دی حکایت کر تے نیں ،اور امام(ع) نے نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں مطالبہ کيتا کہ اپنے پارئہ تن توں امت دی طرف توں پھنچنے والے دردو الم دے متعلق ضرور سوال کرن تاکہ اوہ بتا سکن کہ امت نے آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں کس طرح ستایا ھے ۔
بھر حال امام(ع) جگر گوشہ رسول(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) نوں دفن کرکے آئے جدوں کہ آپ(ع) بہت زیادہ رنجیدہ سی ، اس لئی کہ قوم نے اُنہاں نوں معزول کر دتا ،آپ(ع)نے اُمت توں منھ موڑ لیا اورآپ(ع) تمام سیاسی امورسے وکھ تھلگ ھوگئے۔
عمر دی حکومت سودھو
ابو بکر دی حکومت نوں کچھ ھی دن گذرے سن تے اوہ اپنی حکومت دے دو سال گذرنے دے بعد بیمار پڑگئے تے جدوں انہاں نوں اپنی موت دا یقین ھو گیا تاں انھاں نے حکومت اپنے ساتھی عمر دے حوالہ کر دتی ، بزرگ صحابہ دے وچکار عمر نوں ولی بنائے جانے اُتے بہت زیادہ لڑیا ئی جھگڑا ھوامگر ایہ کہ ابو بکر نے انہاں دی اک نہ ما نی تے اپنی ايسے رائے اُتے مصر رھے [25]اس نے عمر دے لئی اک عھد نامہ لکھاجس نوں عثمان دے حوالہ کيتا گیا اس نے اسنوں لوکاں دے درمیان شائع کيتا تے انھاں عمر دی بیعت کر نے دی دعوت دتی ۔
بھر حال عمر نوں بہت ھی آسانی تے کسی مشکل دے بغیر حکومت مل گئی ،وہ لوھے توں زیادہ سختی دے ساتھحکومت اُتے قابض ھوگئے ،سختی دا ناں دتی جانے والی سیاست دے قائد بن گئے ،یھاں تک کہ وڈے وڈے اصحاب دے نال وی سختی توں پیش آنے لگے ،مو رخین دے بقول اوہ حجاج دی تلوار توں وی زیادہ سخت سن ، عمرکی سخت گیری تمام افراد توں زیادہ سی ،وہ شھراں اُتے مکمل طور اُتے مسلط ھوگئے حکومتی امور نوں چلانے وچ اوہ اپنی مخصوص سیاست وچ منفرد سن ،ھم اپنی کتاب حیاة الامام امیر المو منین دے دوسرے حصہ وچ اُنہاں دی داخلی ،خارجی تے اقتصادی سیاست کومفصل طور اُتے بیان کر چکے نیں ۔
عمر اُتے حملہ سودھو
ایرانیاں دے مقابلہ وچ عمر دی مخصوص سیاست سی ،اسی لئے عمر ایرانیاں نال نفرت کردا سی تے ایرانی عمر نال نفرت کردے سن ،ابو لو لو نے عمر دی عداوت نوں چھپارکھیا سی ، اک دن انہاں کاعمر دے پاس گذر ھوا تاں عمر نے انہاں توں مذاق کردے ھوئے کہیا :مینوں خبر ملی ھے کہ تسيں ایہ کہندے ھو :لوشئت انہاں اصنع رحی تطحن بالریح لفعلت؟
”جے ميں ھوا توں چلنے والی چکی بنا نا چا نیں تاں بنا سکدا نیں “۔
یہ جملہ انہاں نوں بُرا لگااور انھاں نے غضبناک ھوکر اپنا دفاع کر تے ھوئے ایويں کھا: لاصنعنّ لک رحي یتحدّث بھا الناس۔۔۔”ماں تیرے لئے ایسی چکی بناواں گا جس دا لوکاں وچ چرچا رھے گا “
دوسرے دن انھاں نے عمرپر حملہ کر دتا[26] تے اسنوں تن نیزے مارے :اک نیزہ اس دی ناف کےتھلے لگیا جس توں اس دی تھلے والی کھل پھٹ گئی ،اس دے بعد ابو لو لو نے اھل مسجد اُتے حملہ کيتا تے گیارہ آدمیاں نوں نیزہ ماریا ،عمر نوں اٹھاکر اس دے گھر پرلیجایا گیا حالانکہ اس دے زحم توں خون بہہ رھا سی ، اس نے اپنے اطراف والےآں توں کہیا :مینوں کس نے تیر ماریا ھے ؟مغیرہ دے غلام نے ۔۔
کیہ ميں نے تسيں توں نھاں کہیا سی :لا تجلبوا لنا من العلوج احداً فغلبتموني ۔[27]
”کسی ایرانی کافر نوں میرے پاس نہ لیانا لیکن تسيں نے میری گل نہ ما نی “
عمرکے اھل و عیال طبیب نوں بلیا کے لیائے تاں طبیب نے عمر توں کہیا :تم کیہڑی شراب زیادہ پسند کردے ھو ؟عمر نے کہیا : نبیذ۔
عمر نوں اوہ شراب پلا ئی گئی اوہ اس دی بعض آنتاں توں نکل کے باھر آگئی ،لوکاں نے کہیا :پیپ نکل رھا ھے ۔اس دے بعد دُدھ پلایا گیا جو اس دی کچھ آنتاں توں باھر نکل گیا ،ایہ دیکھ کے طبیب نے مایوس ھو کر کہیا : ہن تواڈا نوں ئی علاج نھاں ھو سکدا ۔[28]
شوریٰ دا نظام سودھو
عمر دے مرض وچ شدت آندی گئی تاں اوہ امت قیادت نوں سونپنے دی فکر وچ پڑگئے تاں اس دی پارٹی دے اوہ افراد جنھاں نے خاندان نبوت توں امت دی رھبری نوں باھر نکالنے وچ مدد کيتی سی اس نے اُنہاں توں کف افسوس ملدے ھوئے کہیا :اگر ابو عبیدہ زندہ ھوندا تاں وچ اسنوں خلیفہ بناندا چونکہ اوہ امت دا امین سی تے جے سالم مو لا ابو حذیفہ زندہ ھوندا تاں اسنوں خلیفہ بنا دیندا کیونجے اوہ اللہ توں بہت زیادہ لو لگاندا سی۔
