اقبال تے مغربی تہذیب
مغربی رہتل توں مراد اوہ رہتل اے جو گذشتہ چا ر سو سالاں دے دوران یورپ وچ اُبھری اس دا آغاز سولہويں صدی عیسوی وچ اُس وقت توں ہُندا اے جدوں مشرقی یورپ اُتے ترکاں نے قبضہ کيتا۔ یونانی تے لاطینی علوم دے ماہر اوتھے توں نکل بھجے تے مغربی یورپ وچ پھیل گئے یورپ جو اس توں پہلے جہالت دی تاریدی ميں بھٹک رہیا سی انہاں علماءکے اثر توں تے ہسپانے ہ اُتے عیسائیاں دے قبضہ دے بعد مسلماناں دے علوم دے باعث اک نويں قوت توں جاگ اُٹھا۔ ایہی زمانہ اے جدوں یورپ وچ سائنسی ترقی دا آغاز ہويا۔ نويں نويں ایجادات ہوئیاں اُنہاں دے باعث نہ صرف یورپ دی پسماندگی تے جہالت دا علاج ہوئے گیا۔ بلکہ یورپی اقوام نويں منڈیاں تلاش کرنے دے لئی نکل کھڑیاں ہوئیاں انہاں دی حریصانہ نظراں ایشیاءاور افریقہ دے ملکاں اُتے سن۔ انگلستان، فرانس، پرُ تگال تے ہالینڈ توں پیش قدمی دی تے نت نويں ملکاں نوں پہلے معاشی تے فیر توں ايسے گرفت وچ لیندا شروع کر دیااس طرح تھوڑے عرصہ وچ انہاں اقوام نے ایشیاءاور افریقہ دے بیشتر ملکاں اُتے قبضہ کرکے اوتھے اپنی رہتل نوں رواج دتا اس رواج دی ابتداءیونانی علوم دی لیائی ہوئی آزاد خیالی تے عقلی تفکر توں ہوئی۔ جس نے سائنسی ایجادات دی گود وچ اکھ کھولی سی۔ سائنسی ایجادات تے مشیناں دی ترقی نے اس رہتل نوں اِنّی طاقت بخش دتی سی کہ محکوم ملکاں دا اس نے حتیٰ المقدور گلا گھونٹنے دی کوشش کيتی۔ اوتھے دے عوام دی نظراں نوں اپنی چکاچوند توں خیرہ کے دتا تے اوہ صدیاں تک اس دے حلقہ اثر توں باہر نہ آسکے۔ مسلمان ملکاں خاص طور اُتے اس دا ہدف بنے۔ ترکی، ایران، مصر، حجاز، فلسطین، مراکش، تیونس، لیبیا، سوڈان، عراق، شام غرض تمام ملکاں نوں یورپ نے اپنا غلام بنا لیا تے ہندوستان اُتے قبضہ کر کے ایتھے دے مسلماناں نوں انہاں دی شاندار رہتل توں بدظن کرنے دی ہر ممکن کوشش کيتی۔
نظر کو خیرہ کرتی ہے چمک تہذیب مغرب کی
یہ صناعی مگر جھوٹے نگوں کی ریزہ کاری ہے
اقبال کو شک اس کی شرافت میں نہیں ہے
ہر ملک میں مظلوم کا یورپ ہے خریدار
اقبال نے اپنے کلام وچ جابجا مغربی رہتل و تمدن دی خامیاں اُتے نکتہ چینی دی اے تے مسلم معاشرے نوں انہاں دے مضر اثرات توں بچنے دی تلقین دی اے۔ بعض نقاداں دے خیال وچ اقبال نے مغربی رہتل اُتے اعتراضات کرکے انصاف توں کم نئيں لیا۔ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم اس بارے وچ لکھدے نيں۔
” اقبال دے ہاں مغربی رہتل دے متعلق زیادہ تر مخالفانہ تنقید ملدی اے۔ تے ایہ مخالفت اس دے رگ و پے وچ اس قدر رچی ہوئی اے کہ اکثر نظماں وچ جا و بے جا ضرور اس اُتے اک ضرب رسید کر دیندا اے۔ “
