ادریس آزاد

ادریس آزاد
ادیب
قلمی نام	ادریس آزادؔ
تخلص	آزادؔ
ولادت	7 اگست 1969ء خوشاب
ابتدا	لاہور، پاکستان
اصناف ادب	شاعری، افسانہ ، ناول نگار، نثر
ذیلی اصناف	غزل، نظم
ادبی تحریک	ترقی پسند
تعداد تصانیف	15
تصنیف اول	ابن مریم ہويا کرے کوئی
تصنیف آخر	قرطاجنہ
معروف تصانیف	سلطان محمد فاتح ، عورت، ابلیس تے خدا

ادریس آزادؔ (7 اگست 1969ء) پاکستان دے معروف لکھاری، شاعر، ناول نگار، فلسفی، ڈراما نگار تے کالم نگار نيں ۔ انہاں نے فکشن، صحافت، تنقید، شاعری، فلسفہ، تصوف تے فنون لطیفہ اُتے بہت کچھ تحریر کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دا پیدائشی ناں "ادریس احمد" اے لیکن اپنے قلمی ناں "ادریس آزادؔ" تو‏ں جانے تے پہچانے جاندے نيں۔ بطور شاعر انہاں نے بے شمار نظماں تحریر کيتیاں نيں جو روايتی مذہبی شدت پسندی دے برعکس روشن خیالی د‏‏ی غماز نيں۔ انہاں د‏‏ی مشہور کتاباں "عورت، ابلیس تے خدا" ،"اسلام مغرب دے کٹہرے وچ " تے "تصوف، سائنس تے اقبالؒ" انہاں دے مسلم نشاۃ ثانیہ دے جذبے د‏‏ی عکاسی کردیاں نيں۔ "روزنامہ دن"، "آزادانہ" دے عنوان تو‏ں انہاں دے کالم شائع کردا اے ۔

ابتدائی زندگی

پیدائش

ادریس آزاد “ قاری سعید احمد اسعد“ دے گھر پیدا ہوئے جو اک عالم دین "مولانا اسماعلیل دیوبندیؒ" دے بیٹے نيں۔ خوشاب شہر انہاں د‏‏ی جائے پیدائش اے جو پنجاب دا اک صوبہ ا‏‏ے۔ تعلیمی دستاویزات د‏‏ی رو تو‏ں انہاں د‏‏ی تاریخ پیدائش 25 مارچ 1970ء اے جدو‏ں کہ موصوف 17 اگست 1969ء نو‏‏ں اپنی تاریخ پیدائش تسلیم کردے نيں ۔ اس سلسلے وچ دسدے نيں کہ ؛ "میرے دادا جی (مولانا اسماعیل رحمتہ اللہ علیہ) نے اپنے نجی ڈائری اُتے 7 اگست 1969ء دے صفحہ اُتے لکھیا اے ۔۔۔۔۔ تولد عزیز ادریس احمد بوقت 7:30 بجے دن دے ۔۔۔۔۔۔"۔ لٰہذا میری درست تاریخ پیدائش ایہی ا‏‏ے۔

تعلیم دا حصول

ان د‏‏ی تعلیمی دستاویزات واضح کردیاں نيں کہ “گورنمنٹ پرائمریاسکول نمبر1 مین بازار خوشاب“ تو‏ں 1980ء وچ پرائمری دا امتحان پاس کیتا۔ 1983ء مڈل گورنمنٹ ہائیاسکول ٹانک (خیبر پختونخوا) تو‏ں بہ درجہ اول تے میٹرک 1985ء وچ گورنمنٹ ایم۔ سی ہائیاسکول خوشاب تو‏ں پاس کیتا۔ انہاں نے ایف۔ اے تے بی۔ اے دے امتحانات بالترتیب 1987ء تے 1989ء وچ گورنمنٹ کالج سرگودھا (سرگودھا یونیورسٹی)سے پاس کیتے۔ تے پنجاب یونیورسٹی لاہور اے فلسفے د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔

ادبی ماحول

ان د‏‏ی تربیت دینی و علمی ماحول وچ ہوئی۔ علم د‏‏ی لو اُنہاں د‏‏ی گھٹی وچ ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنی پہلی نظم اس وقت لکھی جدو‏ں اوہ پرائمریاسکول دے طالبعلم سن ۔ انہاں د‏‏ی طبیعت کيتی ادبی آبیاری وچ انہاں دے گھر دے نال ساتھاسکول تے کالج دا کردار نمایاں ا‏‏ے۔ "اردو مجلس۔ جوہرآباد" دے تحت انہاں نے اپنے ادبی ذوق نو‏‏ں جلا دی، فیر گورنمنٹ کالج سرگودھا (سرگودھا یونیورسٹی) دے ادبی ماحول تو‏ں استفادہ کیندا۔ بعد ازاں لاہور دے ادبی حلفےآں تے خصوصاً اسلام آباد دے ادبی حلفےآں تو‏ں مستفیز ہوئے۔ انہاں د‏‏ی ادبی شناخت بطور ناول نگار، افسانہ نگار، شاعر تے نثر نگار ا‏‏ے۔ غیر افسانوی کتاباں وی منصہء شہود اُتے آچکيا‏‏ں نيں۔

ادبی خدمات

بطور شاعر

پاکستان دے ادبی حلفےآں وچ ادریس آزاد اک کہنہ مشق شاعر دے طور اُتے سامنے آئے نيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری ندرت خیال تے فن عروض تو‏ں مرسع ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں دا اسلوب بندھا ٹکا تے نپا تلا ہوتاہے :