جب ھم اسلام دی تریخ دے اوراق الٹتے نیں تاں نہ تاں ھماں ابو عبیدہ دا تریخ وچ نوں ئی کارنامہ دکھادی دیتاھے تے نہ ھی اس دی عالم اسلام وچ نوں ئی خدمت دکھا ئی دتی ۔
لیکن نیں سالم مو لا ابو حذیفہ دی کمینہ پن کر نے دی عادت سی ،ھاں ،اسی نے تاں مو لا ئے کائنات دے بیت الشرف اُتے حملہ کرنے دا کردار ادا کيتا سی ۔۔۔ان حوادث دا گروھی تے تقلیدی تعصبات توں ہٹ کر جائزہ لینا چاہیدا تاکہ مسلماناں نوں صحیح حالات دا علم ھو جائے ۔
بھر حال عمر نے شوریٰ دے نظام دی بنیاد رکھی ،جس نظام دا مھمل ھونا کسی اُتے مخفی نھاں ھے ، الغرض انھاں امام(ع)کو خلافت توں دور رکھنا سی لہٰذا انھاں نے قرشیاں نوں خوش رکھنے کےلئے امام امیر المو منین(ع) توں بغض و کینہ و عناد رکھنے والے اموی خاندان دے سردار عثمان بن عفان نوں خلافت دیدی ۔
بھر حال شوریٰ دے نظام دے تقاضے دے مطابق عثمان نے امت دی قیادت قبول کرلئی،وہ نظام جس توں مسلمان ھمیشہ دے لئی فتنہ و فساد تے عظیم شر ّ وچ مبتلا ھوگئے ،ھم نے اس نظام دے متعلق اپنی کتاب”حیاةالامام امیر المو منین(ع)“ماں مو ضوع دے اعتبار توں تذکرہ کيتا ھے تے ہن ھم سر سری طور اُتے انہاں واقعات نوں پیش کردے نیں ۔
عثمان دی حکومت سودھو
جمھور مسلمین نے وڈے ھی اضطراب تے نا پسندی دے نال عثمان دی حکومت تسلیم کر لئی، مسلماناں نوں ایہ یقین سی کہ عثمان حکومت پا کر اپنے خاندان نوں ھی کامیاب و کامران کر سکدا ھے چونکہ عثمان دا خاندان مسلسل اسلام دے خلاف بر سر پیکار رھا سی تے طرح طرح دی سا زشاں رچدا رھا تھا،اور دوزی نے ایہ مشاھدہ کرھی لیا ھے کہ اموی لوک صرف ايسے جماعت یا گروہ دی مدد کردے نیں جنہاں دے دل اسلام دے بغض توں لبریز نیں ۔[29]
بھر حال عثمان نے جان بجھ کر حکومت دے تمام دا م کاج امویاں دے سپُرد کر دتے ،عام طورپر اقتصاد نوں اپنی مصلحتاں دے مد نظر قرار دتا ،بنی امیہ نے عام اقتصاد نوں اپنے اس نظام دی تعمیر کےلئے استعمال کيتاجس نوں اسلام نے فنا کر دتا سی ۔جس توں عثمان دی شخصیت و حکومت کمزور ھو گئی ،وہ اسنوں ناپسند کر نے لگے ،امام(ع) دی تعبیر دے مطابق اوہ لوک چیخنے چلانے لگے :”یَخْصِمُوْنَ مَالَ اللّٰہِ خِصْمَةَ الاِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِیْعِ “ ”اوہ بیت المال نوں اس طرح چرنے لگے جس طرح اونٹھ مو سم بھار دی گھاہ نوں چردا ھے “،اس توں قبیلےآں وچ فقروغربت پھیل گئی جو اس دی حکومت دے خاتمہ دا سبب بنی ۔
اس دی حکومت دے سلسلہ وچ اک اھم گل ایہ ھے کہ اس نے اسلامی ملکاں نوں بنی امیہ تے ابو معیط دی اولاد توں منسوب کردتا سی جنہاں نوں حکومت چلانے دی نوں ئی خبر نھاں سی انہاں وچوں بعض وڈے گناھاں دے مرتکب ھوئے ،اس نے ولید بن عقبہ نوں کوفہ دا والی بنادیاجو اپنی پوری رات یھاں تک کہ صبح تک گویّاں دے نال نشہ دی حالت وچ گذاردا سی ،اس نے لوکاں نوں صبح دی نماز چار رکعت پڑھیا ئی تے اس نے نماز رکوع و سجود دی حالت وچ کہیا : ميں نے شراب پی ھے تے مینوں شراب پلا ئی گئی ھے ،اس دے بعد محراب وچ ھی شراب دی قے کردتی ، اس دے بعد سلام پھیر کر نمازیاں دی طرف رُخ کر کے کہیا :کیا تے پڑھیا واں ؟ابن مسعود نے اسنوں جواب دیندے ھوئے کہیا : نھاں ،خدا تواڈی نیدی ميں وادھا نہ کرے تے نہ اس شخص دی نیدی ميں وادھا کرے جس نے تواناں ھمارے پاس بھیجیا ھے ،اس نے اپنی جو تی اٹھا کے اس دے منھ اُتے ماری ،لوکاں نے اس اُتے کنکریاں برساواں اوہ قصر وچ داخل ھو گیا جدوں کہ اس اُتے کنکریاں پڑ رھی سن اوہ اپنی رسوا ئیاں تے دین توں دور ی وچ مدھوش سی۔[30]
حطیہ جرول عبسی دا کہنا ھے :
شَھِدَ الحَطِیْئَةُ یَومَ یَلْقیٰ رَبَّہُ
اَنَّ الوَلِیْدَ اَ حَقُّ بِالغَدرِ
نَادیٰ وَقَدْ تَمَّتْ صَلَاتُھُمْ
اَاَزِیْدُ کُمْ ؟ثَمِلاً وَلَا یَدْريْ!
لِیَزِیْدَھُمْ خَیْراً وَلَوْ قَبِلُوْا
مِنْہُ لَزَادَھُمْ علیٰ عَشْرِ !