یہ کہنا کہ اقبال نوں مغربی رہتل وچ خوبی دا کوئی پہلو نظر نئيں آندا کلام اقبال توں سطحی واقفیت دا نتیجہ اے۔ اقبال نے رہتل ِ مغرب دے صرف انہاں پہلو ئاں اُتے تنقید دی اے جنہاں نوں اوہ مسلم معاشرے دے لئی مضر سمجھدے سن ۔ ورنہ جتھے تک اچھے پہلوئاں دا تعلق اے اقبال اس توں کدی منکر نئيں ہوئے۔
اپنی اک لیکچر وچ انہاں نے اسلامی رہتل و تمدن دی اہمیت جتانے دے بعد کھل دے کہیا اے۔ ” میری انہاں گلاں توں ایہ خیال نہ کيتا جائے کہ وچ مغربی رہتل دا مخالف ہون۔ اسلامی تریخ دے ہر مبصر نوں لامحالہ اس امر دا اعتراف کرنا پئے گا کہ ساڈے عقلی و ادراکی گہوارے نوں جھلانے دی خدمت مغرب نے ہی انجام دتی اے۔ “
اسی طرح اک ہور جگہ اوہ صاف صاف کہندے نيں،
مشرق سے ہو بیزار نہ مغرب سے حذر کر
فطرت کا ہے ارشاد کہ ہر شب کو سحر کر
مغربی رہتل توں اقبال دے اختلاف دے وجوہات
سودھواقبال نے مغربی رہتل دی جو مخالفت کيتی اے اس دی وجہ سیاسی اے اقبال دے زمانے وچ ہندوستان وچ دو قسم دے لوک سن ۔ اک اوہ جو مغربی معاشرے دی ہر گل نوں نفرت دی نگاہ توں دیکھدے سن ۔ ایہ قدامت پرستاں دا طبقہ سی جسنوں اپنی رہتل اُتے فخر سی چاہے اوہ اچھی ہوئے یا بری، دوسرا طبقہ اپنے آپ نوں روشن خیال سمجھدے ہوئے مغرب دی تقلید نوں اپنی زندگی دی معراج سمجھدا سی۔ خصوصاً جو لوک یورپ توں ہوئے کے آئے سن انہاں دیاں اکھاں اوتھے دی چکاچوند توں چندھیا جادیاں سن۔ ہاں انہاں وچ اقبال جداں لوک وی سن جو مغرب جاکے اوتھے توں مرعوب ہوئے کے نئيں آئے سن ۔ بلکہ اُس دی خوبیاں تے خامیاں دے بارے وچ واضح نقطہ نظر دے حامل ہوئے کے وطن واپس لوٹے سن ۔ لیکن ایداں دے لوکاں دی تعداد آٹے وچ نمک دے برابر سی۔ مغرب توں مرعوب حضرات جدوں وطن واپس آئے تاں انہاں نوں مغرب دا ہر گوشہ فردوس دی مانند نظر آندا اے۔ اقبال نوں صرف ایہ دکھ نئيں سی کہ ہندوستان انگریزاں دی غلامی قبول کر چکيا اے بلکہ اُسنوں اس گل دا رنج سی کہ تمام عالم اسلام یورپی اقوام دی ہوس گیری دا شکار ہوئے گیا اے۔ اس گل نے اقبال دے دل وچ مغربی رہتل دے خلاف نفرت دے جذبات بھر دتے ورنہ اقبال نے اُس دے روشن پہلوئاں دی جابجا تعریف کيتی اے۔
اقبال دے نزدیک مغربی رہتل دی خامیاں
سودھومغربی رہتل توں مراد اوہ رہتل اے جو گذشتہ تن سو سال توں یورپ وچ پیدا ہوئی تے جنہاں دی بنیاد عقلیت، مادیت تے سائنسی ترقی اُتے اے اقبال نے یورپی رہتل دی خامیاں نوں کھل دے آشکارہ کرنے دی کوشش کيتی اے۔ انہاں دی نظر وچ اس رہتل دی وڈی وڈی خامیاں حسبِ ذیل نيں۔
