حضرت علی تے قبولِ خلافت

ایداں دے مشکل حالات وچ لوکاں د‏‏ی ناراض اکثریت نے علی ابن ابی طالب علیه السلام د‏‏ی خدمت وچ پناہ لی تے آنحضرت علیہ اسلام دے انکار دے باوجود آپ نو‏‏ں مسندخلافت اُتے بٹھادتا۔ درحقیقت ایہ پھلی بار سی کہ لوکاں د‏‏ی اکثریت نے خود جوش طور اُتے داعیٴ بیعت دے عنوان تو‏ں اک لائق ترین فرد ، ایداں دے شخص دے ھاتھاں اُتے بیعت کيتی۔ عمر تے عثمان نے اپنے پھلے والے خلفا د‏‏ی وصیت دے مطابق خلافت حاصل کيتی۔ تے ابوبک‏ر ک‏ے بارے وچ وی مسئلہ علی ابن ابی طالب+ د‏‏ی طرح نھاں سی۔ شروع وچ چند گنے چنے افراد نے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی تے بعد وچ تیزی دے نال کچھ حوادث دا پیش آ نا( جس دا سبب مھاجرین و انصار تے اوس و خزرج دے درمیان پوشیدہ و آشکار رقابتاں ہور بیرونی دھمکیاں وی سن) جو اس گل دا سبب بنا کہ انہاں د‏‏ی شخصیت تے موقعیت مستحکم ا ور پائیدار ھو جائے ۔ شاید یھی وجہ سی کہ عمر بعد وچ مختلف مواقع اُتے کھا کردے سن :” ابوبکر د‏‏ی بیعت ناگھانی تے بغیر سوچے سمجھ‏‏ے ھوگئی کہ خداوندعالم نے مسلماناں نو‏‏ں اس دے شر تو‏ں محفوظ رکھیا۔ پس قتل کردو اس شخص نو‏‏ں جو اس شر د‏‏ی طرف پلٹنا چاھدا ھے (یعنی جو ابوبکر د‏‏ی طرح بیعت کروانا چاھدا ھے)[1]

حضرت علی (علیہ السلام) نے بدترین حالات وچ قدرت تے منصب خلافت نو‏‏ں سنبھالیا تے انہاں مشکلات نو‏‏ں تحمل کرنے اُتے مجبورھوئے جنہاں مشکلات نو‏‏ں پیدا کرنے وچ آپ دا ذرا سا وی ھاتھ نہ سی۔ بنیادی طور اُتے آنحضرت(علیہ السلام) د‏‏ی بیعت دے لئی لوکاں دا ھجوم صرف اس لئی سی کہ ایہ مشکلات حل ھوجاواں۔ انہاں لوکاں د‏‏ی نظر وچ انہاں مشکلات نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھنے والا واحد شخص صرف تے صرف آنحضرت(علیہ السلام) د‏‏ی ذات والا صکات سی، تقریباً تمام بیعت کرنے والےآں د‏‏ی چاھت وی یھی سی۔[2]ان لوکاں د‏‏ی تعداد بھت کم سی کہ جنھاں نے ذا‏تی صلاحیت د‏‏ی بنا اُتے آپ نو‏‏ں خلافت دے لائق سمجھدے ھوئے تے وصیت پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی پیروی کردے ھوئے آنحضرت(علیہ السلام) د‏‏ی بیعت کيتی سی۔ اگرچہ بعد وچ اُنھاں کم افراد دے چھوٹے تو‏ں گروہ د‏‏ی مدد تو‏ں آنحضرت(علیہ السلام) وڈی وڈی مشکلاں اُتے فائق آگئے۔

حقیقت ایہ ھے کہ سابق خلفا وچو‏ں کسی اک نے وی ایداں دے مشکل حالات وچ منصب خلافت نو‏‏ں نھاں سنبھالیا۔ کچھ مدت دے بعد جو لوک عمر د‏‏ی خلافت دے آخری ایام تو‏ں اس عھدہٴ خلافت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی فکر وچ پے گئے سن تے عثمان دے دور ھی تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں آمادہ کررکھیا سی۔ مخالفت دا پرچم بلند کردتا۔ اس مخالفت کيتی تاخیر د‏‏ی وجہ لوکاں د‏‏ی وسیع تے قاطع اکثریت دا خوف سی جو حضرت علی(علیہ السلام) دے گرد جمع ھوگئے سن ا ور جے آپ دے علاوہ کوئی تے شخص وی ھوندا تے منصب خلافت نو‏‏ں سنبھالدا ، تب وی ایہ افراد مخالفت دے لئی اُٹھ کھڑے ھوندے۔ کیونجے معاشرہ ھی غیر منظم تے بکھرا ھوا سی۔ گویا تمام دے تمام، یا گھٹ تو‏ں گھٹ معاشرہ وچ نفوذ رکھنے والے، خود نو‏‏ں اس معاشرہ وچ گم کيتے ھوئے سن ۔ نہ تووہ خود ھی نو‏‏ں تے نہ ھی اپنی حیثیت نو‏‏ں ھی پھچاندے سن تے نہ تاں اپنی حیثیت دے مطابق اپنے آپ تو‏ں تے اپنے معاشرے تو‏ں ھی کوئی توقع رکھدے سن ۔[3]

بہ عنوان نمونہ آنحضرت(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے مخالفین دے سرداراں نو‏‏ں مدنظر رکھئے۔ کيتا ایسا نھاں ھے کہ اوہ اپنی لیاقت تے قابلیت تو‏ں اُچی یھاں تک کہ اپنی ذا‏تی شخصیت تو‏ں وی زایادہ توقع رکھدے سن تے جے حضرت علی(علیہ السلام) تو‏ں انہاں د‏‏ی مشترک مخالفت حاکم تے خلیفہ دے عنوان تو‏ں نہ ھوندی تاں فیر اوہ اک دوسرے دے مقابل وچ کھڑے ھوجاندے۔ کيتا یھی طلحہ و زبیر نھاں سن جنھاں نے جنگ جمل وچ لشک‏ر ک‏ے امام جماعت بننے دے لئی اک دوسرے د‏‏ی عبا نو‏‏ں کھچ ڈالیا ۔اور اپنے گھوڑےآں دے چھرے اُتے تازیانے مارے ؟[4]تے کیہ اصحاب جمل وچو‏ں مروان ابن حکم نھاں سی جو طلحہ دے قتل تے اس تو‏ں انتقام لینے اُتے متھم سی تے گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ سی کہ ُاس دے مرنے اُتے اس نے خوشیاں منائی سن؟[5] آیا معاویہ انہاں لوکاں نو‏‏ں تے اوہ لوک معاویہ نو‏‏ں برداشت کرسکدے سن ؟ اس دے علاوہ آیا ایہ احتمال موجود نھاں سی کہ بااثر لوک غیر جانب دار افراد جنہاں لوکاں نے نہ حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی بیعت کيتی تے نہ حضرت(علیہ السلام) دے مقابل صف آراء ھوئے جے کوئی دوسرا شخص منصب خلافت اُتے فائز ھوندا تاں ایسی صورت وچ ایہ بے طرف تے معاشرہ وچ نفوذ رکھنے والے افراد اس دے مدمقابل شمشیر بکف نظر آتے؟ لیکن ایہ حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی شخصیت تے آ پ دا بے نظیر سابقہ سی جو ایداں دے قیام تو‏ں مانع ھوا چاھے جِنّا اوہ لوک حضرت دے نال تے انہاں دے حامی نہ رھے نیں ۔[6]

جیساکہ ھم بیان کر چک‏‏ے نیں کيتا کہ مسئلہ معاشرتی ، اخلاقی تے روحی انتظام دے بکھر جانے دا سی۔ خود نو‏‏ں اپنے آپ دے گُم کردینے دا مسئلہ اورقابلیتاں تے صلاحیتاں دے مشتبہ ھوجانے تو‏ں متعلق سی حتی خود انہاں لوکاں دے نزدیک وی مسئلہ ایہ نھاں ھے کہ حضرت علی(علیہ السلام) اس وقت دے ا ن نامناسب تے بکھرے ھوے حالات نو‏‏ں منظم نہ کرسک‏‏ے۔ دوسرا کوئی وی شخص اس نامنظم تے بکھرے ھوئے تے خود پرچم بغاوت بلند کیئے ھوئے معاشرے نو‏‏ں منظم نھاں کرسکدا سی۔ بلکہ اس دے لئی مسلسل سعی و کوشش تے ناکاں چنے چبانے د‏‏ی ضرورت سی تب جاک‏ے اوہ بے نظم معاشرہ نظم تے حکومت نو‏‏ں برداشت کرپاندا۔ البتہ افسوس د‏‏ی گل ھے کہ اس نشیب و فراز دے بعد معاویہ دے ذریعہ معاشرہ وچ ایہ نظم و نسق برقرار ھوگیا۔

حضرت اس زمانہ دے حالات تے معاشرہ وچ بے شمار تبدیلیاں نو‏‏ں اپنے اک مختصر تے پُرمعنی جملہ وچ ایويں بیان فرماندے نیں :”حضرت علی(علیہ السلام) دے دورخلافت وچ اک روز کسی نے آپ نو‏‏ں طعنہ دیندے ھوئے کھا۔ آخر اِنّے سارے لوکاں نے آپ دے متعلق اختلاف کيتا حالانکہ پھلے دو خلفا اُتے انہاں دا اتفاق سی؟ حضرت(علیہ السلام) نے جواب وچ ارشاد فرمایا:” چونکہ اوہ لوک مجھ جداں افراد اُتے حکومت کردے سن تے میں تجھ ورگے افراد اُتے حکومت کردا آں۔“[7]

روحی پریشانیاں

حقیقت کچھ ایسی ھی سی۔ حالات بالکل بدل گئے سن ۔ حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی اکثر مشکلات وی انھاں حالات د‏‏ی تبدیلیاں د‏‏ی پیدا وار سن۔ اک فقیر و محدود تے مسدود معاشرہ پر، جدید آفاق دا کھل جانا تے اک مقامی ا ور محدود حکومت دا اک وسیع و عریض مملکت و سلطنت وچ تبدیل ھو جانا جو ایران د‏‏ی شھنشاھیت نو‏‏ں مکمل طورپر تے روم د‏‏ی بادشاھت دے اک وسیع حصے نو‏‏ں اپنے اندر سموئے ھوئے سی، نہ فقط نويں مشکلات تے سخت وسنگین حالات اپنے ھمراہ لیائی سی بلکہ اس تو‏ں کھاں زیادہ اھم ایہ سی کہ اس نے ابتدائی دور دے مسلماناں دے اخلاق و افکار تے معنویات و توقعات تے آرزوٴں تے تمناووٴں نو‏‏ں وی اپنے زیراثر قرار دتا سی۔ ہن اس دے بعد اوہ لوک نھاں چاھدے سن تے شاید انہاں خصوصیات د‏‏ی بناپر جس نو‏‏ں انھاں نے حاصل کيتا سی اوہ لوک دینی قوانین، احکا‏م تے معیار دے آگے اپنا سر جھکا دتیاں بلکہ اوہ لوک اس دین نو‏‏ں چاھدے سن جس د‏‏ی انہاں لوکاں نے خود تفسیر د‏‏ی ھو۔ اک ایداں دے دین نو‏‏ں چاھدے سن جو انہاں دے مقاصد تے انہاں د‏‏ی تمناوٴں نو‏‏ں پورا کرسک‏‏ے نہ کہ اس دے برعکس تے چونکہ ایسا ھی سی یعنی انہاں د‏‏ی آرزووٴں تے چاھتاں دے بر خلاف سی۔ لہٰذا اوہ علی ابن ابی طالب+ ورگی شخصیت نو‏‏ں برداشت نھاں کرسکدے سن حسب ذیل نمونہ اس مسئلہ نو‏‏ں پوری طرح بیان کررھا ھے۔

جنگ صفین دے وقت، امام(علیہ السلام) تے آپ(علیہ السلام) دے برجستہ اصحاب اس کوشش وچ سن کہ کسی وی طرح جنگ نو‏‏ں روک داں۔انہاں وچو‏ں جس نے اس گل کيتی سب تو‏ں زیادہ کوشش کيتی سی اوہ عمار سن انھاں نے کوشش کيتی تاکہ مغیرہ ابن شعبہ نو‏‏ں وعظ و نصیحت کرن تے امام د‏‏ی حقانیت نو‏‏ں اس اُتے واضح کرداں ۔لیکن اوہ انجان بن رھا سی تے حقیقت نو‏‏ں قبول کرنے اُتے تیار نھاں سی (مغیرہ امام(علیہ السلام) نو‏‏ں تے آپ(علیہ السلام) دے تمام سابقہ حالات نو‏‏ں بخوبی جاندا سی یھاں تک کہ آپ د‏‏ی خلافت دے شروع وچ ھی اس نے حضرت تو‏ں کھا کہ طلحہ و زبیر تے معاویہ نو‏‏ں انہاں دے عھداں اُتے باقی رکھئے تاکہ لوک آپ د‏‏ی بیعت اُتے متفق ھوجاواں تے اتحاد و اتفاق بر قرار تے محفوظ رہ جائے تے فیر آکا جداں جی چاھے حکومت کیجئے۔ تے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ امام (علیہ السلام) نے اس د‏ی گل تے اس دے مشورہ د‏‏ی طرف کوئی توجہ نہ د‏‏ی تاں اوہ دوسرے روز آکر اس طرح کھنے لگا: ”ميں نے غورو فک‏ر ک‏ے بعد ایہ سمجھ لیا کہ جو کچھ ميں نے کھا سی اس وچ میرے تو‏ں غلطی ھوگئی ھے تے حق وھی ھے جو آپ نے سوچیا ھے۔“[8] امام(علیہ السلام) نے عمار نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا:” اسنو‏ں ايس‏ے دے حال اُتے چھڈ دو! کیونجے اوہ دین تو‏ں کچھ نھاں لیندا مگر وھی چیز جو اسنو‏ں دنیا تو‏ں نزدیک کردے۔ اوہ مسئلہ نو‏‏ں عملی طورپر اپنے اُتے مشتبہ کرلیندا ھے تاکہ انہاں شبھاں نو‏‏ں اپنی خطا دے واسطے عذر قرار دے“۔[9]