فَاَبَوْا اَباوَھَبٍ وَلَوْ فَعَلُوا
لَقَرَنَتْ بَیْنَ الشَّفْعِ وَالوَتْرِ
حَبَسُواعَنَانَکَ اِذْجَرَیْتَ وَلَوْ
خَلَّوا عَنَانَکَ لَمْ تَزَلْ تَجْرِيْ
”حطیئہ روز محشر ایہ گواھی دے گا کہ ولید غداری کيتے جانے دا زیادہ مستحق ھے۔
حالانکہ نماز تمام ھو چکی سی فیر وی اس نے کہیا ہور کچھ رکعتاں پڑھاؤں؟
تاکہ اُنہاں دے ثواب وچ وادھا کرے ،اگرلوک اس دی گل مان لیندے تاں اوہ دس توں وی زیادہ رکعت نماز پڑھیا دیندا۔
تو اے ابووھب لوکاں نے انکار کردیااگر اوہ ولید دی گل مان لیندے تاں اج تسيں نماز شفع تے وتر نوں اک نال ملیا کے پڑھدے ۔
جب تسيں دوڑ رھے سن تاں انھاں نے تواڈی مھار کھچ لی جے اوہ تواڈی مھار ڈھیلی چھڈ دیندے تاں تسيں چلدے ھی رہندے “ ۔
کیاآپ نے ولید دے سلسلہ وچ ایہ توھین ملاحظہ دی ؟حطیئہ فیر ايسے دے متعلق کہندے نیں :
تَکَلَّمَ فِي الصَّلاةِ وَزَادَ فِیْھَا
عَلانِیَةً وَجَاھَرَ بِالنِّفَاقِ
وَمَجَّ الْخَمْرَ عَنْ سَنَنِ المُصَلي
وَنادیٰ وَالْجَمِیْعُ الیٰ افْتِرَاقِ
اَ زِیْدُکُمْ علیٰ اَنْ تَحْمَدُوْنِيْ
فَمَا لَکُمْ وَمَالِيْ مِنْ خَلَاقِ[31]
”ولید نے نماز وچ کلام کيتا ،علی الاعلان رکعات دا وادھا کيتا تے نفاق دا اظھار کيتا ۔
شراب دی وجہ توں اوہ نمازی دے آداب توں خارج ھو گیا جدوں سب نماز کامل کرچکے سن ۔
اس نے بلند آواز وچ کہیا کیہ ميں ہور رکعتاں پڑھاواں ،اس شرط اُتے کہ تسيں میری تعریف کرو کیونجے تسيں وچ تے مجھ وچ نوں ئی اخلاق پسندیدہ نھاں ھے “۔
کوفہ دے نیک لوکاں دے اک گروہ نے یثرب پھنچ کر جلدی توں عثمان دے پاس اس دی شکایت پھنچا ئی تے اس دے سامنے اوہ انگوٹھی وی پیش کيتی جس نوں اس نے مستی دی حالت وچ اُتار کر سُٹ دتا تھا،ولید نے شراب پی کر جو کچھ انجام دتا سی اس دے سلسلہ وچ گفتگو دی تاں عثمان نے نوں ئی معقول جواب نھاں دتا ،زبر دستی انہاں دی گل تسلیم کر تے ھوئے کھنے لگیا :کیا تواناں علم ھے کہ اس نے شراب پی سی ؟
ان لوکاں نے کھایہ وھی شراب توھے جس نوں ھم زمانہ جاھلیت وچ پیتا کر تے سن ۔
عثمان نے غضبناک ھو کر اُنہاں نوں اپنے کولوں دور کردتا ،وہ سب غیظ و غضب دی حالت وچ اس دے کولوں نکل کے تیزی دے نال امام(ع) دے پاس پھنچے تے آپ(ع) نوں اپنے تے عثمان دے درمیان ھونے والی گفتگو دی خبر دتی ۔امام(ع) عثمان دے پاس تشریف لے گئے تے اس توں فرمایا:”دَفَعَتَ الشَّھُوْدَوَبَطَلَتَ الْحُدُوْدَ“۔
عثمان انہاں امور دے نتائج توں گھبرا گیا تے اس نے امام(ع) دی خدمت وچ عرض کيتاکہ :آپ(ع) دتی کیہ رائے ھے ؟
”اریٰ اَنْ تَبْعَثَ الیٰ صَاحِبِکَ،فَاِنْ اَقَامَاالشَّھَادَةَ فِيْ وَجْھِہِ وَلَمْ یُدْلِ بِحُجَّةٍ اَقَمْتَ عَلَیْہِ الْحَدَّ۔۔“۔
”میری رائے ایہ ھے کہ آپ اپنے دوست دے پاس بھیجاں جے اوہ شھادت قائم کر سکے جس دے مقابلہ وچ نوں ئی حجت نہ ھو تاں اس اُتے حد جا ری کر دیجئے “۔
عثمان نے امام(ع) دا مشورہ قبول کر ليا تے ولید نوں بلا بھیجیا،جب اوہ آگیا تاں گواھاں نوں بلا یا،جب انھاں نے گوا ھی دتی تاں ولید چُپ ھو گیا ،اور اس دے پاس اپنے دفاع دے لئی نوں ئی دلیل نھاں سی ، اوہ خود حد شرعی جاری ھونے کےلئے خاضع ھو گیا ، اوہ عثمان دے خوف توں حد جاری ھونے دی جگہ اُتے حاضر ھونے توں منع نہ کرسکا امام(ع) اس اُتے حد جا ری کرنے دے قصد توں ودھے تاں ولید نے آپ اُتے ایويں سب و شتم کيتا : اے ظلم کرنے والے، تاں عقیل نے اس دے سب و شتم دا جواب دتا، امام نے کوڑا مارنے کےلئے ھاتھ بلند کيتا تاں عثمان غیظ و غضب دی حالت وچ چیخ کر امام توں کھنے لگیا :آپ(ع) نوں ایسا نھاں کر نا چا ہئے ۔
امام(ع) نے شریعت دی روشنی وچ اسنوں ایويں جواب دتا ”:بَلیٰ وشَرُّمِنْ ھَذَا اِذَافَسِقَ وَمَنَعَ حَقَّ اللّٰہِ اَنْ یُوْخَذَ مِنْہُ “۔
”لیکن اس توں وی برا ایہ ھے کہ فسق اختیار کيتا جائے تے اللہ دا حق ادا کرنے توں انکار کيتا جائے “۔
یہ تمام مطالب اس گل اُتے دلالت کر تے نیں کہ عثمان اللہ دی حدود جا ری کر نے وچ سستی سے
کم لیندا سی تے خاندان والےآں دے نال بہت ھی لطف و مھربا نی دے نال پیش آندا سی اوہ خاندان والے جو اللہ دے لئی کسی احترام دے قائل نھاں سن ۔
عثمان دے لئی محاذ سودھو
نیک تے صالح مسلماناں نے عثمان دے خلاف قیام کيتا ،اس دے والیاں نے عثمان اُتے دھاوا بول دتا،اُس اُتے علی الاعلان تنقید دی ،ایہ گل وی شایان ذکر ھے کہ مخالفین دا ایہ محاذ سجے ،با ئاں ھرطرف توں سی ، طلحہ ،زبیر ،عائشہ تے عمرو بن عاص اپنی خاص رغبت تے مصلحتاں دی بنا پراس دا دفاع کررھے سن ،بعض دوسری اھم اسلامی شخصیتاں جداں عمار بن یاسر (طبیب بن طبیب)،مجاھد کبیر ابوذر غفاری،صحابی قاری قرآن عبد اللہ بن مسعوداور انہاں دے علاوہ دوسرے افراد جنھاں نے اللہ دی راہ وچ مصیبتاں اٹھا ئی ھیںجب انھاں نے سنت