وہ حکمت ناز تھا جس پر خرد مندانِ مغرب کو
ہوس کی پنجہ خونیں میں تیغ کار زاری ہے
تدبر کی فسوں کاری سے محکم ہو نہیں سکتا
جہاں میں جس تمدن کی بناءسرمایہ داری ہے
یہ پیر کلیسا کے کرامات ہیں آج
بجلی کے چراغوں سے منور کیے افکار
جلتا ہے مگر شام و فلسطیں پر مرادل
تدبیر سے کھلتا نہیں یہ عقدہ دشوار
مادیت
سودھواقبال دے نزدیک اس رہتل دی سب توں وڈی خامی ایہ اے کہ ایہ مادی ترقی تے کسبِ زر نوں زندگی دی معراج سمجھدی اے انسانی اخلاق تے روحانی اقدار دی انہاں دی نظر وچ کوئی قیمت نئيں۔ چنانچہ انسانی زندگی وچ توازن، اعتدال تے ہم آہنگی قائم نہ رہ سکيتی۔
یورپ میں بہت، روشنی علم و ہنر ہے
حق یہ ہے کہ بے چشمہ حیواں ہے یہ ظلمات
یہ علم، یہ حکمت، یہ تدبر، یہ حکومت
پیتے ہیں لہو دیتے ہیں تعلیم مساوات
اقبال فرماندے نيں کہ وچ مشرق و مغرب دے مے خاناں توں خوب واقف ہاں مشرق وچ ساقی نئيں تے مغرب دی صبا بے مزہ اے۔ جدوں تک ساقی دی حوصلہ مندیاں تے ذوق صبا اک جگہ جمع نہ ہوئے جاواں۔ اس وقت تک مے خانہ حیات آباد و بارونق نئيں ہوئے سکدا۔ مشرق تے مغرب دی موجودہ ذہنیت دا نقشہ اوہ انہاں لفظاں وچ کھینچکيا اے۔
بہت دیکھے ہیں میں نے مشرق و مغرب کے مے خانے
یہاں ساقی نہیں پیدا وہاں بے ذوق ہے صبا
اقبال دے خیال وچ تہذے ب حاضر نے جھوٹھے معبوداں دا خاتمہ کيتا اے لیکن اس دے بعد اثبات حقیقت دی طرف اس دا قدم نئيں اُٹھ سکا۔ اس لئی اس دی فطرت وچ اک واویلا پیدا ہوئے رہیا اے۔
دبا رکھا ہے اس کو زخمہ ور کی تیز دستی نے
بہت نیچے سروں میں ہے ابھی یورپ کا واویلا
اس مادہ پرستی نے یورپ نوں اخلاقی انحطاط توں دوچار کيتا اے۔ اسنوں خبر نئيں کہ حقیقی راحت مادی اسباب وچ نئيں روحانی بلندی وچ اے۔
ڈھونڈ رہا ہے فرنگ عیش ِ جہاں کا دوام
وائے تمنائے خام، وائے تمنائے خام
سائنسی ترقی نے مغرب دی مادی حیثیت توں غیر معمولی طاقت بخش دتی اے تے اُسنوں ظاہری شان و شوکت توں مالا مال کيتا لیکن انسانیت دے اصلی جوہر نوں نقصان پہنچایا ایہ علوم و فنون انسان نوں حقیقی راحت تے آسودگی پہنچانے دی بجائے اُس دی موت دا پروانہ بن گئے۔ انہاں آثار نوں دیکھ کے اقبال نے پیشن گوئی دی کہ،
تمہاری تہذیب اپنے خنجر سے آپ ہی خود کشی کرے گی
جو شاخ ِ نازک پہ آشیانہ بنے گا ناپائیدار ہوگا
اقبال نوں مغربی رہتل توں ایہی شکایت اے کہ اوہ ظاہری تے خارجی فلاح و بہبود اُتے نظر رکھدی اے تے روح دی پاکیزگی تے بلندی دا کوئی دھیان نئيں کردی۔ حالانکہ ایہی انسانی افکار و اعمال دا سرچشمہ اے یورپ نے عناصر ِ فطرت کوتو تسخیر کر ليا لیکن روحانی نشو و نما تے صفائی قلب دی طرف توجہ نہ دے سکا۔