البتہ ایہ کھنا ضروری ھے کہ اوہ لوک نہ صرف ایہ امام(علیہ السلام) نو‏‏ں تحمل نھاں کرسکدے سن ،بلکہ کسی دوسرے شخص نو‏‏ں وی برداشت نھاں کرسکدے سن ۔ انہاں د‏‏ی مشترک مخالفت صرف اس بناپر سی کہ قدرت اورمنصب امام(علیہ السلام) دے ھاتھ وچ سی تے انہاں د‏‏ی زیادہ تر ناجائز خواھشات دے پوری تے عملی نہ ھونے تو‏ں امام(علیہ السلام) بالکل بے توجہ سن ، ايس‏ے سبب نے انہاں دے اندر اتحاد پیدا کردتا سی تے گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں وچ آپس دے اختلا ف نو‏‏ں آشکار ھونے تو‏ں مانع سی۔ البتہ خاص حساس مواقع اُتے اس اتحاد دا شیرازہ بکھر جاندا سی۔ ایہ وحدت ٹُٹ جاندی تے اختلاف و کشمکش نمایاں ھوجاندا سی۔[10]

بھرحال آنحضرت(علیہ السلام) اپنے پورے دورخلافت وچ اس گل اُتے مجبور ھوگئے کہ اوہ اپنے مخالفین تو‏ں مقابلہ کرن تے اوہ لوک جو جنگ دے لئی آمادہ نیں ، انہاں تو‏ں مقابلہ دے واسطے اُٹھ کھڑے نیں ۔ ایہ جنگاں انہاں نقصانات دے ظاھر ھونے دا فطری نتیجہ سن کہ اپنی گذشتہ تاریخی سابقہ جو اسلام تو‏ں ماپہلے ھے اس تک پھونچک‏ی سی تے ایہ مسئلہ عمر دے دورخلافت دے درمیانی ایام وچ پیدا ھوا۔ تے آھستہ آھستہ (اندر اندر) پکتا رھا تے ایہ دور وی امام(علیہ السلام) د‏‏ی شھادت [11]اور معاویہ دے حکومت حاصل کرنے اُتے ختم ھوگیا۔

اوہ افراد بھت زیادہ نیں  جو ایہ کھدے نیں  کہ امام(علیہ السلام) د‏‏ی ایہ مشکلات آپ(علیہ السلام) دے ایام خلافت وچ دین و عدالت د‏‏ی بنیادپر مبنی دقیق تے سخت رویہ د‏‏ی وجہ تو‏ں وجود وچ آئی سن۔ اگرچہ ایہ گل درست ھے مگر حقیقت ایہ ھے کہ تمام مشکلات د‏‏ی بنیاد ایہ نھاں سی۔ بلکہ انہاں وچو‏ں بھت تو‏ں مشکلات د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں اس زمانے دے بدلدے ھوئے حالات تے ماحول وچ تلاش کرنا چاہیدا۔ اک ایسا ھمہ گیر تے گھرا بدلاوٴ پیدا ھوا سی جس نے اپنے اندر ھر چیز تے ھر شخص نو‏‏ں غرق کردتا سی۔ فقط چند باایمان ا ور بااخلاص مسلما‏ن سن جو انہاں حالات دے بھاوٴ وچ غرق نھاں ھوئے سن ۔ وھی لوک جو حضرت علی (علیہ السلام) تو‏ں متحد تے ھم آھنگ تے اپنے خون دے آخری قطرہ تک آپ د‏‏ی ھمراھی وچ تے آپ دے ھم رکاب رھے تے انہاں وچو‏ں بھت سیافراد تِناں جنگاں وچ درجہٴ شھادت اُتے فائز ھوگئے۔[12]

معاشرہ تے سماج دا درھم برھم ھونا

اس درھم و برھم حالات نو‏‏ں نہ صرف ایہ کہ حضرت علی(علیہ السلام) بلکہ کوئی دوسرا وی منظم نھاں کرسکدا سی۔ قدیم تے جدید صاحبان قلم دے قول دے بالکل برعکس جے بالفرض پھلے دونے خلفا وی آنحضرت (علیہ السلام) د‏‏ی جگہ ھوندے تب وی حالات وچ اِنّی تبدیلی نھاں آسکدی سی۔[13]ان دونے د‏‏ی کامیابی معاشرتی انسجام تے اتحاد نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ ،اس زمانہ دے حالات د‏‏ی مرھون منت سی نہ کہ انہاں د‏‏ی ذا‏تی خصوصیات یا انہاں د‏‏ی مجموعی سیاست دا ثمرہ رھی نیں ۔ بغیر کسی شک شبہہ دے جے امام(علیہ السلام) نو‏‏ں گذشتہ خلفا دے دور وچ مسند خلافت اُتے بٹھا دتا جاندا تاں انہاں دونے تو‏ں کھاں زیادہ اوہ کامیاب ھوندے ۔ایہ گل کسی حدتک عثمان دے بارے وچ وی صحیح ھے۔ انہاں د‏‏ی ناکامی فقط انہاں د‏‏ی غلط خصوصیات د‏‏ی بناپر وجود وچ نھاں آئی سی ۔احتمال قوی د‏‏ی بناپر ایہ گل کھی جاسکدی ھے کہ جے انہاں (عثمان) دے ماپہلے دونے خلفا وچو‏ں کوئی وی انہاں د‏‏ی جگہ برسر اقتدار آتا، تب وی حالات د‏‏ی تبدیلی وچ کوئی خاص فرق نہ پڑتااور اسنو‏ں وی کم و بیش انھاں مشکلات دا سامنا کرنا پڑدا جنہاں تو‏ں عثمان دوچار ھوئے نیں ۔

اوہ موٴرخین ایہ بھُل بیٹھے کہ پھلے ھی در جہ وچ عثمان دیاں مشکلاں انھاں مشکلات دا سلسلہ سن جنہاں تو‏ں خود عمر اپنی خلافت دے آخری دور وچ دست و گریباں سن تے ایہ ساری مشکلات اس نويں ماحول تے حالات ضمنی عوا ر ض دا نتیجہ سن جو جدید فتوحات دے ذریعہ پیدا ھوئے سن ۔ عمر نے اپنی عمر دے آخری ایام وچ ایہ احساس کرلیا سی کہ اوہ اپنے نفوذ و اختیارات تو‏ں ھاتھ دھو بیٹھے نیں تے ہن خلافت دے ابتدائی سالاں د‏‏ی طرح قدرت تے رعب و دبدبہ دے نال حکومت نھاں کرسکدے۔ اس حقیقت دا قبول کرنا انہاں دے واسطے بھت مشکل امر سی جداں کہ اس د‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ھے کہ انھاں نے کئی مرتبہ موت د‏‏ی تمنا کیتی۔

لیکن گویا امام علی(علیہ السلام) اُتے تنقید کرنے والے ایہ سب مسائل بھُل گئے نیں تے اس دا سبب ایہ ھے کہ انھاں نے اپنی تجزیہ و تحلیل وچ تیز گام بنیادی انقلابات تے حالات وچ تیزی دے نال بدلاوٴ نو‏‏ں نظر انداز کردتا تے خلفا وچ ھر اک د‏‏ی کامیابی د‏‏ی مقدار نو‏‏ں فقط فردی سیاستاں، خصلتاں تے خصوصیات د‏‏ی بنیادپر چھان بین د‏‏ی ھے۔ [14]

چنانچہ معاویہ وی جو مدارات، ھوشیاری(کیاست) تے سیاست وچ مشھور سی جے بلافاصلہ قتل عثمان دے بعد حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں اپنے ھاتھ وچ لے لیندا ، اسنو‏ں وی ایداں دے ھی مسائل تے مشکلات دا سامنا کرنا پڑدا جنہاں تو‏ں حضرت علی(علیہ السلام) دوچار سن ۔[15] بیشک اصحاب جمل علی(علیہ السلام) د‏‏ی بہ نسبت معاویہ دے نال زیادہ شدو مد تے سختی دے نال جنگ دے لئی اُٹھ کھڑے ھوندے کیونجے اوہ آنحضرت(علیہ السلام) د‏‏ی دینی تے ذا‏تی لیاقت تے یھاں تک کہ ٓاپ د‏‏ی عمومی بیعت دے شرعی تے قانونی ھونے دا یقین رکھدے سن تے صرف بھانہ تراشی کردے سن ۔ اوہ لوک خود انہاں چیزاں نو‏‏ں جاندے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں عائشہ نے چند مرتبہ پلٹ جانے دا پکا ارادہ کيتا لیکن ھر بار لوکاں نے جھوٹھ بو لکر انہاں نو‏‏ں اس کم تو‏ں روک دتا۔[16] بعد وچ اوہ خود اپنے اس کم تو‏ں سخت پشیمان ھوئاں۔[17]زبیر وی جنگ دے آخری لمحاں وچ محاذ جنگ نو‏‏ں ترک کردتا تے اوہ اس گل دے لئی تیار نہ ھوئے کہ حضرت علی(علیہ السلام) نال جنگ کرن۔[18]لیکن معاویہ انہاں لوکاں د‏‏ی نظر وچ نہ ایہ کہ فقط ھر قسم د‏‏ی لیاقت و خوبی تو‏ں عاری سی بلکہ اوہ لوک خود نو‏‏ں اس تو‏ں بھتر تے برتر سمجھدے سن ۔ اس تو‏ں وی قطع نظر، ظن غالب د‏‏ی بنیاد اُتے سعد ابن ابی وقاص تے انہاں دے جداں دوسرے لوک جو نہ تاں امام(علیہ السلام) د‏‏ی حمایت دے لئی تے نہ ھی آپ د‏‏ی مخالفت وچ کھڑے ھوئے، اوہ معاویہ دے خلاف اٹھیا کھڑے ھوندے انہاں لوکاں دے لئی قابل قبول نہ سی کہ اوہ لوک اس (معاویہ) نو‏‏ں عثمان دے بعد بلافاصلہ مسند خلافت اُتے بیٹھیا دیکھیںاور اوہ لوک اس دے تابع رھاں معاویہ اپنی مطلقہ قدرت تے حکومت پانے دے اک عرصہ دے بعد وی انہاں تو‏ں ڈردا سی تے انہاں لوکاں نو‏‏ں یزید د‏‏ی ولیعھدی د‏‏ی رکاوٹاں وچو‏ں اک رکاوٹ سمجھدا سی۔[19]

اور ایہ کلام اک دوسری طرح تو‏ں انہاں لوکاں دے بارے وچ وی صحیح ھے جنھاں نے خلافت امام(علیہ السلام) دے آگے سرتسلیم خم کردتا سی۔ قیس ابن سعد ابن عبادہ دے ایداں دے لوک، قطعی طورپر جے امام(علیہ السلام) میدان خلافت و سیاست وچ موجود نہ وی ھوندے، تب وی اوہ معاویہ تے اس دے جداں دوسرے افرادکے مقابلہ وچ کھڑے ھوجاندے۔ انہاں لوکاں د‏‏ی مخالفت معاویہ دے نال اس بنا اُتے نہ سی کہ اوہ امام (علیہ السلام) دے دوستاں د‏‏ی صف وچ آگئے سن تے امام(علیہ السلام) معاویہ دے مد مقابل اٹھیا کھڑے ھو ئے سن انہاں لوکاں د‏‏ی معاویہ تو‏ں اک سنجیدہ تے بنیادی مخالفت سی۔ کیونجے اوہ لوک امام(علیہ السلام) نو‏‏ں خلیفہ بر حق جاندے سن، لہٰذا آپ(علیہ السلام) دے پرچم تلے اس دے مقابلے دے لئی اٹھیا کھڑے ھوئے تے جے ایسا علم تے پرچم نہ وی ھوندا تب وی مسئلہ وچ کوئی تبدیلی نہ آتی کیونجے معاویہ امام(علیہ السلام) د‏‏ی شھادت دے بعد وی انہاں لوکاں تو‏ں ڈردا سی۔[20]

اسی طرح خوارج ورگی مشکل وی خواہ مخواہ وجود وچ آگئی۔ خوارج داستانِ حکمیت د‏‏ی پیداوا‏‏ر نھیںھاں ایہ حادثہ زخم نو‏‏ں تازہ کرنے دا اک سبب سی کہ حتی زمانہٴ پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) وچ وی جس دا وجود سی۔ اوہ لوک خشک تے تند مزاج بدّو سن کہ بنیادی طورپر دین دے متعلق اک دوسرا نظریہ رکھدے سن ( دین دے متعلق تنگ نظری تے سخت گیری دے شکار سن ۔ )اور اپنی ايس‏ے کج فھمی ا ور ایداں دے ادراک د‏‏ی بنیاد اُتے خود پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی ذات اُتے وی اعتراض کربیٹھے۔ مشھور ھے کہ اک روز قبیلہ بنی تمیم دے افراد وچو‏ں اک شخص جو بعد وچ خوارج دے سرداراں وچو‏ں ھوگیا تے جنگ جمل دے معرکہ وچ ماریا گیا(ذوالخو یصرہ) جس وقت آنحضرت(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) مال غنیمت تقسیم فرمارھے سن، آنحضرت(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) اُتے اعتراض کربیٹھیا تے کھنے لگیا ”اے محمد(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) ! عدالت د‏‏ی کیو‏ں رعایت نھاں کی؟“ پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) غضب وچ آگئے تے فرمایا: ”ميں نے عدالت د‏‏ی رعایت نھاں کی! تاں میرے علاوہ عدالت نو‏‏ں کھاں پائے گا؟“ اس دے بعد فرمایا یھی لوک اوہ گروہ ھونگے جو دین تو‏ں خارج ھو جائیںگے ا س وقت انہاں لوگوںکے خلاف جنگ کرنے دے لئی اُٹھ جانا۔[21]