رسول نوں محو تے بدعت نوں زندہ ھوندے ،سچاں نوں جھٹلائے جانے تے بغیر حق دے اثر دیکھیا تاں انھاں نے عثمان دے منھ اُتے گرد وغبار سُٹ دتا ،اسنوں اس دی سیاست دی سزا دینے دی غرض توں اس توں راستہ بدلنے ، تے امویاں نوں حکومت کیتی باگ ڈور سنبھالنے توں دور کرنے دا مطالبہ کيتااور اُنہاں دا اس تنقید وچ اسلام دی خدمت دے علاوہ تے نوں ئی مقصد نھاں سی لیکن اس کامثبت جواب نھاں ملیا ۔
عثمان اُتے حملہ سودھو
جب عثمان دے سامنے پیش کيتے گئے تمام مسا ئل واضح ھو گئے تے انہاں دا نوں ئی حل نہ نکل سکیا تاں انقلاب دے شعلے بھڑک اٹھے ،انقلابیاں نے اس دا محاصرہ کرلیااور اس توں حکومت واپس کرنے دا مطالبہ کيتا تاں اُس نے اُنہاں نوں کو ئی جواب نھاں دتا،انھاں نے اس توں مروان تے بنی امیہ نوں دور کرنے دا مطالبہ کيتاتو اُس نے اُنہاں توں منھ مو ڑ لیا ،اموی اس توں شکست کہیا گئے تے اسنوں تنھا چھڈ دیاتو مسلماناں نے اس اُتے حملہ کردیاجنہاں وچ اگے اگے محمد بن ابی بکر سن، انھاں نے اگے ودھ کے عثمان دی ڈاڑھی پھڑ کر کہیا : اے نعثل! (احمق )خدا تینوں رسوا و ذلیل کرے ۔
عثمان نے جواب دتا :ماں نعثل نھاں نیں ،لیکن اللہ دا بندہ تے امیر المو منین نیں ۔۔۔
محمد بن ابی بکر نے اُنہاں توں کہیا :کیا معاویہ نوں اپنے توں دور نھاں کر و گے ۔۔۔اور اس دا محاصر ہ کرنے والے بنی امیہ نوں گننا شروع کر دتا ۔
عثمان نے محمدسے گریہ و زاری کردے ھوئے ایويں کہیا :اے بھتیجے تسيں میری ڈا ڑھی چھڈ دو کيتا جس ڈاڑھی نوں تسيں پکڑے ھوئے ھو تواڈا باپ اس ڈا ڑھی کوپکڑدا سی؟
محمد نے انہاں نوں ایويں جواب دتا :ماں تواڈے نال بد سلوکی کر نا چا ہندا نیں اوہ ڈاڑھی پھڑنے توں زیادہ سخت ھے ۔
محمد نے اپنے ھاتھ وچ لیا ھوا نیزہ اس دے پیٹ وچ گھونپ دتا ،فیر اس دے جسم اُتے انقلابیاں دی تلواراں ٹُٹ پڑاں ،اس دا جسم زمین اُتے گر پيا،بنی امیہ تے آل ابی معیط توں لےکے نجد تک کسی نے وی آہ و بکا نھاں کيتا ،انقلابیاں نے اس دی بہت زیادہ تاں ھین کی،اس دا جسم رسوا کن مقام اُتے لیا کے ڈال دتا ،انھاں نے اسنوں دفن تک نھاں کيتا ،یھاں تک کہ جدوں امام امیر المو منین(ع) نے اس دے دفن دے سلسلہ وچ فرمایا تاں انقلابیاں نے اسنوں دفن کيتا اس طرح خوفناک حالات وچ عثمان دی زندگی دا خاتمہ ھوا ،اس دے قتل توں مسلماناں دا بہت سخت امتحان ھوا کہ انہاں کےلئے ھمیشہ دی خاطر فتنے تے مصیبتیںان دے گلے دا ھار بن گئے ، امویوںجداں طلحہ زبیر تے عائشہ نے اس دے قتل توں فائدہ اٹھاندے ھوئے اس دے خون دا مطالبہ کيتا۔اُنہاں نوں اپنے فائدہ دے لئی اک بھانہ مل گیااِنہاں ھی لوکاں نے اس دی تجھیز و تکفینکيتی سی ۔
امام(ع) دی خلافت سودھو
امام(ع) نے وڈے ھی قلق و اضطراب دے نال عثمان دے قتل کاسامنا ، آپ(ع) انہاں تمام گلاں توں باخبر سن کہ امویوںاور طا معین جس حکومت دا قلادہ انہاں دی گردن وچ ڈال رھے نیں اوہ عنقریب اس حکومت دے خلاف ھو کر اُس (عثمان )کے خون دا مطالبہ کرن گے ۔
امام(ع) اس گل توں وی مضطرب سن کہ آپ امت دے قائد سن، جدوں حکومت کیتی باگ ڈور آپ دے ھاتھاں وچ آجا ئے گی تویہ حکومت امت کےلئے صرف حق تے عدالت دی سیاست اُتے مبنی ھو گی،طمع کاراں تے چوراں نوں حکومت توں وکھ کر دتا جا ئے گا ،اور ایہ فطرت دا تقاضا ھے کہ حکمراں نظام آپ دے سیاسی خطوط دا مقابلہ کرے گااور آپ دے خلاف مسلح جد و جہد دا اعلان کردے گا ۔
بہر حال امام(ع)نے خلافت قبول کرنے توں منع فرمادتا،لیکن جم غفیر سی جو آپ دی گردن وچ حکومت دا قلادہ ڈالنے اُتے اصرار کر رھاتھا ۔امام(ع) نے اُنہاں توں فرمایا:
”لَاحاجَةَ لِيْ فِيْ اَمْرِکُمْ،فَمَنِ اخْتَرْتُمْ رَضِیْتُ بِہِ “۔[32]
”مینوں اس حکومت کیتی نوں ئی ضرورت نھاں تسيں جسنوں منتخب کرلوگے وچ راضی ھو جا ؤںگا“۔
مجمع آپ دے اس قول اُتے راضی نہ ھوا اوربار بار آپ توں ایہ کہہ رھاتھا :لاامام لناغیرک ۔۔۔ ”آپ دے علاوہ ھماریا نوں ئی امام نھاں ھے “۔
انھاں نے فیر تکرار دی :ھم آپ دے علاوہ کسی اورکا انتخاب نھاں کر یںگے ۔
امام(ع) انہاں دے بالمقابل خلافت قبول نہ کرنے اُتے مصر سن ،چونکہ آپ(ع) نوں علم سی کہ خلافت قبول کرنے دے بعد مشکلات کھڑی ھو جا ئاں گی ،ہتھیاراں توں لیس افراد نے امام(ع)کے خلافت قبول نہ کرنے دے اصرار اُتے اک میٹنگ بلائی جس وچ شھریاں تے بااثر افراد نوں بلیا کے اُ ن دے سامنے ایہ طے کيتا کہ جے مسلماناں [33]کا حاکم معین نہ ھوا تاں اوہ طلحہ تے زبیر نوں موت دے گھاٹ اُتار دین گے ،مدنی ایہ کہندے ھوئے اگے ودھے :
بیعت ۔ بیعت ۔ماتریٰ مانزل بالاسلام ، وماابتلینابہ من ابناء القریٰ ۔۔۔