ڈھونڈنے والا ستاروں کی گزرگاہوں کا
اپنے افکار کی دنیا میں سفر کر نہ سکا
اپنی حکمت کے خم و پیچ میں الجھا ایسا
آج تک فیصلہ نفع و ضرر کر نہ سکا
جس نے سورج کی شعاعوں کو گرفتار کیا
زندگی کی شب تاریک سحر کر نہ سکا
مغرب وچ اخلاقی تے روحانی اقدار توں روگردانی دا سبب ایہ بنا کہ سائنس دے انکشافات قدم قدم اُتے انہاں دے جامد دینی عقائد توں ٹکراندے سن ۔ علم دی روشنی نے انہاں جامد عقائد نوں متزلزل کيتا تاں و ہ مذہب تے مذہب دی پیش کردہ روحانی اقدار توں ہی منکر ہوئے گئے مادی اسباب دی فراوانی نے تعیش تے خود غرضی نوں فروغ دتا۔ عورت نوں بے محابا آزادی مل گئی تے معاشرہ وچ فساد برپا ہوئے گیا۔ روحانی تے اخلاقی اقدار دی غیر موجودگی وچ مے خواری، عریانی، سود خوری تے اخلاقی پستی نے جنم لیا تے انہاں امراض نے یورپی رہتل دی بنیاداں نوں کھوکھلیا کے دتا۔ اقبال نوں ايسے لئی ایوان ِ فرنگ سست بنیاد نظر آیا سی تے اوہ اسنوں اک سیل بے پناہ دی زد وچ سمجھدے سن ۔
پیر مے خانہ یہ کہتا ہے کہ ایوانِ فرنگ
سست بنیاد بھی ہے آئے نہ دیوار بھی ہے
خبر ملی ہے خدایان ِ بحر و بر سے مجھے
فرنگ رہگزر سیلِ بے پناہ میں ہے
خود بخود گرنے کو ہے پکے ہوئے پھل کی طرح
دیکھے پڑتا ہے آخر کس کی جھولی میں فرنگ
اس دا ایہ مطلب نئيں کہ اقبال مادی ترقی دے سرے توں مخالف نيں ،شیخ محمد اکرام ”موج کوثر“ وچ لکھدے نيں، ”اقبال پنڈت جواہر لال نہرو دے جواب وچ کہندا اے ”اسلا م دی روح مادے دے نیڑے توں نئيں ڈرتی، قرآن دا ارشاد اے کہ تواڈا دنیا وچ جو حصہ اے اسنوں نہ بھولو۔ “
عقلیت پرستی
سودھواقبال دے نزدیک مغربی رہتل دی اک خامی ایہ وی اے کہ اس دی بنیاد عقلیت پرستی اُتے اے ایہ عجیب گل اے کہ جدید ترین تمدن انسانی افعال و افکار نوں عقل دے علاہ کسی تے کسوٹی اُتے پرکھنے دے لئی تیار نئيں۔ اقبال دے نزدیک عقل حقیقت تک پہنچنے دا کوئی موزاں پیمانہ نئيں اس ناموزاں پیمانے توں حاصل شدہ نتائج ساڈے لئی حتمی درجہ نئيں رکھدے۔ اگرچہ مغرب دے سارے فلسفی عقل پرستی دا شکار نيں لیکن اقبال اس دے مخالف نيں۔
عذاب دانش حاضر سے باخبر ہوں میں
کہ میں اس آگ میں ڈالا گیا ہوں مثلِ خلیل
نويں رہتل دی بد قسمتی اے کہ اس نے عقل نوں بے لگام چھڈ دتا اے۔ کہ اوہ قافلہ انسانی نوں جس طرف چاہے لے جائے عقل یقینا زندگی دا بیش بہا جوہر اے لیکن اس جوہر دی باگاں عشق دے ہتھ وچ ہونی چاہن عقل و عشق دی معاونت توں اچھے نتائج دی توقع دی جا سکدی اے۔
سائنس دی ہلاکت آفرینی