ضروری سی کہ اک زمانہ گذرجائے تے حالات تبدیل ھو جاواں تاکہ رفتہ رفتہ ایہ کج فکر بچکانہ ذھنیت رکھنے والے بدو سخت گیر افراد اک گروہ د‏‏ی شکل وچ جمع ھوکر موجودہ نظام دے مقابلہ وچ کھڑے ھو جاواں ۔ایہ تصور کرنا بالکل غلط ھے کہ ایہ لوک جنگ صفین تے داستانِ حکمیت د‏‏ی پیداوا‏‏ر نیں ۔ ایہ لوک اسلامی معاشرہ دے اندر اک سرطانی غدہ د‏‏ی حیثیت رکھدے سن کہ آخرکار اک نہ اک روز اسنو‏ں پھوٹنا ھی سی البتہ حضرت علی(علیہ السلام) دے زمانہ وچ حالات کچھ اس طرح ھوگئے سن کہ اس دا مناسب ترین موقع اس دور وچ آپہونچیا۔ [22]

قطعی طورپر جے معاویہ حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی جگہ قرار پاندا تاں ایہ لوک زیادہ قدرت تے قوت دے نال وسیع پیمانہ اُتے میدان وچ نکل آتے، انہاں دا اعتراض حضرت علی ابن ابی طالب+ اُتے ایہ سی کہ کیو‏ں تسيں نے حکمیت نو‏‏ں مان لیا تے ہن اپنے اس عمل تو‏ں توبہ کرو۔ صرف یھی ایسا اک اعتراض سی جو اوہ کرسکدے سن، کیونجے انہاں د‏‏ی نظر وچ حضرت علی(علیہ السلام) کدی وی اسلام دے صراط مستقیم تے عدالت تو‏ں خارج نھاں ھوئے تے یھی وجہ سی کہ انہاں خوارج وچو‏ں بھت تو‏ں امام(علیہ السلام) تے انہاں دے اصحاب د‏‏ی توضیحات تو‏ں اپنی راہ تو‏ں عدول کرگئے ، نھروان د‏‏ی جنگ وچ ، جنگ تو‏ں منھ موڑ کرچلے گئے ۔لیکن کیہ انہاں دا ایہ رویہ معاویہ دے نال وی ایسا ھی ھوندا؟

معاویہ ورگا شخص خوارج د‏‏ی نظر وچ ظلم و بربریت تے کفر و بے دینی دا مظھر سی ۔جیساکہ اوہ لوک (خوارج) اِس(معاویہ) دے قدرت وچ آنے دے فوراً بعد اُس دے تے اس دے ناخلف اخلاف دے مدمقابل کھڑے ھوگئے۔ ایہ کھنا ضروری ھے کہ اس راہ وچ انھاں نے شجاعت تے بھادری د‏‏ی یادگار قائم کردتی عباسیاں دے ابتدائی دور تک انہاں د‏‏ی جنگ تے استقامت تے صف آرائی جاری رھی تے آخرکار اوہ بغیر کسی فوجی طاقت دا مقابلہ کيتے ھوئے، حالات دے بدل جانے تو‏ں نابود ھوگئے تے اوہ لوک وی جو باقی رہ گئے سن انھاں نے اپنے باقی فکر و عمل تے اعتقاد وچ اس طرح د‏‏ی اصلاحات تے اعتدال پیدا ک‏ر ليا کہ اوہ دوسرے مسلماناں دے مانند ھوگئے۔[23]

مشکلات دا سرچشمہ

نتیجہ ایہ کہ علی ابن ابی طالب+ دیاں مشکلاں دا سرچشمہ صرف انہاں د‏‏ی عدالت خواھی ھی نہ سی۔ بلکہ انہاں وچو‏ں اکثر مشکلات اس زمانے دے حالات د‏‏ی طرف پلٹدی نیں ۔ جے حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی جگہ کوئی تے وی ھوندا تب وی انہاں مشکلات تو‏ں روبرو ھوندا۔ جے بعد وچ معاویہ تک حکومت تے قدرت پھونچ گئی فیر وی زیادہ ترمشکلات انہاں حالات د‏‏ی بناپر ھے جو حضرت علی(علیہ السلام) دے دور خلافت دے بعد رونما ھوئاں نہ معاویہ د‏‏ی ذا‏تی تے شخصی خصوصیات د‏‏ی بناپر۔ تے خلافت دے عموماً وڈے دعویدار تے معاویہ دے رقیب امام(علیہ السلام) دے مد مقابل صف آرا ھوکر قتل ھوگئے سن ۔ تے اس زمانے دے تلخ تجرباں نے لوکاں نو‏‏ں خستہ و فرسودہ کردتا سی تے ہن مائل نہ سن کہ نفوذ رکھنے والے تے خلافت دے دعویداراں د‏‏ی آواز اُتے لبیک کھاں ۔گویا اس معاشرہ وچ سکو‏ن حاکم ھوچکيا سی تے اوہ خود بخود رام ھوگیا سی تے اس دا مد و جزر تھم چکيا سی تے اک ایسی قدرت د‏‏ی جستجو وچ سی جو انہاں دے لئی امن و امان دا نوید لیائے تے اس زمانے دے لوکاں د‏‏ی نظر وچ ایہ فقط معاویہ ھی سی جو اپنے اندھے و بھرے تے اندھی تقلید کرنے والے شامی اطاعت گزاراں د‏‏ی مدد تو‏ں ایہ کم کر نے اُتے قادر ھوگیا سی۔ اگرچہ بعد وچ اس نے لوکاں نو‏‏ں قبرستان جداں امن و سکو‏ن دے تحفہ تو‏ں نوازیا جو تمام آزادیاں تے انسانی کرامتاں نو‏‏ں سلب تے تمام اصول و اسلامی معیاراں نو‏‏ں پامال کرنے دے مترادف سی۔[24]یہ علی ابن ابی طالب+ دے خلافت تک پھنچنے تے آنحضرت(علیہ السلام) دے نال ھونے والی مخالفتاں د‏‏ی اجمالی داستان سی۔ عثمان د‏‏ی بے لیاقتی، کینہ توزی، خاندان پرستی تے انہاں دے فوجی سرداراں د‏‏ی ظلم و زیادتی تے لاپرواھی نے لوکاں د‏‏ی چشم امید نو‏‏ں آنحضرت(علیہ السلام) د‏‏ی طرف مبذول کر دتا سی اس حدتک کہ لوکاں نے بیعت کرنے دے واسطے ایسا ھجوم کيتا کہ آپ دے دونے فرزند اس ھجوم تے بھیڑ وچ پِس کر زخمی ھوگئے۔ لوک خود آنحضرت (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی طرف لپکے تے انہاں د‏‏ی طرف دوڑے (نہ کہ حضرت نے چاھا تے انہاں نو‏‏ں اپنی طرف بلايا ھو ۔) ہن اس دے ایہ معنی نھاں نیں کہ ھم کھیںکہ آنحضرت(علیہ السلام) لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں قبول کر لئے گئے۔ انھاں نے بیعت تو‏ں پھلے ھی، اپنا انتخاب کرلیا سی۔

البتہ اس دے علاوہ وی دوسرے اسباب موجود سن مثلاً” مونٹ گمری واٹ“ معاویہ د‏‏ی کامیابی تے حضرت(علیہ السلام) علی (علیہ السلام) دے لئی پیش آنے والی مشکلات تو‏ں روبرو ھونے دے بارے وچ اس طرح کھدا ھے: ”معاویہ د‏‏ی حمایت انہاں شامی عرباں دے ذریعہ ھوندی سی۔ جو کئی سال تو‏ں اس دے فرمانبردار تے اطاعت گذار سن عام طورپر اوہ صحرا تو‏ں نھاں آئے سن بلکہ اوہ ایداں دے خاندان تو‏ں متعلق سن جو اک یا دو نسل تو‏ں شام ھی وچ مقیم سن لہٰذا اوہ انہاں بدّوٴں د‏‏ی بہ نسبت زیادہ پائیدار تے بھروسے مند سن جوعلی ابن ابی طالب+ تو‏ں وابستہ سن ۔شامی عرباں د‏‏ی بھترین کیفیت معاویہ د‏‏ی کامیابی د‏‏ی اک بھت وڈی دلیل تھی۔“[25]

آنحضرت(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے مخالفین تے معارضین (مقابلہ کرنے والے) حقیقت وچ دھشت گرد تے شدت پسند سن فقط انھاں دے نال نھاں بلکہ جو وی آنحضرت(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی جگہ پرھوندا اوہ لوک اس د‏ی وی مخالفت کردے۔ انہاں لوکاں دا اعتراض صرف ایہ سی کہ حکومت وچ انہاں لوکاں دا کوئی خاص عھدہ یا مقام کیو‏ں نھاں ھے۔ اوہ چیز جس نے انہاں لوکاں نو‏‏ں اک متحدہ محاذ اُتے لیا ک‏ے کھڑا کردتا تھاوہ امام(علیہ السلام) تو‏ں مخالفت سی نہ ایہ کہ ھم عقیدہ ا ور ھم مسلک ھونے د‏‏ی بنیاد پر۔ یھی اوہ لوک سن جنھاں نے پروپیگنڈے ، دھمکیو‏ں تے لالچ دینے(تطمیع) دا سھار الےک‏ے عوام الناس د‏ی صف اتحاد وچ تفرقہ اندازی کرکے چاھے انہاں لوکاں دے درمیان تفرقہ اندازی کردے جنھاں نے امام تو‏ں براہ راست بیعت کيتی سی یا فیر انہاں نو‏‏ں قانونی طورپر اپنا برحق خلیفہ تسلیم کردے سن، ا انہاں لوکاں دے درمیان اختلاف دا بیج بویا تے آخر کار اک گروہ نو‏‏ں اپنا پیرو بنا ھی لیااور امام (علیہ السلام)کے مدمقابل کھڑا کردتا۔ ورنہ حقیقت ایہ ھے کہ چند لوکاں دے علاوہ سب نے امام د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول کرلیا سی تے ھم یھاں تک کہہ سکدے نیں کہ لوکاں دا امام بعنوان خلیفہ منتخب کرلینا گذشتہ دونے خلفا د‏‏ی بہ نسبت زیادہ وسیع تے اکثریت دا حامل سی۔[26]

البتہ ھم پھلے ایہ بیان کرچکے نیں کہ علی ابن ابی طالب+ د‏‏ی خلافت اُتے پھنچنے د‏‏ی داستان پھلے تن خلفا تو‏ں مختلف سی اگرچہ عمومی طورپر لوکاں نے آپ د‏‏ی بیعت کرکے آپ دے گرد جمع ھوگئے سن تے گذشتہ خلفا د‏‏ی طرح آپ(علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھدے سن تے ایہ چاھدے سن کہ حضرت علی(علیہ السلام) انہاں دے دنیاوی امور د‏‏ی وی ذمہ دار نیں لیکن آپ(علیہ السلام) دے مننے والےآں تے پیروی کرنے والےآں وچ کچھ ایداں دے وی افراد سن جنھاں نے آپ تو‏ں بیعت اس واسطہ کيتی سی آپ(علیہ السلام) نو‏‏ں اوہ پیغمراکرم(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے برحق جانشین تے آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی طرف تو‏ں منسوب تے منصوص جاندے سن ۔ (یعنی پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے خاص طورپر آپ نو‏‏ں جانشین بنایا سی) آپ د‏‏ی بیعت اس وجہ تو‏ں نھاں سی کہ انہاں دا کوئی رھبر ھو جو انہاں دے دنیاوی امور د‏‏ی دیکھ بھال کرے تے اس دے انتظام نو‏‏ں اپنے ھاتھاں وچ لے لے، بلکہ آپ د‏‏ی بیعت اس لحاظ نال کيتی سی کہ اوہ لوک اپنے دنیاوی تے دینی امور وچ پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے صحیح جانشین د‏‏ی بیعت کيتے ھوئے نیں ۔ یعنی ایداں دے شخص د‏‏ی بیعت جو وسیع تے عمیق معنےآں وچ منصب امامت د‏‏ی لیاقت رکھدا ھو ۔ایسی امامت جو نبوت تے رسالت ھی دا اک سلسلہ ھو بلکہ ایہ امامت، رسالت و نبوت دا فطری تے منطقی نتیجہ ھے۔ اگرچہ ایداں دے (مخلص) افراد د‏‏ی تعداد بھت کم سی لیکن اوہ لوک سایہ د‏‏ی طرح ھمیشہ امام(علیہ السلام) دے ھمراہ سن تے لوکاں نو‏‏ں امام د‏‏ی طرف بلاندے رھے تے آنحضرت دے نال جنگاں وچ بھت اساسی کردار ادا کيتا تے عموماً انھاں جنگاں وچ درجہٴ شھادت اُتے فائز ھوگئے۔[27]

حقیقت د‏‏ی بدلدی ھوئی تصویر

خلفائے راشدین د‏‏ی تریخ د‏‏ی حقیقت ایہ سی جیساکہ اوہ محقق ھوئی۔ جے اس دا پھلا حصہ چین و سکو‏ن دے نال تے اس وچ کِسے قسم د‏‏ی کشیدگی نھاں پائی جاندی ھے تاں اوہ صرف بیرونی خطرات وچ لوکاں د‏‏ی توجھات دے مشغول ھوجانے د‏‏ی بناپر ھے، ابتدائی زمانہ وچ بیرونی خطرات د‏‏ی طرف توجہ دے مرکوز ھونے دے نال نال اندرونی دھمکیاں تے معاشرہ دا فقر تے اس د‏ی محدودیت نے اپنے وچ مشغول کر رکھیا سی، جے اس دے بعد دا زمانہ پُرآشوب تے بحرانی ھے تاں وی اس د‏ی پیدائش دا واحد سبب اوہ حالات نیں جو اکثر بیرونی خطرات دے ختم ھوجانے تے ثروت د‏‏ی بھرمار د‏‏ی بنا اُتے پیدا ھوئے نیں ۔ خلفا دا انتخاب عام لوکاں د‏‏ی نظر وچ اس زمانہ وچ اک معمولی چیز سی۔ انہاں لوکاں د‏‏ی نظر وچ ایہ لوک (خلفا) وی معمولی افراد سن تے انہاں دا منصب وی کوئی خاص فضیلت نھاں رکھدا سی تے خود وہ(خلفا) وی اپنے نو‏‏ں کسی تے زاویہٴ نظر تو‏ں نھاں دیکھدے سن ۔