”جب ھم مختلف مصیبتاں والے امتحان وچ مبتلا ھوگئے “
امام(ع) انہاں نوں ایہ جواب دے کرانکار اُتے مصر رھے :”دَعُوْنِيْ وَالْتَمِسُواغَیْرِيْ“۔
”مینوں چھڈ دو تے (اس خلافت دے لئی )میرے علاوہ کسی تے کوتلاش کرلو“
آپ(ع) دی نظر وچ اوہ تمام واقعات سن جنہاں دا آپ(ع) نوں عنقریب سامنا کرنا سی:
”ایھاالناس،اِنّا مستقبلون امراً لہ وجوہُ ولَہُ الوانُ ،لا تقومُ بہِ القلوبُ ،ولا تثبتُ عَلَیہِ العقُولُ “۔”لوگو !ھمارے سامنے اک ایسا معاملہ ھے جس دے کئی رُخ تے کئی رنگ نیں ،جس دی نہ دلوںماں تاب ھے تے نہ عقلاں اسنوں برداشت کر سکدی ھیں“۔
انھاں نے امام(ع)کی گل قبول نھاں دی تے آپ(ع) دا ناں لے کے کھنے لگے: امیرالمومنین انت امیرالمومنین انت ۔”آپ امیر المو منین نیں ،آپ امیر المو منین نیں “۔
امام(ع)نے انہاں دے سامنے اس طریقہ دی وضاحت فر ما ئی جس اُتے حکومت چلنا سی :”وَ اعْلَمُوْااَنِّیْ اِنْ اَجَبْتُکُمْ رَکِبْتُ بِکُمْ مَااَعْلَم،وَلَمْ اُصْغِ اِلیٰ قَوْلِ الْقَائِلِ وَعَتْبِ الْعَاتِبِ،وَاِنْ تَرَکْتُمُوْنِیْ فَاَنَاکَاَحْدِکُمْ،وَلَعَلِّي اَسْمَعُکُمْ وَاَطْوَعُکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوْہُ اَمْرَکُمْ، وَاَنَا لَکُمْ وَزِیْراً،خَیْرُ لَکُمْ مِنِّي اَمِیْراً !“۔
”یادر کھو کہ جے ميں نے بیعت کيتی دعوت نوں قبول کر ليا تاں تواناں اپنے علم ھی دے راستے اُتے چلاواں گا تے کسی دی نوں ئی گل تے سر زنش نھاں سناں گا ۔لیکن جے تسيں نے مینوں چھڈ دتا تاں تواڈی اک فرد دی طرح زندگی گذاراں گا بلکہ شائد تسيں سب توں زیادہ تواڈے حاکم دے احکام دا خیال رکھاں وچ تواڈے لئے وزیر دی حیثیت توں امیر دی بہ نسبت زیادہ بہتر رھاں گا “۔
امام(ع)نے اس طریقہ و راستہ دی وضاحت فرما ئی جس اُتے انھاں گامزن رھنا ھے ۔۔۔وہ راستہ حق تے عدالت دا راستہ ھے تمام لوکاں نے آپ(ع) دے اس فرمان اُتے راضی ھوندے ھوئے نعرہ بلند کيتا : ھم آپ(ع) توں اس وقت تک جدا نھاں ھو ں گے جدوں تک آپ(ع) دی بیعت نھاں کرلاں گے ۔
لوک ھر طرف توں آپ(ع) اُتے زور ڈال رھے سن تے آپ(ع) توں خلافت قبول کرنے دا مطالبہ کر رھے سن ،امام(ع) نے اُنہاں دے اصرار اُتے اپنی بیعت کيتی ایويں وضاحت فرما ئی :فَمَارَاعَنِي اِلَّا وَالنَّاسُ کَعُرْفِ الضَّبُعِ [34]یَنْثَالُوْنَ عَلَيَّ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ، حَتّٰی لَقَدْ وُطِيَ الْحَسَنَانِ،وَشُقَّ عِطْفَايَ مُجْتَمِعِیْنَ حَوْلِيْ کَرَبِیْضَةِ الْغَنَمِ“۔
”اس وقت مینوں جس چیز نے دھشت زدہ کر دتا سی اوہ ایہ سی کہ لوک بجّو دی گردن دے بال دی طرح میرے گرد جمع ھو گئے تے ھرطرف توں مجھ اُتے ٹُٹ پئے یھاں تک کہ حسن و حسین(ع) کچل گئے تے میری ردا دے کنارے پھٹ گئے ایہ سب میرے گرد بکریاں دے گلہ دی طرح گھیرا ڈالے ھوئے سن “۔
امام(ع)کا خلافت قبول کر نا سودھو
امام دے پاس خلافت قبول کرنے دے علاوہ نوں ئی تے چارہ نھاں تھاچونکہ آپ(ع) نوں ایہ خوف سی کہ کھاں بنی امیہ دا نوں ئی فاسق حاکم نہ بن جا ئے لہٰذا آپ(ع) نے فرمایا:”وَاللّٰہِ مَا تَقَدَّ مَتُ عَلَیْھَا(ای علی الخلافة)اِلَّاخَوْفاًمِنْ اَنْ یَنْزُوَ عَلیٰ الْاُمَّةِ تَیْسُ مِنْ بَنِيْ اُمَیَّةَ،فَیَلْعَبَ بِکِتَابِ اللّٰہِ عَزَّوَجَلَّ۔۔۔“[35]۔
”خدا دی قسم ميں نے خلافت اس خوف توں قبول کيتی ھے کہ کھاں بنی امیہ دا نوں ئی بکرا امت دی خلافت نوں اُچک لے تے فیر کتاب خدا دے نال کھلواڑ کرے “۔
مجمع جا مع اعظم دی طرف دوڑ کر آیااور امام دا تکبیر تے تھلیل دے سایہ وچ استقبال کيتا، طلحہ نے ايسے اپنے شل ھوئے ھاتھ توں بیعت کيتی جس دے ذریعہ اس نے عھد الٰھی دا نقض کيتا سی ،امام(ع) نے اسنوں بد شگو نی تصور کردے ھوئے ارشاد فرمایا:”مَااَخْلَقَہُ اَنْ یَّنْکُثَ !“۔”بیعت توڑنا تاں تواڈی پرا نی عادت ھے “۔
تمام لوکاں نے آپ(ع) دی بیعت کيتی کیونجے ایہ اللہ تے اس دے رسول دی بیعت سی ،عام بیعت تمام ھوگئی جس دے مانند نوں ئی اک خلیفہ وی بیعت لینے وچ کامیاب نھاں ھو سکیا سی ،جس توں مسلماناں دی خو شی دا کوئی ٹھکانہ ،نہ رھا ،امام امیر المو منین(ع) فرماندے نیں :”وَبَلَغَ مِنْ سُرُوْرِالنَّاسِ بِبَیْعَتِھِمْ اِیّايَ اَنِ ابْتَھَجَ بِھَاالصَّغِیْرُ،وَھَدَجَ اِلَیْھَا الْکَبِیْرُ،وَتَحَامَلَ نَحْوَھَاالْعَلِیْلُ،وَحَسَرَتْ اِلَیْھَا الْکِعَابُ“۔
”تواڈی خو شی دا ایہ عالم سی کہ بچےآں نے خو شیاں منا ئاں، بُڈھے لڑکھڑاندے ھوئے قدماں توں اگے ودھے بیمار اٹھدے بیٹھدے ھوئے پھنچ گئے تے میری بیعت کےلئے نوجوان لڑکیاں وی پردہ توں باھر نکل آئیاں “
دنیائے اسلام وچ ھمیشہ دے لئی عدالت تے حق دا پرچم لھرادتا گیااور اسلام نوں اس دا اصلی تے حقیقی ملجا و ماویٰ مل گیا ۔