سودھواقبال دے نزدیک مغربی رہتل دی اک خامی ایہ وی اے کہ اس دے فرزنداں نے مظاہر فطرت نوں تسخیر کرکے اپنے فائدے نوں پیش نظر رکھیا لیکن بحیثیت مجموعی انسانیت دے لئی ہلاکت آفرینی دے اسباب پیدا کیتے۔ مغربی ملکاں بے پناہ قوت حاصل کرنے دے بعد کمزور ملکاں نوں اپنی ہوس دا شکار بنانے اُتے تل گئے مغرب والےآں نے کارخانے بنائے جو سرمایہ داراں دے ہتھ آ گئے تے مزدور اک دوسری قسم دی غلامی وچ آزادی توں محرو م ہوئے گئے۔ نويں رہتل دے پرور دہ تاجرانِ فرنگ دے ايسے رویے دے خلاف اقبال ایہ کہہ کے احتجاج کيتا۔
جسے کساد سمجھتے ہیں تاجرانِ فرنگ
وہ شے متاعِ ہنر کے سوا کچھ اور نہیں
مشرق کے خداوند سفیرانِ فرنگی
مغرب کے خداوند درخشندہ فلذات
ظاہر میں تجارت ہے حقیقت میں جوا ہے
سود ایک کا لاکھوں کے مرگ مفاجات
ہے دل کے لیے موت مشینوں کی حکومت
احساسِ مروت کو کچل دیتے ہیں آلات
اقبال سائنسی ترقی دے خلاف نئيں اوہ خود تسخیر کائنات دے مبلغ نيں انہاں نوں شکایت اے کہ مغرب نے فطرت نوں تاں اپنے بس وچ کر ليا اے لیکن اس توں صحیح معنےآں وچ کم نئيں لیا۔ تے اوہ کم اے انسانیت دی خدمت۔
مغربی رہتل دی خوبیاں
سودھوبعض نقاداں دے نزدیک اقبال دا نقطہ نظر مغربی رہتل دی نسبت یکسر مختلف اے۔ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم دا ایہ کہنا درست نئيں کہ ” کہ اقبال نوں مغربی رہتل وچ خوبی دا کوئی پہلو نظر نئيں آندا۔ “ ایہ رائے اقبال دے حق وچ منصفانہ نئيں اے اقبال نے تاں مغربی رہتل دی خامیاں دے نال نال اس دی خوبیاں دا وی اعتراف کيتا اے۔ مثلاً
اہل مغرب دی سائنس تے ٹیکنالوجی دے میدان وچ ترقی دے اوہ بے حد معترف سن تے چاہندے سن کہ مسلمان وی اس میدان وچ انہاں دی تقلید کرن انہاں دے نزدیک سائنس اُتے اہل فرنگ دی اجارہ داری نئيں اے بلکہ اک لحاظ توں ایہ مسلماناں دی گم شدہ متا ع اے۔ جسنوں حاصل کرنا انہاں دا فرض اے تسخیر کائنات دے لئی دی جانے والی سائنسی ایجادات نوں اوہ بہت تحسین دی نگاہ توں دیکھدے نيں چنانچہ اقبال سائنس کوفرنگی زاد نئيں مسلمان زاد دسدے نيں۔
حکمت اشیاءفرنگی زاد نیست
اصل اور جز لذتِ ایجاد نیست
نیک اگر بینی مسلماں زادہ است
ایں گلے از دست ما افتادہ است
اقبال نے مغرب دی عقل پرستی تے مادہ پرستی دی غلامی اُتے سخت تنقید دی اے۔ کیونجے زندگی نوں صرف عقل تے مادہ تک محدود کر لیاجائے تاں انسانیت نوں کوئی فائدہ نئيں پہنچکيا۔ اوہ اس افادی نقطہ نظر دے مخالف نيں جو ہر قیمت اُتے صرف اپنا فائدہ دیکھدا اے تے دوسرےآں دے نقصان دی پروا نئيں کردا۔ مگر اس گل دے اوہ قائل نيں کہ عملی زندگی دے لئی مادی ترقی دی وی ضرورت اے تے عقل وی وڈا قیمتی جوہر اے اوہ صرف ایہ چاہندے نيں کہ عقل تے مادہ دی ترقی تے کار گزاریاں اُتے روحانی تے اخلاقی پابندیاں عائد ہاں ورنہ مادی ترقیاں تے عقل دے کارنامےآں دے اوہ معترف نيں تے انہاں دی تحسین کردے نيں۔