جس وقت ابوبکر کھدے سن کہ ” مینو‏‏ں چھڈ دو(سمجھنے د‏‏ی کوشش کرو) وچ تسيں وچو‏ں بھتر نھاں ھوں“ تے یا کہ اوہ کھدے سن :” میرے اُتے اک شیطان مسلط ھے“ تے وچ کھاں راستہ تو‏ں کج ھوگیا (راہ راست تو‏ں بھٹک گیا) تاں مینو‏ں راہ مستقیم اُتے لگادو تاں ایہ مذاق نھاں فرمارھے سن تے نہ ھی تواضع و انکساری کررھے سن ۔ اوہ واقعاً ایسا ھی سوچدے سن تے دوسرے لوک وی انہاں نو‏‏ں ايس‏ے نظر تو‏ں دیکھدے سن ۔ جس وقت عمر کھدے سن : میرے تو‏ں ھوشیار رھو جے ميں نے کھاں غلطی د‏‏ی ھو تاں مینو‏ں ٹوک دو ۔“ ایہ سنجیدگی تے متانت دے نال کھدے سن تے جس وقت فلاں عرب اُٹھ کر کھدا سی :”خدا د‏‏ی قسم جے تسيں کج رفتاری کرو گے تاں تواناں شمشیر دے ذریعہ سیدھا کردین گے۔“ حقیقت وچ ایہ چیز اس زمانہ دے لوکاں دا خلیفہ دے نال برتاوٴ دے طریقے تے بنیادی طورپر مقامِ خلافت دے متعلق لوکاں دے نظرئے نو‏‏ں بیان کردی ھے۔[28]

لیکن بعد وچ ،جیساکہ ھم بیان کرن گے، اک دوسرے طریقہ تو‏ں دیکھیا گیا تے اس د‏ی تصویر کشی کيتی گئی۔ رفتہ رفتہ انسانی، مادی تے دنیاوی رنگ نو‏‏ں کھوکر معنوی تے روحانی حاصل کرلیا یھاں تک کہ دینی تقدس دے رنگ وچ رنگ گیا۔ اوہ دور جو صدر اسلام دے مسلماناں د‏‏ی تریخ دا دور سی درحقیقت خود اسلام د‏‏ی تریخ د‏‏ی تمامیت تے خالصیت د‏‏ی صورت وچ پیدا ھوگیا لہٰذا مختلف اسلامی ادوار د‏‏ی تریخ وچ بلکہ خود دین دے مقابلہ وچ اس دا ھم پلہ قرار دیاگیا یھاں تک کہ اوہ تاریخاں دین د‏‏ی مفسر تے مبین ھوگئياں تے دوران پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی منزلت دے برابر منزلت حاصل کرلئی ہن مسئلہ ایہ ھے کہ ایہ حالات وچ تبدیلی کیو‏ں تے کِداں وجود وچ آئی؟ تے اس دے نتائج کيتا ھوئے؟

معاویہ دے مطلق العنان ھو نے دے بعد امام حسن(علیہ السلام) وی خاموشی اُتے مجبور ھوگئے، اس دے بعد معاویہ نے کچھ ایداں دے اقدامات دے لئی ھاتھ پیر مارے جنہاں د‏‏ی بناپر بعد وچ اسلام د‏‏ی تریخ وچ اھم تغیرات رونما ھوئے یھاں تک کہ اسلام دے متعلق مسلماناں دے فھم و ادراک وچ وی تبدیلی پیدا ھوگئی۔ اس دے ایہ معنی نھاں نیں کہ اوہ خود جاندا سی کہ اس دے انہاں اقدامات دا نتیجہ کيتا ھوگا۔ شاید اوہ اپنے حدتک دوسرے مقاصد د‏‏ی تلاش وچ رھا ھو ،لیکن بھرحال اس دے اقدامات دے نتیجہ وچ مسلماناں دے فھمی و کلامی تے اعتقادی ڈھانچہ اُتے بھت زیادہ اثر انداز ھوا۔ اس طرح کہ جے ھم کھاں کہ انہاں اقدامات د‏‏ی طرف توجہ کيتے بغیر جامع تے مکمل اسلام د‏‏ی متعلق مسلماناں دے فھم و ادراک وچ تبدیلی نو‏‏ں سمجھیا نھاں جاسکدا تاں ھماری ایہ گل غلط گوئی نہ ھوگی۔ (یعنی معاویہ دے اقدامات نے اھم تحولات پیدا کيتے تے مسلماناں نے انھاں اسلام سمجھیا جے انہاں نو‏‏ں نظر انداز کردتا جائے تاں مسلماناں د‏‏ی فھم او ر انہاں د‏‏ی کلامی و اعتقادی بنیاد وچ کمی واقع ھوجائے گی۔)[29]

معاویہ د‏‏ی قدرت و طاقت دے اوج دے وقت وی اس دے حائز اھمیت مخالفین موجود سن البتہ اوہ انہاں لوکاں د‏‏ی کامل تے دقیق شناخت وی رکھدا سی۔ اوہ حسب ذیل افراد سن : عبداللہ ابن زبیر، عبدالرحمن ابن ابوبکر، عائشہ، سعد ابن ابی وقاص، عبداللہ ابن عمر، قیس ابن سعد ابن عبادہ تے تمام انصار تے علی ابن ابی طالب+ دے خالص شیعہ۔ لیکن بجز شیعاں تے خوارج د‏‏ی مخالفت دے کہ اس وچ اعتقادی پھلو سی بقیہ تمام مخالفین تے ناسازگاریاں سیاسی پھلو رکھدیاں سن۔ اوہ اِنّا ھوشیار، چالاک، لوکاں د‏‏ی پھچان رکھنے والا تے موقع شناس انسان سی کہ اوہ اپنے سیاسی مخالفین دے مقابلہ دے لئی اٹھیا سک‏‏ے تے انہاں نو‏‏ں لالچ دے ک‏‏ے یا ڈرادھمکا کر سکوت اُتے آمادہ کر سک‏‏ے لہٰذایہ لوک اس دے لئی قابل تحمل سن ۔ اوہ چیزجو اس دے لئی برداشت دے قابل نہ سن یھاں تک کہ اوہ انہاں تو‏ں ڈردا سی اوہ علی ابن ابی طالب+ دا سنگین سایہ تے آپ(علیہ السلام) دا قدرت مند جاذبہ سی۔

البتہ امام(علیہ السلام) اس وقت درجہٴ شھادت اُتے فائز ھو گئے سن اوہ خود حضرت علی(علیہ السلام) تو‏ں نھاں ڈردا سی بلکہ آپ د‏‏ی شخصیت تو‏ں ڈردا سی ایسی شخصیت جو اس د‏ی حکومت و سلطنت د‏‏ی شرعی تے قانونی تے اس دے مطلق العنان ھونے وچ رکاوٹ تے سنگ راہ سی جے اوہ آنحضرت(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی شخصیت تے تقدس دے حریم نو‏‏ں نابود کر سکدا، اوہ اپنا تے اپنے خاندان دا تاریخی انتقام وی لے لیندا، اپنے تے اپنے خاندان دے غلبہ نو‏‏ں باقی رھنے اوراس دتی مشروعیت نو‏‏ں حاصل کرنے دا جو سب تو‏ں وڈا مانع سی اسنو‏ں وی درمیان تو‏ں ھٹا دیندا۔[30]

حضرت علی(علیہ السلام) نال مقابلہ آرائی

سب تو‏ں پھلا اقدام امام(علیہ السلام) اُتے سب ولعن دا رواج دے نا سی۔ لیکن کچھ مدت گزر جانے دے بعد وچ جان لیا کہ فقط ایہ کافی تے کارساز نھاں ھوسکدا لہٰذا اس نے فیصلہ کيتا کہ اک آئین نامہ دے ذریعہ اپنے حکا‏م تو‏ں ایہ چاھے کہ جو مناقب علی ابن ابی طالب+ دے بارے وچ پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) تو‏ں نقل کيتے گئے نیں انھاں دے مشابہ فضیلتاں دوسرےآں دے بارے وچ گڑھ کر انہاں د‏‏ی ترویج کرن تے ٹھیک یھاں تو‏ں تحول تے تبدیلی دا آغاز ھوندا ھے۔ صدر اسلام تے اس دے افراد نو‏‏ں تقدس د‏‏ی نظراں تو‏ں دیکھیا جانے لگا۔ مدح صحابہ، عصر صحابہ، خلفائے ثلاثہ، خلفاء راشدین، عشرہ مبشرہ، ازواج پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تے صدر اول د‏‏ی اھم تے صاحبان نفوذ شخصیتاں دے بارے وچ حدیثاں گڑھی جانا شروع ھوجاندی نیں ۔ ایہ حدیثاں عام لوکاں دے دل و دماغ تے یھاں تک کہ علما تے محدثین دے ذھن تے انہاں دے دماغ وچ گھرکر گئياں تے کدی وی انہاں دے ذھن تو‏ں ایہ گل نھاں نکلی تے نہ ھی اس وچ شک و شبہہ پیدا ھوا کیونجے اس گل دے ذھن تو‏ں نکلنے یا اس وچ شک دے لئی کوئی راستہ نہ سی تے یھاں تک کہ ایہ عقاید بعد دے زمانہ وچ وی کچھ اسباب دے تحت جنہاں دا ذکر ھم بعد وچ کرن گے اوہ قوی ھوگئے ۔

ابن ابی الحدید شرح نھج البلاغہ وچ اک فصل تحریر کردے نیں جس کو” اھل بیت(ع)پر ڈھائے جانے والے بعض مظالم تے اذیتاں دے بیان“ دے عنوان دے تحت اس تو‏ں متعلق اک مفصل حدیث امام محمد باقر(علیہ السلام) تو‏ں نقل کردے نیں جس وچ آنحضرت(علیہ السلام) جو کچھ شیعاں دے ائمہ تے انہاں دے مننے والےآں اُتے گذری ھے اسنو‏ں مختصر طورپر بیان فرمایا ھے :” ھم ھمیشہ مورد آزار واذیت تے ظلم واقع ھوئے تے قتل کيتے گئے ، ھمیشہ قید و بند، تحت تعقیب تے محرومیت وچ مبتلا رھے نیں ۔میری تے میرے چاھنے والےآں د‏‏یاں جاناں محفوظ نہ سن۔اسی حال وچ جھوٹی حدیثاں گڑھنے والے تے حقیقت تو‏ں نبردآزما لوک میدان وچ کود پئے انہاں دے جھوٹھ بولنے تے حقیقت تو‏ں نبردآزمائی د‏‏ی بناپر انہاں لوکاں نے برے امیراں، قاضیاں تے حکا‏م دے نزدیک ھر شھر وچ اپنی حیثیت بنالی۔ وھی لوک حدیثاں گڑھ دے اسنو‏ں شائع کردے سن ۔ جو ھم نے انجام نھاں دتا سی تے اس دے بارے وچ نھاں کھا سی اس د‏ی نسبت ھماری طرف دے دتی گئی یعنی ھم تو‏ں روایت کرپائی تاکہ ھم نو‏‏ں لوکاں دے درمیان بدنام کرن تے انہاں د‏‏ی دشمنی د‏‏ی آگ ھمارے خلاف بھڑکاواں تے ایہ ماجرا امام حسن(علیہ السلام) د‏‏ی رحلت دے بعد معاویہ دے زمانے وچ شدید ھوگیا۔“[31]اس روایت نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد مدائنی د‏‏ی معتبر کتاب الاحداث تو‏ں اک دوسری گل نقل کردے نیں کیونجے اوہ بھت زیادہ فائدے اُتے مشتمل ھے لہٰذا ھم اس دا اک اھم حصہ بیان کرن گے:حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی شھادت دے بعد جدو‏ں معاویہ د‏‏ی خلافت مستقر ھوگئی، اُس(معاویہ) نے اپنے والیاں نو‏‏ں اس طرح لکھیا: ”ميں نے اپنے ذمہ نو‏‏ں اس فر دسے جو ابوتراب تے انہاں دے خاندان دے فضائل بیان کردا ھے بری ک‏ر ليا ھے۔ اِنّا کھنا سی کہ دور و نزدیک تمام علاقےآں وچ ھر منبر تو‏ں ھر خطیب نے مولائے کائنات حضرت علی (علیہ السلام) اُتے لعنت کرنا شروع کردتا تے انہاں تو‏ں اظھار بیزاری کرنے لگے خود انہاں دے تے ان(علیہ السلام) دے اھل بیت(علیہ السلام) دے خلاف بولی کھولنے لگے تے انہاں اُتے لعن وطعن کرنے لگے۔ ايس‏ے درمیان کوفہ تمام علاقےآں تو‏ں زیادہ مصیبت وچ گرفتار ھوگیا چونکہ زیادہ تر شیعہ ايس‏ے شھر وچ ساکن سن ۔ معاویہ نے زیاد ابن سمیہ نو‏‏ں اس دا والی بنایا تے بصرہ نو‏‏ں وی ايس‏ے تو‏ں متصل کردتا اس نے وی شیعاں نو‏‏ں ڈھوڈنا شروع کيتا تے چونکہ حضرت علی(علیہ السلام) دے دور وچ اوہ خود وی آپ(علیہ السلام) دے شیعاں وچو‏ں سی لہٰذا انہاں نو‏‏ں اچھی طرح پھچاندا سی انہاں نو‏‏ں جھاں وی پاندا قتل کردیندا سی اک عظیم دھشت پھیل گئی سی انہاں دے ھاتھ پاوٴں کٹ دیندا تے آنکھاں وچ سلاخاں ڈال دیندا تے درخت خرمہ دے تنے اُتے انہاں نو‏‏ں سولی دے دیتااور عراق تو‏ں انہاں نو‏‏ں کڈ ک‏ے انہاں لوکاں نو‏‏ں ادھر ادھر منتشر اورتتر بتر کردتا اس حدتک کہ ہن کوئی معروف شخصیت اوتھے باقی نہ رہ جائے۔