سخت فیصلے سودھو
امام(ع) نے حاکم ھوندے ھی مندرجہ ذیل قوا نین معین فرمائے :
۱۔وہ تمام زمیناں واپس لی جا ئاں جو عثمان نے بنی امیہ نوں دتیاں سن ۔
۲۔ان اموال نوں واپس کرایا جو عثمان نے بنی امیہ تے آل ابو معیط نوں دتے سن ۔
۳۔عثمان دا تمام مال یھاں تک کہ اس دی تلوار تے زرہ نوں وی ضبط کر لیاجائے۔
۴۔تمام والیاں نوں معزول کيتا چونکہ انھاں نے زمین اُتے ظلم و جور تے فساد پھیلا رکھیا ھے ۔
۵۔مسلماناں تے وطن وچ رھنے والے غیر مسلماناں دے نال مساوات توں کم لیااور ایہ مساوات مندرجہ ذیل امور اُتے مشتمل ھے :
۱۔عطا و بخشش وچ مساوات ۔
۲۔قانون دے سلسلہ وچ مساوات۔
۳۔حقوق تے واجگل کيتی ادا ئیگی وچ مساوات۔
ان قوانین دے نافذ ھونے توں قریش دی ناک بھاں چڑھ گئی اوروہ گھوٹالا کيتے ھوئے اپنے پاس مو جودہ مال دے سلسلہ وچ خوف کہیا گئے ،وہ مقابلہ دے لئی اٹھیا کھڑے ھوئے ايسے لئے انھاں نے آپ دی مخالفت کيتی تے لوکاں دے ما بین معاشرتی تے سیاسی عدالت نافذ کرنے وچ رکاوٹاں کھڑی کيتياں ۔
بھر حال امام(ع)کے خلاف تے انہاں دی حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی جنگو ں دے شعلے بھڑکائے گئے ،ھم ذیل وچ بہت ھی اختصار دے نال اُنہاں جنگاں دا تذکرہ کے رھے نیں جو اسلام وچ عدالت دا پرچم اٹھانے والے ،امیر بیان تے محروماں دے صدیق دے خلاف بھڑکا ئی گئياں ۔
۱۔جنگ جمل سودھو
جنگ جمل دا واقعہ سیاست دی ھوس دا نتیجہ ھے ،معاویہ نے زبیراور طلحہ کودھوکہ دتا تے انہاں نوں ایہ لالچ دتا کہ اوہ امام(ع) دی حکومت دا تختہ پلٹ کر انہاں دوناں نوں خلیفہ بنائے گا ، انہاں دے لئی بیعت لے گا ، اُدھر عائشہ جس دا سینہ امام(ع) دے کینہ توں لبریز سی لہٰذا اِنہاں تِناں آدمیاں نے مکہ وچ امام(ع) دے خلاف محاذ قائم کيتا ،لوکاں وچوں طمع کاراں ،دھوکہ کہیا جانے والوںاور سادہ لوحاں نے انہاں دا نال دتا ،انھاں نے لشکر تیار کيتا ،امویاں نے لشکر نوں جنگی ساز و سامان توں لیس کيتا ،انھاں نے اُنہاں اُتے عثمان دی حکومت دے دور وچ جو مال والیاں دے عنوان توں بیت المال توں چُرایا سی اوہ خرچ کيتا ۔
عائشہ ، طلحہ تے زبیر دی قیادت وچ لشکر بصرہ پھنچا ،جب امام(ع) نوں اس گل کيتی اطلاع ھو ئی تاں آپ(ع)نے فیصلہ دی خاطر اپنا لشکر روانہ کيتاتو دونے لشکراں وچ گھمسان دی لڑیا ئی ھو ئی ،طلحہ تے زبیر قتل کردئے گئے تاں لشکر دی قیادت عا ئشہ دے ھاتھاں وچ آگئی ،لشکر نے اُنہاں دے اونٹھ نوں گھیر لیا،اس دے پیراں نوں کٹ دتا ،جس دے اطراف وچ لاشے ھی لاشاں پئی سن ،عائشہ دا اونٹھ زخمی ھو کر زمین اُتے گر پيا،اس دا لشکر شکست کہیا گیا ، اس جنگ وچ بہت زیادہ نقصان ھوا ،مسلماناں دی صفوف وچ وی نقصان ھوا،اُنہاں دے درمیان تفرقہ تے دشمنی پھیل گئی تے بصرہ والےآں دے گھرحزن و الم تے ما تمی لباس وچ ڈُب گئے۔
۲۔جنگ صفین سودھو
امام(ع) جنگ جمل دے بعد کچھ آرام نھاں کر پائے سن کہ آپ(ع) نوں ایداں دے دشمن نے آزمایا جس نے پوری انسانیت نوں مفلوج کر کے رکھ دتا سی ۔جو نفاق تے مکر و فریب دے ہتھیار توں لیس سی تے انہاں صفات وچ ماھر سی ،وہ معاویہ بن ابو سفیان جس نوں ”کسریٰ عرب “کے لقب توں یاد کيتاجاتاھے ،جس نوں لوکاں نے اس دے صحیفہ اعمال اُتے نگاہ ڈالے بغیر شام دی حکومت دے رکھی سی ،جس دا قرآن کریم نے شجرئہ ملعونہ دے ناں توں تعارف کرایا ھے، کيتا لوکاں نوں اوہ جنگاں یاد نھاں تھیںجوابو سفیان تے بنی امیہ نے نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) توں لڑی سن تے اُنہاں نوں حالے چند سال ھی گذرے سن ؟
مسلماناں نے کس مصلحت دی بنا اُتے اس جاھل بھیڑئے نوں شام دی حکومت دا مالک بنا دتا تھاجو اسلام دا اھم علاقہ ھے ؟اور اس اھم منصب دے لئی خاندان نبوت دی اولاد نوں منتخب کیوں نھاں کيتا ،یا ایہ منصب اوس تے خزرج دی اس خاص انتظامیہ نوں کیوں نھاں دتا جس نے صاف طور پراسلام دا نال دتا؟
بھر حال معاویہ نے رسول اللہ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دے بھا ئی تے باب مدینة العلم نال جنگ کر نے دے لئی صفین وچ اپنا لشکر اتارا،اس دے لشکر نے امام(ع) دے لشکر نوں فرات توں پانی پینے توں روک دتا ،اسنوں انھاں نے اپنی فتح وچ مدد توں تعبیر کيتا ،امام(ع) نے وی فیصلہ دے لئی اس نا فرمان تے جلدی فتنہ برپا کرنے والے مکار دشمن دا مقابلہ کرنے دے لئی اپنا لشکر اُتارا،امام(ع) دے لشکر نوں اِنّا اطمینان تے بصیرت سی کہ اوہ اللہ تے اس دے رسول دے دشمن نال جنگ کر رھے نیں لہٰذا جدوں اوہ صفین پھنچے تاں انھاں نے دیکھیا کہ اُ ن دے دشمن معاویہ دی فوج نے فرات دے تمام گھاٹ اپنے قبضہ وچ لے لئے ھیںاور