یورپی علم و ہنر نے اہل فرنگ دی تمدنی زندگی نوں جو ظاہری صفائی تے سلیقہ مدنی عطا کيتی اسنوں وی اقبال قدر دی نگاہ توں دیکھدے نيں۔ انہاں نوں افرنگ دا ہر اوہ قریہ فردوس دی مانند نظر آندا اے۔ تے انہاں دا جی چاہندا اے کہ ساڈے شہر وی ايسے طرح جنت منظر بن جاواں۔
اقبال اہل یورپ دی سود خوری، میخواری، عریانی، بے حیائی تے مادر پدر آزادی دے تاں سخت مخالف نيں لیکن اوتھے دی بہت ساریاں اخلاقی خوبیاں دی تعریف وی کردے نيں۔ اہل یورپ دی محنت دی عادت، ایفائے عہد، پابندی وقت، کاروباری دیانت تے ايسے قسم دی اخلاقی خوبیاں دے باعث انہاں نوں یورپ دے کفار اپنے ہاں دے مسلماناں دی نسبت اسلام دے زیادہ پابند نظر آندے نيں یورپ نے زندگی دی جو نعمتاں حاصل کيتیاں نيں انہاں دے نزدیک اوہ انہاں اسلامی اُصولاں اُتے کاربند رہنے دا نتیجہ نيں تے ایہی اسلامی خوبیاں نيں جو یورپ وچ پائی جاندیاں نيں مگر اسيں مسلمان انہاں توں محروم نيں۔
اندھی تقلید دی مذمت
سودھواقبال نے مغربی رہتل تے علوم دا گہری نظر توں مطالعہ کيتا سیوہ مغربی معاشرہ دی خامیو ں تے خوبیاں توں اچھی طرح آگاہ سن ۔ چنانچہ انہاں نے مغربی رہتل دی خامیاں اُتے نکتہ چینی کرنے دے نال نال انہاں مشرقی رہنماواں دی وی مذمت کيتی اے جو مغرب دی اندھی تقلید نوں شعار بنا کے ترقی یافتہ قوماں دے گٹھ وچ شامل ہونے دی خوش فہمی وچ مبتلا سن ۔ انہاں نے مغرب دی حقیقی خوبیاں نوں چھڈ کے صرف ظاہری گلاں نوں اپنا لیا تے ضروری تے غیر ضروری وچ کوئی تمیز روا نئيں رکھی۔
اس قسم دے تجدید تے ترقی دیاں کوششاں مصر، ترکی، ایران تے افغانستان وچ ہوئیاں، مصطفیٰ کمال پاشا نے ترکی وچ خلافت نوں ختم کر دتا۔ فقہی امور وچ قران نوں بالائے طاق رکھ دتا۔ علماءکو ایہ تیغ کرا دتا۔ عربی رسم الخط ترک کر کے لاطینی رسم الخط اختیا ر کر ليا تے بذعم خود اپنے ملک نوں ترقی یافتہ بنا دتا۔ امیر امان اللہ خان نے افغانستان تے رضاشاہ نے ایران نوں وی ايسے طرح جدید طرز دا ملک بنا نا چاہیا۔ انہاں سب رہنماواں نے ظاہری اُمور نوں کافی سمجھیا تے ایہ کوشش نہ دی کہ اسلامی رہتل تے مغربی رہتل دی اچھائیاں دی اساس اُتے اک نويں رہتل دی بنیاد رکھے۔ اقبال نے ايسے رویہ دی مذمت کيتی اے۔
نہ مصطفے ٰ نہ رضا شاہ میں ہے اس کی نمود
کہ روح شرق بد ن کی تلاش میں ہے ابھی