معاویہ نے دوسری نوبت وچ اپنے کارندےآں نو‏‏ں لکھیا کہ کسی اک وی شیعہٴ علی تے انہاں تو‏ں وابستہ لوکاں د‏‏ی شھادت (گواھی) نو‏‏ں قبول نہ کرو۔ اپنی توجہ نو‏‏ں عثمان تے اس دے شیعاں د‏‏ی طرف موڑ دو تے جو لوک اس دے فضائل تے مناقب نو‏‏ں بیان کر تے نیں انھاں اپنے تو‏ں نزدیک کرو انہاں نو‏‏ں اکرام و انعام تو‏ں نوازو۔ انہاں تو‏ں مروی روایات تے خود انہاں دے ناواں، انہاں دے باپ تے خاندان دے ناواں نو‏‏ں لکھ ک‏ے میرے پاس انہاں د‏‏ی فھرست بھیجو۔

اس دے کارندےآں نے ایسا ھی کيتا یھاں تک کہ عثمان تو‏ں متعلق فضائل بھت زیادہ ھوگئے تے ھر جگہ پھیل گئے تے ایہ معاویہ دے مختلف ھدیاں د‏‏ی بدولت سی عبا تے زمین تو‏ں لےک‏ے دوسرے بھت سارے قیمتی تحفے، تحائف تک کہ جو عرباں تے دوستاں نو‏‏ں بخشا سی ۔وہ دنیا نو‏‏ں پانے دے واسطہ اک دوسرے تو‏ں مقابلہ آرائی وچ مشغول سن ۔ کوئی بیکار تے فضول شخص وی ایسا نہ سی جو معاویہ دے گورنر دے پاس گیا ھو تے کوئی روایت عثمان د‏‏ی فضیلت وچ نقل نہ د‏‏ی ھو مگر ایہ کہ اس دا ناں لکھیا جا ئے تے اس د‏ی قدردانی کيتی جاندی سی تے اوہ شخص مقام و منزلت پا جاندا سی تے اک مدت ايس‏ے طرح گزر گئی۔

کچھ دناں دے بعد معاویہ نے اپنے والیاں نو‏‏ں لکھیا کہ عثمان دے بارے وچ احادیث بھت زیادہ ھوگئی نیں تے تمام علاقےآں وچ پھیل گئی نیں ۔ جس وقت میرا خط تسيں تک پھنچے لوکاں نو‏‏ں دوسرے صحابہ تے پھلے دونے خلفا دے فضائل بیان کرنے د‏‏ی دعوت دو۔ ورگی فضیلتاں مسلماناں نے ابوتراب(علیہ السلام) دے بارے وچ نقل کيتی نیں ویسی ھی فضیلتاں صحابہ د‏‏ی شان وچ جعل ک‏ر ک‏ے میرے پاس بھیج دو۔ کیونجے اس امر ناں وچ بے حد پسند کردا نیں تے میری آنکھاں اس تو‏ں روشن ھوجاندی نیں تے اوہ خلفائے راشدین د‏‏ی فضیلتاں ابوتراب تے انہاں دے شیعاں د‏‏یاں دلیلاں نو‏‏ں بھتر طورپر باطل کردی نیں تے انہاں لوکاں اُتے عثمان دے فضائل بیان کرناسخت تے دشوار کم ھے۔

اس(معاویہ) دے خطوط لوکاں دے سامنے پڑھے گئے۔ بلا فاصلہ ايس‏ے دے نال نال بھت زیادہ اخبار و احا دیث صحابہ د‏‏ی فضیلت وچ بیان ھونے لگياں کہ تمام کہ تمام جھوٹی تے جعلیاں سن ،لوک اس راہ اُتے چلنے لگے یھاں تک کہ ایہ روایتاں منبراں تو‏ں پڑھی جانے لگياں تے مدرسہ دے منتظمین تے اس وچ پڑھانے والے استاداں نو‏‏ں دیدتیاں گئیاں انھاں نے انہاں روایات نو‏‏ں بچےآں نو‏‏ں تعلیم دینا شروع دتا تے ایہ احادیث اس قدر پھیل گئياں تے اھمیت د‏‏ی حامل ھوگئياں کہ ان(احادیث) نو‏‏ں قرآن د‏‏ی طرح سیکھ لیا اپنی لڑکیو‏ں، غلاماں، کنیزےآں تے عورتاں نو‏‏ں تعلیم دے دتیاں گئیاں۔

اس دے بعد اک دوسرا خط لکھیا تے اپنے کارندےآں تو‏ں چاھا کہ جس شخص اُتے علی (علیہ السلام) د‏‏ی دوستی دا الزام ھو اسنو‏ں زیرنظر تے اس اُتے دباوٴ بنائے رھیںاس دے گھر نو‏‏ں خراب کرد اں۔”۔۔ اس طرح بھت سی احادیث جعل ک‏ر ک‏ے منتشرکر دتی گئياں۔ فقیھاں، قاضیاں تے امیراں نے وی یھی راستہ اختیار کيتا۔ ايس‏ے درمیان ریاکار جھوٹھے راوی تے زھد فروش حقیر تے مقدس نما، افراد اس مسابقہ وچ بازی جِت لے گئے تے سب تو‏ں زیادہ اپنے آپ نو‏‏ں اس تو‏ں آلودہ کرلیا تاکہ اس راہ تو‏ں مال و متاع تے مقام انہاں دے ھاتھ لگے تے اوہ حکا‏م تو‏ں نزدیک ھوجاواں ۔یھاں تک کہ ایہ احادیث متدین افراد تے سچ بولنے والےآں دے پاس پھو نچ گئياں جو لوک نہ تاں جھوٹھ بولدے سن تے نہ ھی فطری طورپر اس گل دا یقین کر نے اُتے قادر سن کہ دوسرے لوک بعنوان محدث و راوی جھوٹھ بولاں گے۔ لہٰذا انہاں سب نو‏‏ں قبول کرکے اورسچ سمجھ کر روایت کرنے لگے ۔اگر اوہ جاندے کہ ایہ احادیث جھوٹھ تے باطل نیں تاں نہ انہاں نو‏‏ں قبول کردے تے نہ ھی انہاں نو‏‏ں نقل کردے۔۔۔“[32]

اس دے بعد ابن ابی الحدید نے ابن نفطویہ جو کہ برزگ محدثین وچو‏ں نیں ، انہاں تو‏ں اک جملہ نقل کردے نیں مناسب ھے کہ ھم وی اسنو‏ں نقل کرداں:”اکثر جعلی حدیثاں جو صحابہ دے فضائل وچ گڑھی گئياں اوہ بنی امیہ دے زمانہ وچ گڑھی گئياں نیں ، تاکہ اس دے ذریعہ انہاں دا تقرب حاصل کرن ایہ خیال کردے ھوئے کہ اس طرح بنی ھاشم د‏‏ی ناک زمین اُتے رگڑ دین گے۔[33]

حقیقت ایہ ھے کہ معاویہ تے اس دے بعد بنی امیہ نے، مختلف وجوھات تے دلائل دے تحت ایداں دے اقدام کيتے۔ اوہ اپنی موقعیت تے مشروعیت نو‏‏ں ثابت کرنے تے اپنے سب تو‏ں وڈے رقیب و مخالف، بنی ھاشم تے انہاں وچ وی سرفھرست ائمہ معصومین(ع)کو میدان تو‏ں ھٹانے دے لئی مجبور سن کہ خود نو‏‏ں عثمان دے شرعی تے قانونی وارثاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں پھچنواواں تے حضرت علی(علیہ السلام) دے ھاتھ نو‏‏ں اس دے خون تو‏ں آلودہ بتاواں جے انہاں کماں وچ اوہ کامیاب ھوجاندے تاں اوہ اپنے مقاصد تک پھنچ جاندے ،اسی وجہ تو‏ں خاص طورپر شاعر تے انہاں د‏‏ی مدح و سرائی کرنے والےآں نے عثمان دے فضائل بیان کرنے تے انہاں نو‏‏ں بے گناہ قتل ھونے تے ایہ کہ بنی امیہ اس دے خون دے حقیقی وارث نیں تے اس د‏ی طرف تو‏ں ایہ خلافت انہاں تک پھنچی ھے، اس دے لئی انہاں لوکاں نے داد سخن دتی نیں ۔[34]

گولڈزیھر (Goldziher) اس بارے وچ اس طرح کھدا ھے:”تریخ دے نقطہٴ نظر تو‏ں ایہ چیز تقریباً مسلم ھے کہ بنی امیہ نے خود نو‏‏ں عثمان دا قانونی تے شرعی جانشین کھلوایا تے اس دے خون دا انتقام لینے دے عنوان تو‏ں حضرت علی(علیہ السلام) تے انہاں دے شیعاں دے خلاف بنی امیہ دشمنی اُتے تل گئے ۔ ايس‏ے سبب تو‏ں عثمانی اک ایسا عنوان ھوگیا سی جو اموی خاندان دے سر سخت طرفداراں اُتے اطلاق ھوندا سی۔[35]

یہ سب اس گل دا مرھون منت ھے کہ عثمان جس قدر، منزلت پاسکدے نیں پالاں۔ ایسی منزلتاں جو انہاں نو‏‏ں ھر اس تنقید تو‏ں بچاسکدیاں سن جو تنقید اں انہاں اُتے کيت‏ی جاسکدتیاں سن تے اس وچ چند اھم نتیجہ پائے جاندے سن ۔ پھلا ایہ کہ اس دے ذریعہ کوئی سوچ وی نھاں سکتاکہ اوہ کیو‏ں تے کن لوکاں دے ذریعہ تے کن تھمتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کيتے گئے ؟ اوہ فضائل جو ان(عثمان) دے لئی نقل ھوندے سن انہاں د‏‏ی حقیقی شخصیت تے انہاں دے اعمال و کردار دے اُتے اک ضخیم پردہ د‏‏ی حیثیت رکھدا سی اورھالہ د‏‏ی روشنی دے سبب انہاں دے کالے کرتوتاں اُتے پردہ ڈال دیندا سی۔ دوسرے: ایہ ثابت کردا سی کہ اک ایسا شخص جواپنی زندگی دے آخری لمحہ تک حق و حقیقت دے سوا کسی تے راہ اُتے نہ سی لہٰذا اوہ مظلومانہ طور اُتے شھیدکیاگیا ھے تے اس دے قاتل، بے دیناں تے بددیناں دا اک گروہ تھاالبتہ پروپیگنڈے تو‏ں لوکاں نو‏‏ں ایہ یقین دلا سکدے سن کہ علی(علیہ السلام) دا اس حادثہ وچ ھاتھ سی بلکہ انہاں دا اھم کردار سی۔ تیسرے : اس خون ناحق دا انتقام لیا جائے تے اس دا بدلہ لینے دے لئی معاویہ تے بنی امیہ دے علاوہ کون سب تو‏ں زیادہ حق دار ھوسکدا ھے! معاویہ عثمان دے خون دا ولی تے وارث ھے تے صرف ايس‏ے نو‏‏ں اس دے خون دا بدلہ لینے دے لئی اُٹھنا چاہیدا تے صرف ايس‏ے نو‏‏ں اس دا جانشین ھونا چاہیدا لہٰذا معاویہ د‏‏ی خلافت تے جانشینی وی مشروعیت پارھی سی تے علی(علیہ السلام) تو‏ں اس د‏ی مخالفت تے آپ نال جنگ وی شرعی تے قانونی قرار پارھی سی۔ اتفاقاً اس طرح دے استدلال اس زمانے دے مسلماناں دے لئی قابل درک سن کیونجے اوہ لوک حالے تک دوران جاھلیت دے میراث دے قانون تو‏ں متائثر سن تے بنی امیہ وی اپنی پوری طاقت و قوت دے نال انھاں زندہ کرنے دے لیئے کمر بستہ سن تے اوہ لوک اسنو‏ں درک کردے سن ۔ کیونجے جاھل معاشرہ وچ ثار دے قانون د‏‏ی بنیاد اُتے مقتول دے وارثاں اُتے لازم ھے کہ اس دا انتقام قاتلاں تو‏ں لے لین۔ اصل (اس قاناں وچ ) فقط انتقام لینا ھے دوسری کسی اصل د‏‏ی رعایت نھاں ھے نہ کہ کسی تے دوسری اصل (قاعدہ) تے حدود د‏‏ی رعایت کرنا۔[36]

اب تک جو کچھ وی بیان ھوا اس دا بھترین ثبوت جنگ صفین وچ عمرو ابن عاص تے ابو موسیٰ اشعری دے ذریعہ حکمیت دے بارے وچ موافقت نامہ دا تحریر کرنا ھے۔ اک ایسا نمونہ جس د‏‏ی بعد وچ معاویہ تے سارے خلفائے بنی امیہ اس د‏ی پیروی کردے سن ۔ انہاں دونے د‏‏ی بھت سی بحث و گفتگو دے بعد عمرو عاص نے اپنے ساتھی تو‏ں چاھا جس چیز اُتے ھم توافق کردے جاواں اوہ کاتب دے ذریعہ لکھوایا جائے۔ کاتب ايس‏ے عمرو دا بیٹا سی، خدا د‏‏ی وحدانیت تے رسول د‏‏ی رسالت تے پھلے دو خلفا(ابو بکر وعمر) د‏‏ی حقانیت د‏‏ی گواھی لکھنے دے بعد عمرو ابن عاص نے اپنے بیٹے تو‏ں کھا لکھو: کہ عثمان، عمر دے بعد تمام مسلماناں دے اجماع تے صحابہ د‏‏ی مشورت تے انہاں د‏‏ی مرضی تو‏ں خلافت دے عھدہ اُتے فائز ھوئے تے اوہ مومن سن ۔“ ابوموسیٰ اشعری نے اعتراض کيتا تے کھا: یھاں اس مسئلہ د‏‏ی تحقیق دے لئی نھاں بیٹھے نیں ، عمرو نے کھا:” خدا د‏‏ی قسم یا اوہ مومن سن یا کافر سن ۔