امام(ع) دے لشکر نوں پا نی پینے دے لئی نوں ئی گھاٹ نہ مل سکیا تے معاویہ دا لشکر امام دے لشکر نوں پانی توں محروم رکھنے پرمصر رھا تاں امام دے لشکر دی ٹکڑیاں دے سرداراں نے معاویہ دے لشکر اُتے حملہ کر کے انہاں دا حصار توڑنے دا پلان بنایا تے امام(ع) دے لشکر نے وڈی ھمت دے نال معاویہ دے لشکر اُتے حملہ کرکے انہاں نوں فرات دے کنارے توں دور بھگادیاجس توں انہاں نوں بہت زیادہ نقصان پھنچا ، امام(ع) دے لشکر وچ موجود کچھ فرقےآں دے سرداراں نے معاویہ دی طرح اس دے لشکر نوں پانی دینے توں منع کرنا چا ھا تاں امام(ع) نے انہاں نوں ایسا کرنے توں منع فرمادتا ،چونکہ اللہ دی شریعت وچ ایسا کرنا جا ئز نھاں ھے ، تے پانی سب کےلئے یھاں تک کہ کتّے تے سوَراں دے لئی وی مباح ھے ۔
امام(ع) نے خونریزی نہ ھونے دی وجہ توں معاویہ دے پاس اُس نوں صلح پرآمادہ کرنے دے لئی صلح دا پیغام دے کے اک وفدروانہ کيتا،لیکن معاویہ نے صلح قبول نھاں دی ،اور اوہ نافرمانی کرنے اُتے مصر رھا ،لہٰذا دونے فریقاں دے وچکار جنگ کيتی اگ دے شعلے بھڑک اٹھے تے دو سال تک ايسے طرح بھڑکتے رھے، انہاں وچ سب توں سخت تے ھو لناک وقت لیلة الھریر سی جس وچ طرفین دے تقریباً ستر ہزار سپاھی تے قائد قتل ھو ئے ،جس توں معاویہ دے لشکر دی شکست دے آثار نمایاں ھو گئے ،اس دے تمام دستور و قوانین مفلوج ھو کر رہ گئے اوہ فرار کر نے ھی والا سی کہ اسنوں ابن طنابہ نے کچھ سمجھایاجس توں اوہ فیر توں جم گیا ۔
قرآن نوں بلند کرنے دی بیہودگی سودھو
امام دے لشکر نے مالک اشتر دی قیادت وچ معاویہ دے لشکر اُتے حملہ کيتا ،لشکرفتح پانے ھی والا سی تے مالک اشتر دے معاویہ اُتے مسلط ھونے وچ اک ھاتھ دا فاصلہ ھی رہ گیا سی کہ دھوکہ باز عمرو عاص نے امام(ع) دے لشکر وچ کھل بلی مچانے تے انہاں دی حکومت دے نظام وچ تغیر و تبدل دا مشورہ دیاوہ پوشیدہ طور اُتے اشعث بن قیس تے امام دے لشکر کے بعض سرداراں توں ملیا اُنہاں نوں دھوکہ ،لالچ تے رشوت دتی ،قرآن کریم نوں نیزےآں اُتے بلند کرنے تے اپنے درمیان اختلاف نوں حل کرنے دے لئی اُس نوں حَکَم قرار دینے دے سلسلہ وچ اُ ن دے نال متفق ھو گئے ،انھاں نے قرآن نوں نیزےآں اُتے بلند کردتا تے معاویہ دے لشکر توں ایہ آواز آنے لگی کہ ھماریا حکم قرآن ھے، ہ دھوکہ امام(ع) دے لشکر وچ بجلی دی طرح کوند گیا ،بیس ہزار فوجیاں نے آپ نوں گھیر لیا تے کھنے لگے قرآن دے فیصلہ نوں قبول کیجئے ،امام(ع) نے انہاں نوں تحذیر دی تے انہاں نوں نصیحت فرما ئی کہ ایہ دھوکہ ھے ،لیکن قوم نے آپ دی اک نہ سنی تے اوہ اس گل اُتے اڑ گئے ، امام(ع) توں کھنے لگے کہ جے آپ(ع) نے ایہ تسلیم نہ کيتا تاں ھم آپ(ع) توں مقابلہ کرن گے ، تاں امام نوں مجبوراً ایہ تسلیم کر نا پيا ، انہاں ھی خو فناک حالات وچ امام(ع) دی حکومت دا خاتمہ ھو ا۔
اشعری دا انتخاب سودھو
امام(ع) دے نال اِنہاں واقعات دے پیش آنے دے بعد اشعری نوں عراقیاں دی طرف توں منتخب کرلیا گیا، امام(ع) نے اُنہاں نوں ایسا کرنے توں منع کيتا مگر انھاں نے زبردستی اشعری نوں منتخب کر ليا ،اور اھل شام نے عمرو عاص نوں منتخب کر ليا اس نے اشعری نوں دھوکہ دتا تے اسنوں امام(ع) تے معاویہ نوں معزول کرکے انہاں دے مقام اُتے مسلماناں دا حاکم بنا نے کےلئے عبداللہ بن عمر دا انتخاب کيتا ،اشعری اس توں بہت خوش ھوا ، تے جدوں دونے حَکَم اک مقام اُتے جمع ھوئے تاں اشعری نے امام نوں معزول کر دتا تے عمرو عاص نے معاویہ نوں ايسے عھدہ اُتے برقرار رکھیا ۔
۳۔خوارج سودھو
امام(ع) دے لشکر وچ فتنہ واقع ھو گیا ،لشکر وچوں اک گروہ تحکیم دے بعد جنگ کرنے اُتے مصر رھا ، امام(ع) اُتے کفر دا فتویٰ لگایا،کیونجے امام(ع) نے دعوت تحکیم قبول کر لئی سی ،لیکن وڈے تعجب دی گل ھے کہ انھاں نے ھی تاں تحکیم اُتے مجبور کيتا سی تے ایہ نعرہ بلند کيتا سی کہ :”لا حکم اِلّا اللّٰہ “۔
لیکن جلد ھی نعرہ تلوار دی مار کٹ وچ بدل گیا ،امام(ع) نے اُنہاں نوں سمجھایا تے ایسا کرنے توں منع فرمایا ، انہاں وچوں کچھ لوکاں نے آپ(ع) دی گل تسلیم کر لئی لیکن قوم دے کچھ افراد اپنی جھالت و گمرا ھی اُتے ايسے طرح اصرار کردے رھے ،وہ زمین اُتے فساد برپا کرنے لگے ،انھاں نے ابریاء نوں قتل کر دتا جس توں لوکاں وچ خوف و ھراس پھیل گیا ،امام(ع) اُ ن دا مقابلہ کر نے دے لئی مجبور ھو گئے ،جس توں نھروان دا واقعہ پیش آیا ، حالے ایہ جنگ ختم نھاں ھونے پا ئی سی کہ امام(ع) دے لشکر نے نافرمانی دی اک خو فناک صورت اختیار کرلئی ،جب آپ(ع) نے انہاں نوں معاویہ نال جنگ کرنے دی دعوت دتی تاں کسی قبول نھاں کی،اور سیاسی طور پرمعاویہ دی طاقت اک عظیم طاقت دے عنوان توں اُبھری ،اس نے اسلامی شھراں نوں اپنے تحت لینا شروع کيتا تے ایہ ظاھر کر دتا کہ امام(ع) انہاں دی حمایت کرنے دی طاقت و قوت نھاں رکھدے نیں ۔امام دی مقبولیت کم ھو تی جارھی سی ،اَگڑ پِچھڑ آپ اُتے مصیبت دے پھاڑ ٹُٹ رھے سن، معاویہ دی باطل حکومت مستحکم ھو تی جا رھی ھے ،اس دی تمام آرزوئاں پوری ھو تی جا رھی نیں تے آپ(ع) دے پاس حق نوں ثابت کرنے تے باطل نوں نیست و نابود کرنے دے لئی ضروری قوت و طاقت مو جود نھاں ھے ۔