اقبال نوں اس گل نوں بہت رنج اے کہ مشرقی ملکاں اپنی نا سمجھی دے باعث رہتل ِ مغرب دی اندھی تقلید دے پھندے وچ پھنستے چلے جا رہے نيں اس غفلت اُتے اوہ اس طرح نوحہ کردے نيں۔
پختہ افکار کہاں ڈھونڈنے جائے کوئی
اس زمانے کی ہوا رکھتی ہے ہر چیز کو خام
اقبال نوں اپنے ہم وطناں توں وی ایہی شکوہ اے اوہ مغرب دی تقلید نوں ترقی دا زینہ سمجھدے نيں حالانکہ ترقی دے لئی لباس دی خاص وضع قطع تے اپنی بولی چھڈ کے بدیسی بولی اختیار کر لینا۔ تے عورتاں نوں بے پردہ کر دينا تے شراب و چنگ دا سہارا لینا ضروری نئيں بلکہ ایہ تاں اوہ راستہ سی جو سانوں تہذیبی تے فکری اعتبار توں مفلس بنا رہیا سی۔ اوراسی ذریعہ توں مغربی اقوام توں ايسے غلامی دے نال نال اسيں اُتے اپنی ذہنی غلامی وی مسلط کر رہے سن ۔
قوت مغرب نہ از چنگ و رباب
نے زرقص دخترانِ بے حجاب
اقبال دی پسندیدہ رہتل
سودھواقبال نوں مغربی رہتل وچ جے کچھ خامیاں نظر آندیاں نيں تاں اس دا مطلب ایہ نئيں کہ اوہ ملتِ اسلامیہ تے اس دی مروجہ رہتل توں خوش نيں۔ حقیقت ایہ اے کہ انھاں اپنی قوم وچ بہت ساریاں خامیاں نظرآندیاں نيں اوہ دیکھدے نيں کہ اس قوم دے اگے کوئی مقصد یا نصب العین نئيں، انہاں دے دل گرمی، تڑپ تے حرارت توں محروم نيں۔ دین دا ناں لینے والے تاں بہت نيں لیکن دین دے اصولاں اُتے چلنے والے بوہت گھٹ نيں۔ اسنوں نہ راستے دا پتہ اے تے نہ منزل دا چنانچہ حال ایہ اے کہ،
تیرے محیط میں کہیں گوہر زندگی نہیں
ڈھونڈ چکا میں موج موج، دیکھ چکا صدف صدف
اگرچہ اقبال مشرق و مغرب دونے دی موجودہ حالت توں مایوس نيں لیکن اُسنوں اک امید اے کہ مسلمان قوم دے پاس دین اسلام دی شکل وچ اک ایسا لائحہ عمل اے جس دی مدد توں اوہ زندگی دی دوڑ وچ مغربی اقوام توں اگے وی ودھ سکدے نيں۔ تے اپنی اصلاح وی کر سکدے نيں لیکن شرط ایہ اے کہ اوہ جدید مغربی علوم و فنون توں وی واقف ہاں تے اپنے ورثے توں وی بیگانہ نہ ہون۔
مجموعی جائزہ
سودھومختصر ایہ کہ ایہی اوہ رہتل ِاسلامی اے جس دے اقبال آرزو مند نيں۔ اس رہتل دے عناصر وچ اخوت، مساوات، جمہوریت، آزادی، انصاف پسندی، علم دوستی، احترام انسانی، شائستگی، روحانی بلندی تے اخلاقی پاکیزگی شامل نيں تے انہاں دی بنیاد اُتے یقینا اک صحت منداور متوازن معاشرہ دا خواب دیکھیا جا سکدا اے۔ ایہ صالح عناصر ظاہر اے کہ موجودہ مغربی رہتل وچ موجود نئيں اس لئی اقبال اس دی مخالفت زیادہ تے تعریف کم کردے نيں۔
وہ آنکھ کہ ہے سرمہ افرنگ سے روشن
پرکار سخن ساز ہے! نمناک نہیں ہے
حیات تازہ اپنے ساتھ لائی لذتیں کیا کیا
رقابت خود فروشی، ناشکیبائی، ہوسناکی