ابوموسیٰ نے کہیا :”مومن سن ۔“

عمرو نے کہیا ”ظالم قتل ھوئے یا مظلوم؟“

ابوموسیٰ نے کھا ”مظلوم قتل ھوئے نیں ۔“

عمرو نے کھا :”آیا خداوندعالم نے مظلوم دے ولی نو‏‏ں ایہ اختیار نھاں دتا کہ اس دے خون دا بدلہ لے؟ “

ابوموسیٰ نے کھا: ”کیو‏ں نھیں“

عمرو نے کھا: ”آیا عثمان دے واسطے معاویہ تو‏ں بھتر کوئی ولی جاندے ھو؟“ ابوموسیٰ نے کھا ”نھیں“

عمرو نے کھا:”آیا معاویہ نو‏‏ں اِنّا وی حق حاصل نھاں ھے کہ اوہ عثمان دے قاتل نو‏‏ں جھاں وی نیں اپنے پاس طلب کرے تاکہ یا تاں اسنو‏ں قتل کردے یا اس دے مقابلہ تو‏ں اوہ عاجز ھوجائے؟ “

ابوموسیٰ نے کھا :”کیو‏ں نھاں، ایسا ھی ھے“

عمرو نے کھا:” ھم ثبوت پیش کردے نیں کہ علی نے عثمان نو‏‏ں قتل کيتا ھے۔[37]

اور انہاں تمام گلاں نو‏‏ں اس عھد نامہ دا جز قرار دتا

مقام صحابہ دا اِنّا اھم ھوجانا

یہ انہاں حالات دا اک گوشہ ھے جس وچ عثمان تے گذشتہ خلفا تے صحابہٴ پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے نفع وچ حدیث دا گڑھے جانے دا کم انجام پایا۔ معاویہ اپنے مقاصد تک پھنچنے دے لئی مجبور سی کہ عثمان د‏‏ی حیثیت تے شخصیت نو‏‏ں بڑھائے لہٰذا مدائنی دے نقل دے مطابق کہ (معاویہ نے) بلا فاصلہ خلافت اُتے پھنچنے دے بعد حدیثاں گڑھنے دا حکم صادر کردتا۔ لیکن مسئلہ ایہ سی کہ ایہ اقدام فقط شخص عثمان تک محدود نھاں رہ سکدا سی۔ کیونجے اس زمانہ دے لوکاں دے لئی، جنہاں وچو‏ں بعض نے عثمان تے انہاں دے پھلے والے خلفا نو‏‏ں دیکھیا سی ایہ انہاں لوکاں دے لئی قابل درک وہضم نھاں سی کہ اس (عثمان) دا اِنّا وڈا مرتبہ تے مقام ھو تے اس دے پھلے والے خلفا تے دوسرے صحابہٴ نامدار د‏‏ی ایہ منزلت نہ ھو۔ ایہ مسئلہ عثمان دے فضائل دے بارے وچ مختلف قسم دے سوالات تے شک وشبہہ ایجاد کرسکدا سی یھی وجہ سی کہ اوہ (معاویہ) مجبور ھوگیا کہ عثمان دے نال نال دوسرےآں د‏‏ی وی شان و شوکت تے مقام و منزلت بلند کرن تے ایسا ھی کيتا۔

اس ضرورت دے علاوہ اس عمل دے دوسرے نتائج وی سن ۔ انہاں وچ سے اھم ترین نتیجہ ایہ سی کہ اک اک صحابہ د‏‏ی قدر و منزلت نو‏‏ں آشکار کرنے دے ذریعہ بلند ترین قدر ومنزلت رکھنے والے صحابی د‏‏ی معروف ترین شخصیت تے حیثیت نو‏‏ں دبانے تے کم کرنے وچ مدد کررھے سن ۔[38] ایہ کہ جو معاویہ نے کھا:” ابوتراب د‏‏ی کسی وی فضیلت نو‏‏ں جو کسی مسلما‏ن نے نقل کيتی ھو اسنو‏ں ھرگز نہ چھڈنا مگر ایہ کہ اس دے خلاف صحابہ د‏‏ی شان وچ حدیث میرے پاس لاوٴ۔“ درحقیقت اس دا مقصد حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی حیثیت تے شخصیت نو‏‏ں کم کرنا سی۔ یھی وجہ سی کہ اس نے صراحت دے نال کھا:” اس گل ناں وچ دوست رکھدا نیں تے اوہ میری آنکھاں نو‏‏ں روشن کردا ھے جو ابوتراب تے انہاں دے چاھنے والےآں (شیعاں)اور انہاں د‏‏یاں دلیلاں نو‏‏ں بھتر طورپر باطل کردا ھے۔“ البتہ انہاں دلیلاں دے تحت جنہاں دا ھم بعد وچ تذکرہ کرن گے کہ اوہ اپنے اس مقصد وچ کامیاب ھو گیا۔

بھرحال نتیجہ ایہ ھوا کہ دوسرےآں د‏‏ی سطح وی اُتے آگئی اس حد تک کہ بسا اوقات پیغمبر(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی سطح دے نزدیک قرار پاگئی تے صدر اول د‏‏ی تریخ اک شان او ر قدر منزلت تے تقدس د‏‏ی حامل ھوگئی تے اس د‏ی قدر و منزلت خود اسلام دے ھم پلہ ھوگئی تے اس طرح اسلام د‏‏ی ھمزاد ھوگئی کہ بغیر اس د‏ی طرف توجہ دتے اسلام دا سمجھنا ممکن نہ سی۔ [39]

حوالے

[1] ایہ معروف جملہ ھے جس نو‏‏ں مختلف مناسب مواقع اُتے عمر تو‏ں نقل کيتا گیا ھے۔ اس دے لئی آپ تحریر الاعتقاد دے ص/۲۴۵، اُتے رجوع کرن؛ تے شرح ابن ابی الحدید د‏‏ی ج/۲، ص/۲٦پر رجوع کرن۔

[2] ”۔۔۔ جنہاں لوکاں نے علی(علیہ السلام) د‏‏ی بیعت کيتی تاں انہاں د‏‏ی بیعت کرنے دا اصلی سبب ایہ سی کہ آپ نو‏‏ں مسلماناں دے درمیان مقام خلافت دے لئی سب تو‏ں بھتر پاندے سن جیساکہ گذشتہ زمانہ دے مسلما‏ن ابوبکر نو‏‏ں مقام خلافت دے لئی سب تو‏ں بھتر سمجھدے سن، ايس‏ے لئے اس دا انتخاب وی کرلیا تے اَگڑ پِچھڑ عمر تے عثمان نو‏‏ں منتخب کردے رھے (۲۲۰) اسلام بلا مذاھب ص/۱۱۰۔

[3] انہاں توقعات دے نمونےآں وچو‏ں اک نمونہ ابوموسیٰ اشعری د‏‏ی تجویز ھے جس نو‏‏ں آپ مروج الذھبکی ج/۲، ص/۴۰۹، اُتے ملاحظہ کرن۔

[4] طلحہ و زبیر دا جنگ جمل تو‏ں پھلے امام جماعت تے لشکر د‏‏ی قیادت دے سلسلہ وچ اختلاف اس دے لئی آپ ”نقش عائشہ در تریخ اسلام“ د‏‏ی ج/۲، ص/۴۸۔ ٦۵پر رجوع کرن۔

[5] طلحہ دا جنگ جمل دے دوران مروان دے ھاتھاں قتل کيتے جانے تے اس دے مدارک وچ تنقیدی چھان بین دے بارے وچ آپ ايس‏ے کتاب دے ص/۱٧۳۔ ٧۵ ۱پر رجوع کرن، ہور العواصم من القواصم فی الذب عن سنةابی القاسم دے ص/۲۴۰۔ ۲۴۱،پر تے خاص طورپر ايس‏ے طرح آپ محب الدین خطیب دے شدید تکلیف دہ جواب دے لئی انہاں دے حاشیاں وچ رجوع کرن۔

[6] اس دے باوجود کہ سعد ابن ابی وقاص دے ایسا انسان علی(علیہ السلام) دے نال نہ سی لیکن اوہ ایہ وی نھاں چاھدا سی کہ اوہ آپ(علیہ السلام) تو‏ں مقابلہ کرے، اوہ اس جملہ نو‏‏ں اپنی بولی اُتے لاندے ھوئے کہ” وچ جنگ نھاں کراں گا کہ مینو‏ں تلوار دو تے اوہ میرے بارے وچ ایہ سوچاں تے دیکھو تے ایہ کھاں کہ ایہ راہ راست تے دوسرا خطا اُتے ھے۔“ حضرت علی(علیہ السلام) د‏‏ی مددسے انکار کردتا الفتنة الکبریکےٰ ص/۵پر، لیکن اس دے باوجود امام(علیہ السلام) د‏‏ی تعریف وچ ایہ کھا: ”پس پیغمبر خدا(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تو‏ں جو گلاں علی (علیہ السلام) دے بارے وچ ميں نے سنی نیں جے میرے سر اُتے آرہ رکھ دے انہاں نو‏‏ں برا بھلا کھنے دے لئی کھاں کہ انہاں نو‏‏ں برا بھلا کھاں تب وی وچ انہاں نو‏‏ں برا بھلا نھاں کھاں گا۔“ کنز العمال اس روایت نو‏‏ں مختلف نقلاں تے سنداں دے نال بیان کردی ھے۔ ج/۱۳، ص/۱٦۲۔ ۱٦۳۔

[7] الخلافة و الامامة عبد الکریم الخطیب‘ ص/۱۲۱۔

[8] مقدمہ ابن خلدون‘ ج/۱، ص/۲۹۸۔

[9]شرح ابن ابی الحدید‘ ج/۲۰، ص/۸۔

[10] اس خود پسندانہ تفسیر تے اس من چاھی تے ناجائز توقعات دے بھترین نمونہ نو‏‏ں علی(علیہ السلام) تو‏ں طلحہ و زبیر دے مجادلات وچ دیکھیا جاسکدا ھے اس دے لئی آپ”نقش عائشہ در تریخ اسلام“ دے ص/۳۵۔ ۴۱، اُتے رجوع کرن۔

[11] بیشک حضرت علی(علیہ السلام) اپنی خلافت دے وقت جنہاں مخالفتاں تو‏ں روبرو ھوئے اس دے چند اصلی اسباب سن انہاں وچو‏ں اک سبب خاندان قریش دا آپ تو‏ں قدیمی کینہ سی۔ امام(علیہ السلام) نے بارھا مختلف مواقع اُتے اس د‏ی طرف اشارہ کيتا ھے۔ تے قریش والےآں د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی۔ اک بار آپ(علیہ السلام) نے فرمایا: ”تمام اوہ کینہ جو قریش نبی اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے لئی اپنے دل وچ رکھدے سن مجھ اُتے ظاھر کردتا تے بعد وچ میری اولاد تو‏ں وی اس کینہ دا اظھار کرن گے۔ مینو‏‏ں قریش تو‏ں کيتا سروکار! خدا تے اس دے رسول دا حکم سی جس دے باعث وچ انہاں (قریش) تو‏ں لڑیا۔ کيتا خدا و رسول د‏‏ی اطاعت کرنے والے د‏‏ی جزا یھی ھے، جے ایہ لوک مسلما‏ن نیں ۔“ الشیعة و الحاکمون ص/۱٧۔ قابل توجہ گل تاں ایہ ھے کہ دوسرے لوک وی اس نکتہ د‏‏ی تہہ تک پھونچ گئے سن ۔ اک دن عمر نے عباس تو‏ں اس طرح کھا:” جے ابوبکر د‏‏ی رائے اپنے مرنے دے بعد دے خلیفہ دے بارے وچ نہ ھوندی تاں بیشک و شبہہ ایہ قدرت تواڈے پاس پھونچ جاندی اوراگر ایسا ھوجاندا تاں اپنی قوم تو‏ں تواناں چین دا سانس لینا نصیب نہ ھوندا۔ اوہ تسيں نو‏‏ں اس طرح دیکھدے نیں جس طرح ذبح ھونے والی گائے قصاب نو‏‏ں دیکھدی ھے۔“ اک دوسرے مقام اُتے اک جلیل القدر صحابی ابن التیھان نے حضرت علی(علیہ السلام) تو‏ں کھا: ”قریش دا حسد آپ د‏‏ی بہ نسبت دو طرح دا ھے۔ انہاں وچ دے اچھے لوک چاھدے نیں کہ آپ ھی د‏‏ی طرح ھوجاواں تے آپ ھی د‏‏ی طرح معنوی تے روحانی حیثیت ودھانے وچ آپ تو‏ں رقابت کرن لیکن انہاں وچ دے جو برے لوک نیں اوہ آپ(علیہ السلام) تو‏ں اس قدر حسد کردے نیں جو دل نو‏‏ں سخت بنادیندا ھے تے عمل نو‏‏ں نابود کرنے والا ھے۔ جدو‏ں اوہ دیکھدے نیں کہ آپ(علیہ السلام) کن نعمتاں تو‏ں مالا مال نیں جو آپ(علیہ السلام) د‏‏ی خوشنودی تے انہاں د‏‏ی محرومی دا باعث ھے۔ اوہ چاھدے نیں کہ آپ(علیہ السلام) دے برابر ھوجاواں تے آپ(علیہ السلام) تو‏ں آگے نکل جائیںکہ اوہ اپنے مقصد نو‏‏ں حاصل نھاں کرپاندے نیں تے انہاں د‏‏ی کوشش بے نتیجہ ھوجاندی ھے چونکہ اوہ کامیاب نھاں ھوندے نیں لہٰذا اوہ آپ(علیہ السلام) تو‏ں مقابلہ دے لئی اُٹھ کھڑے ھوندے نیں ۔ خدا د‏‏ی قسم آپ(علیہ السلام) تمام قریش تو‏ں زیادہ انہاں دے نزدیک قدردانی دے مستحق نیں ۔ کیونجے آپ(علیہ السلام) نے پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی مدد کيت‏ی تے آپ(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی رحلت دے بعد انہاں دے حق نو‏‏ں ادا فرمایا۔ خدا د‏‏ی قسم انہاں د‏‏ی سرکشی وچ صرف انھاں دا نقصان ھے۔ انھاں نے اس دے ذریعہ خدا دے عھد نو‏‏ں توڑ دتا تے اس (خدا وند عالم) دا ھاتھ تمام ھاتھاں تو‏ں برتر ھے۔ لیکن ھم انصار دے ھاتھ تے زباناں آپ(علیہ السلام) دے نال نیں ۔۔۔“ الفکر السیاسی الشیعی دے ص/۲۰۴۔ ۲۰٦،پر رجوع کرن ؛خاص طورپر آپ زیاد ابن الغم شعبانی دے نظریات وچ رجوع کرن (متوفی۱۵٦) تے ايس‏ے طرح شعبی نے وی ايس‏ے باب وچ محب الدین خطیب العواصم من القواصم نامی کتاب دے حاشیہ دے ص/۱٦۸۔ ۱٦۹، تو‏ں نقل کيتا ھے۔ واقعیت ایہ ھے کہ قریش د‏‏ی مخالفت صرف حضرت علی(علیہ السلام) تک محدود نہ سی ایہ خود پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نو‏‏ں وی شامل سی کہ اس دے نمونے آپ(صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی عمر دے آخری حصہ وچ باربار دیکھے جاسکدے نیں ۔ شیخ مفیدۺ، امام صادق(علیہ السلام) تو‏ں روایت نقل کردے نیں کہ اس وچ دا کچھ حصہ اس طرح ھے: ”پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نو‏‏ں خبر ملی کہ قریش دے بعض لوکاں نے اس طرح کھا ھے: کیہ تسيں لوکاں نے نھاں دیکھیا کہ پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نے کس طرح قدرت نو‏‏ں اپنے اھل بیت دے لئی مستحکم تے استوار بنادتا ھے انہاں د‏‏ی وفات دے بعد اس قدرت نو‏‏ں ھم انہاں (اھل بیت) تو‏ں دوبارہ لے لاں گے تے اسنو‏ں دوسری جگہ پرمقرر کردین گے۔۔۔“ امالی، ص/۱۲۳۔ قریش دے طعنہ دینے دے باب وچ تے انہاں وچو‏ں سرفھرست ابوسفیان تھاجو بنی ھاشم نو‏‏ں حتیٰ زمان پیغمبراکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) وچ وی طعنہ دتا کردا سی اس دے لئی عبداللہ بن عمر د‏‏ی روایت نو‏‏ں اقتضاء الصراط المستقیم، نامی کتاب مصنفہ ابن تیمیہ دے ص/۱۵۵ تو‏ں ماخوذ ھے اس اُتے ملاحظہ فرماواں تے ایداں دے ھی ابوسفیان دے کلام د‏‏ی طرف وی جو پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے چچا حضرت حمزہ د‏‏ی قبر نو‏‏ں مخاطب کردے ھوئے کھا قاموس الرجال، نامی کتاب د‏‏ی ج/۱۰، ص/۸۹، اُتے رجوع فرماواں۔