امام(ع) دی شھادت سودھو
امام(ع) نے پروردگار عالم توں دعا کرنا شروع کيتا ،آپ(ع) نے دعا کيتی کہ اے خدا ئے عظیم مینوں اس قوم دی گمراھی توں نجات دے ،اور مینوں دارِ حق دی طرف منتقل کردے جس توں ميں اپنے چچازاد بھا ئی نوں اس امت دی طرف توں پھنچنے والے مصائب دی شکایت کر سکےآں ،اللہ نے آپ(ع) دی دعا مستجاب فرمائی،آپ(ع) نوں ناقہ صالح نوں پئے کرنے والے اک بدبخت شخص نے شھید کر دتا ،جس دا ناں عبد االر حمن بن ملجم سی ،امام(ع) اللہ دے گھر وچ محراب عبادت وچ مشغول سن ،اس بد بخت نے اپنی تلور اٹھالی ،جب آپ(ع) نے اس دی تلوار دی ضرب دا احساس کيتا تاں فرمایا :”فُزْتُ وَرَبِّ الْکَعْبَةِ “”کعبہ دے رب دی قسم وچ دا میاب ھو گیا “ امام متقین دا میاب ھو گئے ،آپ(ع) دی پوری زندگی اللہ دی راہ وچ جھاد ،کلمہ حق نوں بلند کرنے وچ گذر گئی ،سلام ھو اُنہاں اُتے جس دن اوہ کعبہ وچ پیدا ھوئے ،جس دن اللہ دے گھر وچ شھادت پائی ،آپ(ع) دی شھادت توں حق و عدالت دے پرچم لپیٹ دتے گئے ،جن ھدایت دے چراغ تے نو ر دی مشعلاں توں دنیائے اسلام روشن و منور ھو رھی سی اوہ خاموش ھو گئے ۔
حوالے سودھو
[1] حیاة الامام الحسین(ع)جلد ۱،صفحہ ۱۹۵۔منقول از تریخ یعقوبی، جلد ۲،صفحہ ۹۰۔
[2] سورئہ مائدہ ،آیت٦٧۔
[3] الغدیر، جلد ۲،صفحہ ۳۴۔
[4] مسند احمد، جلد ۴،صفحہ ۲۸۱۔
[5] الغدیر، جلد ۱،صفحہ ۲٧۱۔
[6] البدایہ والنھایہ، جلد ۵،صفحہ ۲٦۔
[7] ایہ واقعہ تمام مو رخین نے دلیل دے نال نقل کيتا ھے ،بخاری نے اس واقعہ نوں متعدد مر تبہ جلد ۴،صفحہ ٦۸، ٦۹۔جلد ٦ ،صفحہ ۸ماں نقل کيتا ھے لیکن اس دے قائل ناں نھاں بیان کيتا ۔نھایہ ابن اثیراور شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید،جلد ۳، صفحہ ۱۱۴ وچ تے دوسرے راویاں نے اس واقعہ نوں نقل کرنے والےآں دے ناں بیان کيتے نیں ۔
[8] سورئہ نجم ،آیت ۲۔۵۔
[9] سورئہ تکویر ،آیت ۱۹۔۲۰۔
[10] مسند احمد، جلد ۱،صفحہ ۳۵۵۔
[11] مناقب، جلد ۱،صفحہ ۲۹۔اس مطلب اُتے متعدد متواتر احا دیث دلالت کر تی نیں کہ جدوں نبی اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دی وفات ھو ئی تاں آپ(صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم) دا سر اقدس علی(ع) دی آغوش وچ سی ملاحظہ کیجئے طبقات ابن سعدجلد ۲صفحہ ۵۱۔مجمع الزوائدجلد ۱صفحہ ۲۹۳۔کنز العمال، جلد ۴،صفحہ ۲۵۵۔ذخائر العقبیٰ، صفحہ ۹۴۔ریاض النضرہ ،جلد ۲،صفحہ ۲۱۹۔
[12] انساب الاشراف ،جلد ۱،صفحہ ۵٧۴۔
[13] تریخ خمیس، جلد ۲،صفحہ ۱۹۲۔
[14] سیر اعلام النبلاء، جلد ۲،صفحہ ۸۸۔سنن ابن ماجہ، جلد ۲،صفحہ ۲۸٧۔۲۸۸۔اس وچ حماد بن زید توں روایت ھے کہ : ميں نے راوی حدیث دی اس حدیث نوں بیان کردے وقت روندے تے اس دی حالت متغیر ھو تی دیکھی ۔
[15] نہج البلاغہ، جلد ۲،صفحہ ۲۵۵۔
[16] حلیة الاولیاء، جلد ۴، صفحہ ٧٧۔
[17] کنزالعمال، جلد۴ ،صفحہ ۵۴۔
[18] نہج البلاغہ، صفحہ ۴۰۹۔
[19] حیاة الامام الحسین(ع)، جلد ۱،صفحہ ۲۳۵۔
[20] ملاحظہ کیجئے انساب الاشراف بلاذری ،اور مو رخین دا اس گل اُتے اجماع ھے کہ عمر نے امام(ع) دے بیت الشرف نوں جلانے دی دھمکی دتی سی ۔ اس سلسلہ وچ ملاحظہ کیجئے :تریخ طبری ،جلد ۳،صفحہ ۲۰۲۔تریخ ابو الفداء، جلد ۱،صفحہ ۱۵٦۔تریخ یعقوبی ،جلد ۲
[21] امامت والسیاست ،صفحہ ۲۸۔۳۱۔
[22] سورئہ آل عمران آیت ۱۴۴۔
[23] نہج البلاغہ، جلد ۲،صفحہ ۱۸۲۔
[24] نہج البلاغہ، جلد ۲،صفحہ ۱۸۲۔
[25] ابوبکر اُتے عمر دے ولی بنائے جانے اُتے طلحہ وغیرہ نے انتقاد کيتا ،ملاحظہ کیجئے شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید،جلد ۹،صفحہ ۳۴۳۔
[26] مروج الذھب، جلد ۲،صفحہ ۲۱۲۔
[27] شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ،جلد ۲،صفحہ ۱۸۵۔
[28] اصابہ، جلد ۲،صفحہ ۴٦۲۔امامت اورالسیاسة، جلد ۱،صفحہ ۲۱۔
[29] تریخ شعر عربی ،صفحہ ۲٦۔
[30] سیرہ حلبیہ، جلد ۲،صفحہ ۳۱۴۔
[31] اغانی ،جلد ۴،صفحہ۱٧۸۔
[32] حیاة الامام امیر المو منین ،جلد ۲،صفحہ ۲۱۵۔
[33] تریخ ابن اثیر، جلد ۳،صفحہ ۸۰۔
[34] عرف الضبع یعنی بہت زیادہ بال جوبجّو دی گردن اُتے ھوندے نیں تے ایہ ضرب المثل اس وقت استعمال ھوندی ھے جھاں اُتے لوگوںکا ازدھام ھو۔
[35] عقد الفرید ،جلد ۲،صفحہ ۹۲۔