[12] اس زمانہ دے رائج دین د‏‏ی تبعیت وچ ڈاکٹر طہ حسین صاحب دے اقتصادی بدلاؤ دے بارے وچ تحلیل و تجزیہ نو‏‏ں الفتنة الکبریٰ، نامی کتاب وچ رجوع کرن۔

[13] نمونہ دے واسطے ابوحمزہ دے خطبہ البیان والتبیین، د‏‏ی ج/۲، ص/۱۰۰۔ ۱۰۳، اُتے رجوع کریںاور ایہ کہ پھلے والے دو خلیفہ تے حضرت علی تعارف کس طرح تو‏ں کرایا گیا۔

[14] نظریة الامامة لدی الشیعة الاثنا عشر، نامی کتاب کے، ص/۲۸۰ پر، انہاں تنقیداں دے خلاصہ نو‏‏ں تلاش کيتا جاسکدا ھے۔

[15] معاشرتی تے اقتصادی تبدیلیاں تے اس د‏ی اتباع وچ پھلے زمانہ د‏‏ی دینی، سیاسی تے فکری تبدیلیاں اس قدر گھری تے تیز سن کہ معاویہ دے جداں بلا دے سیاسی انسان نو‏‏ں وی عاجز وناتواں بنادتا۔ اس نے اپنے مرض الموت دے خطبہ وچ اپنی ناتوانی تے عاجزی دا اعتراف کردے ھوئے کھا سی: ”اے لوگو! ھم بھت ھی سخت تے گیرودار تے فتنہ تو‏ں بھرے ھوئے زمانے وچ واقع ھوئے نیں ۔ ایسا زمانہ جس وچ اک صالح انسان گنہگار شمار کيتا جاندا ھے تے ظالم اپنی سرکشی وچ تے وادھا کردیندا ھے۔۔۔“ عیون الاخبار، ج/۲، ص/۲۵۹۔

[16] حقیقت تاں ایہ ھے کہ عائشہ بھت زیادہ مصمم نھاں سن تے حتیٰ کہ حضرت علی(علیہ السلام) نال جنگ کرنے دے لئی مائل نھاں سن چند بار ارادہ کيتا میدان جنگ وچ نہ جاواں زیادہ تر عبداللہ بن زبیر جو انہاں دے بھانجہ سن، حضرت عائشہ نو‏‏ں انہاں دے قطعی ارادہ تو‏ں روک دتا۔ اس دے لئی آپ نقش عائشہ در اسلام د‏‏ی تریخ، نامی کتاب د‏‏ی ج/۲، ص/۵۱۔ ۵۲ د‏‏ی طرف رجوع کرن۔

[17] عائشہ جنگ جمل دے بعد اپنے کيتے اُتے سخت پشیمان ھوئاں تے انھاں نے اسنو‏ں مختلف طرح تو‏ں اظھار تے بیان کيتا۔ انہاں وچو‏ں اک معاویہ دے ذریعہ حجر بن عدی د‏‏ی شھادت دے بعداس طرح کھا: ”ماں ایہ چاھدی نیں حجر دے خون دے بدلہ لینے دے لئی قیام کراں (اس دا بدلہ لاں) لیکن ڈر اس گل دا ھے کہ کھاں جنگ جمل د‏‏ی تکرار نہ ھوجائے: الفکر السیا سی الشیعی، ص/۲۹۱۔

[18] زبیر دا محاذ جنگ چھڈ ک‏‏ے چلے جانے دا وڈی ھی باریکی تو‏ں جائزہ لینے دے لئی عائشہ در اسلام د‏‏ی تریخ، نامی کتاب د‏‏ی ج/۲، ص/۱٦۰۔ ۱٧۰ اُتے ملاحظہ کیجئے۔

[19] بطور نمونہ الامامة والسیاسة، نامی کتاب دے ص/۱٧٧، ۱۸۹،۱۹۱ اُتے رجوع کرن۔

[20] حقیقت ایہ ھے کہ انصار د‏‏ی حضرت علی بن ابی طالب+ د‏‏ی حمایت تے معاویہ تے امویاں د‏‏ی مخالفت دے بھت تو‏ں دلائل تے وجوھات موجود نیں ۔ سب تو‏ں زیادہ مخالفت ایہ سی کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں اپنی موافقت دے لئی کھچ لیا تے ایہ سبب مستقل برقرار رھا۔ یھی وجہ سی کہ معاویہ نے مختلف مواقع اُتے انہاں لوکاں نو‏‏ں اس گل دا طعنہ دتا تے یزید تے تمام امویاں نے وی ایسا ھی کيتا یھاں تک کہ انہاں دے قتل عام دے لئی اٹھیا کھڑے ھوئے۔ محمود صبحی، مسعودی دے قول تو‏ں اس طرح حکایت کردا ھے: ”جس وقت امام حسن(علیہ السلام) نے معاویہ تو‏ں صلح، قیس بن سعد نے معاویہ نال جنگ کرنے اُتے اصرار کيتا تے اپنے افراد نو‏‏ں اختیار دتا کہ یا تاں امام حسن(علیہ السلام) د‏‏ی طرح صلح اُتے قائم رھاں یا فیر بغیر امام(علیہ السلام) د‏‏ی اجازت دے جنگ نو‏‏ں جاری رکھن۔“ اس دے بعد اوہ خود وادھا کردا ھے: نیں اس نے اچھے طریقے تو‏ں امویاں نو‏‏ں انصار اُتے امویاں د‏‏ی حکومت دے مفھوم نو‏‏ں جان لیا سی۔ نظریة الامامة لدیٰ الشیعة الاثنا عشریة، ص/۴۴۔اک دوسری جگہ قیس بن سعد اک خط (نامہ) دے ضمن وچ جو نعمان بن بشیر نو‏‏ں لکھیا سی کہ اوہ خود انصار وچو‏ں سن لیکن خاندان تے قبیلہ دے درمیان اختلاف د‏‏ی بنا اُتے انصار تو‏ں جدا ھوکر معاویہ تو‏ں مل گیا سی، اس طرح لکھیا: ”اگر تمام عرب معاویہ د‏‏ی حمایت وچ جمع ھوجاواں، تب وی انصار اس نال جنگ دے لئی اٹھیا کھڑے ھونگے انصار تے امویاں د‏‏ی گھری جڑاں رکھنے والی مخالفت دے بارے وچ آپ، الامامة و السیاسة،کی ج/۱، ص/۱٧٧۔ ۲۲۰۔ اُتے رجوع کرن تے ايس‏ے طرح معاویہ تے انصار دے درمیان رقابت دے بارے وچ وی البیان و التبیین، د‏‏ی جلد/۱، ص/۱۲۹ اُتے رجوع کرن۔

[21] اس داستان نو‏‏ں عموماً کتاباں تریخ واحادیث نقل کردی نیں ۔ اس دے لئی آپ ، حاشیہ ملل ونحل، ج/۱، ص/۱۱٦ اُتے رجوع کرن۔ یھاں اُتے مزے د‏‏ی گل تاں ایہ ھے کہ اسنو‏ں ابن تیمیہ جداں شخص وی السیاسة الشرعیہ، دے ص/۴٦ اُتے نقل کردا ھے: اس باب وچ اوہ احادیث جو خوارج دے بارے وچ وارد ھوئاں نیں انہاں دے بارے وچ کنزالعمال، کی،ج /۱۱، ص/۲۸٦۔ ۳۲۳ اُتے رجوع کرن۔

[22] خوارج دے وجود وچ آنے تے انہاں د‏‏ی پیدائش تے بقا د‏‏ی کیفیت دے بارے وچ بھترین کتاب مصنفہ نایف الخوارج فی العصر الاموی د‏‏ی معروف ہور قدیمی ترین کتاب الخوارج والشیعة، مولفہ ولھازن، ترجمہ عبدالرحمن بدوی وچ کِسے طرف وی رجوع کرن۔

ان دے بارے وچ بھترین تے جامع ترین تعریف توصیف نو‏‏ں خود امام(علیہ السلام) نے بیان کيتا ھے۔ نھروان د‏‏ی جنگ دے تمام ھونے دے بعد امام (علیہ السلام) تو‏ں پُچھیا گیا کہ ایہ لوک کون سن ؟ تے کیہ ایہ لوک کافر سن ؟ آپ نے فرمایا: انہاں لوکاں نے کفر تو‏ں فرار کيتا۔ انہاں لوکاں نے فیر پُچھیا کیہ ایہ لوک منافق سن ؟ آپ(علیہ السلام) نے فرمایا: منافق لوک خدا نو‏‏ں بھت کم یاد کردے نیں ۔ حالانکہ ایہ لوک خدا د‏‏ی یاد کثرت تو‏ں کردے نیں ۔ فیر آپ تو‏ں ایہ سوال کيتا گیا کہ آخر اوہ کون لوک سن ؟ تاں آپ نے فرمایا: اک ایسا گروہ سی جو فتنہ وچ مبتلا ھو گیا۔ لہٰذا اوہ لوک اندھے تے گونگے ھوگئے۔ المصنف شمارہ/۱۸٦۵٦ /وہور قرائة ج-دی-دة ف-ی م-واق-ف ال-خ-وارج وف-ک-ر وادبھم دے ص/٧۵۔ ۸۲ اُتے وی رجوع کرن۔

[23] بطور نمونہ ابوحمزہ دے اس خطبہ نو‏‏ں جس مقام اُتے اوہ معاویہ، یزیداور بنی مروان دا تعارف کراندا ھے اس دے لئی آپ البیان التبیین، د‏‏ی ج/۲، ص/۱۰۰۔ ۱۰۳، اُتے رجوع کرن۔ بعد وچ خوارج د‏‏ی جانب نال کيتی گئی اصلاحات تے انہاں دے درمیانہ اقدام نو‏‏ں آپ ملاحظہ کرن اباضیہ دے فقہ و کلام وچ خاص طور اُتے ازالة الاعتراض عن مخفی آل اباض، و الاصول التاریخیة للفرقة الاباضیة، نامی کتاباں وچ رجوع کرن۔

[24] حقیقت ایہ ھے کہ متعدد مواقع اُتے بنی امیہ د‏‏ی سیاست اک ایسی سیاست سی جو قھر وغلبہ، دباؤ، دھمکی آمیز انداز، خوف دا ماحول بنانے تے بلا وجہ اک شخص نو‏‏ں دوسرے اُتے ترجیح دینے تے جبری دین دا لبادہ پھنے ھوئے سی، نمونہ دے طور الامامة و السیاسة، د‏‏ی ج/۱، ص/۱۹۱۔ ۱۸۳ یزید دے لئی بیعت لینے دے موقع اُتے معاویہ دے کلام د‏‏ی طرف رجوع کرن۔ تے زیاد بن سمیہ دا اھل بصرہ تو‏ں وحشت ناک خطاب جس نو‏‏ں البیان والتبیین، د‏‏ی ج/۲، ص/۵۸۔ ٦۰ پر، اپنے باپ مروان دے مرنے دے بعد عبدالملک دا خطبہ جس نو‏‏ں انساب الاشراف، نامی کتاب د‏‏ی ج/۱، ص/۱٦۴ اُتے ملاحظہ کيتا جاسکدا ھے۔ مصعب بن زبیر دے قتل کرنے دے بعد خود ايس‏ے دا خطبہ جس نو‏‏ں الامویون والخلافة، دے ص/۱۲۰ اُتے وی رجوع کرن۔ تے ايس‏ے طرح تو‏ں طبری، ج/٧، ص/۲۱۹ وچ وی ملاحظہ کرن۔ یزید بن عبدالملک دا اپنے دو بیٹےآں د‏‏ی ولایت عھدی دے بارے وچ انہاں دے ناں خط تے ايس‏ے طرح حجاج دے متعدد خطبے جس نو‏‏ں جاحظ نے البیان والتبیین، نامی کتاب د‏‏ی جلد دوم وچ بیان کيتا ھے۔ خاص طورپر عراق دے لوکاں تو‏ں اس دا خطاب ايس‏ے کتاب دے ص/۱۱۴ و ۱۱۵ اُتے رجوع کرن، خاص طورپر آپ، الامویون والخلافة، نامی کتاب د‏‏ی طرف مصنفہ، حسین عطوان د‏‏ی طرف رجوع کر اں۔ سب تو‏ں بھتر تے سبق آموز مطلب دے لئی آپ، عبداللہ بن مروان د‏‏ی داستان د‏‏ی طرف رجوع کرن جو بنی امیہ دے آخری خلیفہ دا بیٹا سی، اپنے خاندان د‏‏ی حکومت دے ختم ھوجانے نو‏‏ں نويں بادشاہ دے عنوان تو‏ں اپنی زبانی منصور تو‏ں نقل کردا ھے بادشاہ نے امویاں د‏‏ی داستان نو‏‏ں سن کر عبداللہ تو‏ں ایہ کھا: ”یھی وجہ ھے کہ خدا وند عالم نے تواڈے گناھاں دے سبب تسيں تو‏ں عزت تے بزرگی نو‏‏ں کھو لیا تے لباس ذلت پھنا دتا ھے تے انتقام خدا حالے تواڈے اُتے ختم نھاں ھوا ھے تے وچ ڈردا نیں کہ کھاں ايس‏ے وقت میرے ھی ملک وچ خدا دا عذاب تسيں اُتے نازل ھوجائے تے تواڈی وجہ تو‏ں اوہ عذاب مجھ اُتے وی آجائے۔۔۔“ مقدمة ابن خلدون، ج/۱، ص/۳۹٧ تے ۳۹۸۔

[25] W. M. Watt, the Majesty That was Islam,p.18.

شامیاں تے عراقیاں دے فرق دے باب وچ جعفری وی واٹ دے نظریات د‏‏ی تاکید کردا ھے۔

[26] لوکاں (عوام الناس) نے میری بیعت کيتی۔ وھی افراد جنھاں نے ابوبکر وعمر وعثمان د‏‏ی بیعت توجہ د‏‏ی ضرورت ھے د‏‏ی ايس‏ے چیز اُتے انہاں لوکاں د‏‏ی بیعت کيتی سی۔۔۔ الیٰ آخرہ“ شرح نھج البلاغہ، ج/۳، ص/۸۔

[27] علامہ امینی مختلف روایتاں نو‏‏ں انہاں انگشت شمار اصحاب دے بارے وچ نقل کردے نیں جو لوک حضرت علی علیہ السلام دے ھمراہ جنگ صفین وچ سن ۔ اک روایت کيتی بناپر حاکم نے مستدرک وچ روایت کيتی ھے، اوہ ۲۵۰/افراد جنھاں نے بیعت رضوان وچ پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے ھاتھ اُتے بیعت کيتی سی جنگ صفین وچ حضرت علی(علیہ السلام) دے ھم رکاب سن تے اک دوسری روایت کيتی بنا اُتے ۸۰۰/آدمی سن، انہاں وچو‏ں ۳٦۰/آدمی شھید ھوگئے۔ جداں کہ جنگ بدر وچ حضرت(علیہ السلام) دے ھمراہ شرکت کرنے والے صحابہ ٧۰ و۸۰ یھاں تک کہ ۱۰۰/افراد نو‏‏ں وی نقل کيتا گیا ھے۔ خود حضرت علی(علیہ السلام) نے ۱۴۵/صحابہ دے ناں ذکر کيتے نیں عموماً یھی امام(علیہ السلام) دے باوفا ساتھیاں وچو‏ں سن جو حضرت دے لئی ايس‏ے شان تے حیثیت دے قائل سن جو پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نے حضرت(علیہ السلام) دے بارے وچ فضیلت بیان کيتی ھے۔ انہاں وچو‏ں بھت تو‏ں لوک اس جنگ وچ شھید ھوگئے تے امام اپنے آخری ایام وچ بارھا انہاں تو‏ں بچھڈنے نو‏‏ں یاد کرکے گریہ فرماندے سن تے ایہ آرزو فرماندے کہ جِنّی جلدی ھوسک‏‏ے انہاں تو‏ں ملحق ھوجاواں۔ الغدیر، ج/۹، ص/۳٦۲۔ ۳٦۸ ۔

تسمیة من شھد مع علی حروبہ انہاں لوکاں دے اسامی جو امیر المومنین(علیہ السلام) دے ھمرکاب جنگ وچ شھید ھوگئے تراثنا، مجلہ دے تسمیات نامی مقالہ دے شمارہ، ۱۵، دے ص/۳۱ اُتے ملاحظہ ھو۔

[28] اس طرح دے بیانات پھلے دو خلفا نے بھت زیادہ دئیے نیں تے تاریخی تے مختلف روائی مآخذ وچ کثرت دے نال وارد ھوئے نیں ۔ اس دے لئی تجرید الاعتقاد، نامی کتاب موٴلفہ محمد جواد جلالی دے حاشیہ دے ص/۲۴۱۔ ۲۵۴ اُتے رجوع کرن۔

[29] معاویہ دے اقدامات ایداں دے موثر تے دیرپا سن کہ بھت تو‏ں اھل سنت دے نزدیک اس نے اموی خاندان نو‏‏ں اک بھت بلند مرتبہ عطا کردتا۔ ”کیونجے امویاں دا مسئلہ تے انہاں دا دفاع ھمیشہ سنیاں د‏‏ی سیاسی فک‏ر ک‏ے عنوان تو‏ں باقی رھا۔“ ضحی الاسلام د‏‏ی ج/۳، ص/۳۲۹ اُتے رجوع کرن۔

[30] اضواء علی السنة المحمدیة، دے ص/۲۱٦ دا ملاحظہ کرن۔ تے ایہ کہ ابوھریرہ نے معاویہ د‏‏ی خوشامد دے واسطے امام علی(علیہ السلام) دے خلاف کس طرح بھت سی روایات جعل کيتياں تے معاویہ دا قدرت اُتے پھنچنے دے بعد کوفہ وچ لوکاں دے سامنے انہاں نو‏‏ں پڑھیا تے اس نے اس دے بابت اک بھت وڈا انعام حاصل کيتا۔

[31] بھت سی انہاں گلاں (نکات) نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی جو روایت وچ موجود نیں تے شیعاں دے اک صدی دے حالات د‏‏ی عکاسی کردی نیں ۔ اس دے لئی شرح نھج البلاغہ د‏‏ی ج/۱۱، ص/۴۳ اُتے رجوع کرن۔

[32] حوالہ سابق (شرح نھج البلاغہ) ج/۱۱، ص/۴۴۔۴٦۔

[33] حوالہ سابق (شرح نھج البلاغہ) ج/۱۱، ص/۴٦۔

[34] بطور نمونہ اموی شعر دے اشعار نو‏‏ں ملاحظہ کیجئے الامویون والخلافة، دے ص/۱۵۔ ۲۱ اُتے تے عباسی شاعر دے رد دے نال، مروج الذھب، د‏‏ی ج/۳، ص/۴۳پر موازنہ کرن۔

[35] Goltziher, Muslim Studies Vol.2nd P.115.

[36] اموی لوک کھدے سن خلافت ھمارے جملہ حقوق وچو‏ں اک حق ھے تے انھاں نے اسنو‏ں عثمان تو‏ں ورثہ وچ حاصل کيتا ھے۔ عثمان نے شوریٰ دے ذریعہ اسنو‏ں حاصل کرلیا لیکن مظلوم قتل ھوگیئے تے انہاں دا حق پائمال ھوگیا۔ خلافت انہاں دے خاندان تو‏ں باھر چلی گئی تے دوسرےآں د‏‏ی طرف منتقل ھوگئی۔ ایہ انہاں دا فریضہ ھے کہ اسنو‏ں واپس پلٹانے دے لئی جنگ دے لئی اٹھیا کھڑے نیں ۔ امویاں د‏‏ی طرفداری وچ رطب اللسان شاعر اس گل نو‏‏ں مختلف مواقع اُتے کھا کردے سن : الامویون والخلافة، ص/۱۳اور تبلیغ کردے سن کہ امویاں نے خلافت پیغمبر(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) تو‏ں وراثت وچ حاصل کيتی ھے۔ حوالہ سابق ص/۱٧۔

یہ تبلیغات اس حد تک موثر ھوگئياں کہ امویاں د‏‏ی حکومت دے زوال تک ایسا اعتقاد، کم تو‏ں کم انہاں د‏‏ی اپنی سرحد وچ یعنی شام وچ کامل شائع سی۔ مسعودی اس موقع اُتے روایت کردے نیں : ”اس دے بعد کہ مروان، آخری اموی خلیفہ، قتل ھوگیا عبداللہ بن علی شام آئے تے اوتھے دے ثروت مند لوکاں دے اک گروہ دا انتخاب کرکے سفاح دے پاس بھیجیا۔ انھاں نے سفاح دے نزدیک قسم کھادی کہ اوہ لوک امویاں دے علاوہ کسی نو‏‏ں پیغمبراکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے اھل بیت نھاں جاندے سن تاکہ آنحضرت تو‏ں میراث حاصل کرن۔ اس مجلس وچ ابراھیم بن مھاجر نے اک شعر پڑھیا جس د‏‏ی بعد وچ عباسیاں دے چاھنے والے شاعر نے متابعت د‏‏ی تے امویاں دے طعنہ دینے دے ضمن وچ ، بنی عباسنو‏ں پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے ورثہ داراں دے ناں تو‏ں یاد کيتا۔“ اس دے لئی آپمروج الذھب، د‏‏ی ج/۳، ص/۴۳ اُتے رجوع کرن۔

[37] اس داستان د‏‏ی تفصیل کوکتاب مروج الذھب د‏‏ی ج/۲، ص/۴۰٦۔ ۴۰۹ اُتے ملاحظہ کیجئے۔

قابل توجہ گل ایہ ھے کہ استاد سبحانی اس داستان دا اصلی سبب خلفا د‏‏ی حقانیت دا عقیدہ جاندے نیں ۔ ”جدو‏ں کہ ایہ عقیدہ تِناں خلفا دے زمانے وچ دکھادی نھاں دیندا ھے مھاجرین وانصار کسی فرد دے ذھن وچ خطور نھاں کردا سی کہ اس د‏ی یا اس د‏ی خلافت دا عقیدہ رکھنا واجب ھے تے جو انہاں د‏‏ی خلافت دا معتقد نھاں ھے اوہ مومنین د‏‏ی جماعت تو‏ں خارج تے بدعت گزاراں د‏‏ی جماعت وچ داخل ھوگیا ھے۔ اس قاعدہ نو‏‏ں سیاست نے وجود دتا تاکہ علی(علیہ السلام) نو‏‏ں طعنہ داں تے خون عثمان دے انتقام دے سلسلہ وچ معاویہ دے خروج نو‏‏ں مشروعیت بخشے۔ شاید عمرو ابن عاص پھلا شخص سی جس نے اس طرزتفکر دا بیج بویا۔“ اس دے بعد داستان نو‏‏ں مفصل طور اُتے نقل کرکے اس قسم دا نتیجہ نکالدا ھے: ”یہ داستان تے ايس‏ے د‏‏ی طرح دوسری داستاناں اس گل کيتی حکایت کردی نیں کہ خلفا د‏‏ی خلافت دا اعتقاد دشمنی تے رقابت د‏‏ی مسموم فضا وچ پیدا ھوا یھاں تک کہ اوہ مکار تے ھوشیار مرد شیخین د‏‏ی خلافت دے اعتقاد نو‏‏ں وسیلہ بنا ک‏ے عثمان د‏‏ی حقانیت دا اقرار لینا قرار دے۔۔۔“ الملل والنحل،کی/۱، ص/۲٦۵۔ ۲٦٦ اُتے رجوع کرو۔

[38] اس طرح دے واقعہ دے نمونہ نو‏‏ں رجال حول الرسول نامی کتاب وچ ملاحظہ کرن۔ اس واقعہ نے حتی اک آزاد خیال تے خالد محمد خالد دے جداں تجدد پسند انسان، جو اس کتاب دے موٴلف وی نیں انہاں نو‏‏ں وی متاٴثر کردتا ھے۔

[39] بربھاری جو ابن حنبل د‏‏ی کتاب السنة، د‏‏ی شرح ھے اس وچ کھدے نیں : ”اس گل نو‏‏ں دل وجان تو‏ں مننا ضروری ھے کہ عمر تے ابوبکر عائشہ دے حجرہ وچ مدفون نیں ۔ پس جدو‏ں پیغمبر اکرم(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی قبر دے نزدیک آؤ تاں پیغمبر(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نو‏‏ں سلام کرنے دے بعد انہاں دونے اُتے سلام کرنا واجب ھے۔“ طبقات الحنابلة، نامی کتاب د‏‏ی ج/۲، ص/۳۵ تو‏ں ماخوذ ھے۔

صحابہ نامی مقالہ تو‏ں موازنہ کرن شارٹر انسائکلوپیڈیا آف اسلام وچ

Shorter Encyclopaedia of Islam.p.88

اور ايس‏ے طرح العواصم والقواصم فی الذب عن سنة ابی القاسم، د‏‏ی ج/۳، ص/۲۳۔ ۲۳۰ اُتے وی ملاحظہ کرو۔

ہورویکھو

• حضرت علی دیاں جنگاں