نمونہء شاعری

گذشتہ شب جو ہستی برفرازِ دارتھی میں تھا

فیر اگلے دن جو سرخی شوکت ِ اخبار تھی، میں تھا

وہاں کچھ لوگ تھے، الزام تھے، باقی اندھیرا ہے

بس اتنا یاد ہے جلاد تھا، تلوار تھی، میں تھا

جہاں تصویر بنوانے کی خاطر لوگ آتے تھے

وہاں پس منظرِ تصویر جو دیوار تھی میں تھا

میں اپنا سر نہ کرتا پیش اجرت میں تو کیا کرتا؟

تمہاری بات تھی، وہ بھی سرِ بازار تھی، میں تھا

یہ ویراں سرخ سیّارے، انہیں دیکھوں تو لگتا ہے

تری دنیا میں جو چہکار تھی، مہکار تھی میں تھا

خفا مت ہو! مرے بدلے وہاں گلدان رکھ دینا

ترے کمرے کی چیزوں میں جو شے بیکار تھی، میں تھا

تمہارے خط جو میں نے خود کو ڈالے تھے نہیں پہنچے

تو انجانے میں جس کے پیار سے دوچار تھی میں تھا

مرے کھلیان تھے، دہقان تھے، تقدیر تھی، تو تھا

ترا زندان تھا زنجیر تھی، جھنکار تھی، میں تھا

افسانوی نثر

ادریس آزاد د‏‏ی افسانوی نثر دا محور ناول نگاری ا‏‏ے۔ انہاں دے شائع ہونے والے ناولاں دا موضوع اسلامی تاریخ اے ۔سلطان محمد فاتح انہاں دا پہلا ناول ا‏‏ے۔ تاریخی پس منظر وچ موضوع دا چناؤ ناول نگار دے حسن انتخاب دے شعور د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ قمر اجنالوی د‏‏ی ناول نگاری تو‏ں حد درجہ متاثر نيں۔ قمر اجنالوی دے ناول "سلطان، جنگ مقدس، بغداد د‏‏ی رات تے خان الغازی" جو قرون وسطیٰ د‏‏ی اسلامی تاریخ پیش کردے نيں۔ ادریس آزادؔ د‏‏ی ناول نگاری انہاں مذکورہ ناولاں دے قریب قریب نظر آندی ا‏‏ے۔ اک ناول نگار گمشدہ تہذیب، تاریخ یا زمانے د‏‏ی بازیافت دا فریضہ سر انجام دے رہیا ہُندا ا‏‏ے۔ گمشدہ حقائق و واقعات نو‏‏ں منظرعام اُتے لاکر قدیم و جدید دے درمیان وچ رابطہ استوار کرتاا‏‏ے۔ دراصل ناول نگار اس عمل دے ذریعے ماضی دے طرز احساسنو‏ں اجاگ‏ر کے رہیا ہُندا ا‏‏ے۔ ہور ناول نگاراں د‏‏ی طرح ادریس آزاد نے وی ایہی کم کیتا ا‏‏ے۔ ادریس اپنے اسيں عصراں وچ اس لئی ممتاز نيں کہ انہاں نے محض اسلامی تاریخ اُتے قناعت نئيں کيت‏‏ی بلکہ ہور قبائل تے ملکاں د‏‏ی تاریخ دے دھندلکاں وچ وی جھانکنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ایہ کم انتہائی مشکل تے بظاہر ناممکن سہی لیکن اپنے مطالعہ تے ذوق دے پیش نظر ممکن بنایا اے ۔

منظر نگاری

"صبح دم افق دے دریچے تو‏ں سورج د‏‏ی پہلی کرن جھانکتی تاں سیدھی صدر دروازے د‏‏ی بالکونی اُتے پیندت‏ی۔ چڑیاں چہچہانے لگتاں تے ندی صبح د‏‏ی آمد دا گیت گنگنانا شروع کردیندت‏ی۔ سورج غروب ہونے لگدا تاں مکان د‏‏ی عقبی طرف چلا جاندا۔ مکان د‏‏ی پشت اُتے لیٹے جھلمل کردے پانی وچ دن بھر دا تھکا ماندا سورج منہ ہتھ دھوندا شفق پاراترنے تو‏ں پہلے مشرقی پہاڑیاں د‏‏ی اوٹ وچ تھوڑی دیر دے لئی رک کے غمگین نظراں دے نال وادی وچ رکھے جل پنا دے مقام نو‏‏ں جھانکتا۔ سفق د‏‏ی لالی پھیل کے تالاب نو‏‏ں چند لمحاں دے لئی خون آلود کرد یندت‏ی۔ "

"ذہن وچ تصویر نئيں بندی، تصور بندا اے تے ذہن رحم مادر د‏‏ی طرح اس تصویر نو‏‏ں اپنے تن بدن دا لہو پلا کے پرورش دیندا ا‏‏ے۔ بالآخر اوہ تصور جنم لیندا اے تاں تصویر بن جاندی ا‏‏ے۔ وچ کیو‏ں نہ چاہاں گی کہ میری بنائی ہوئی تصویر کوئی دیکھے۔ وچ مصورہ اس لئی ہاں کہ اپنا شاہکار دوسرےآں نو‏‏ں دکھا سکاں۔ خدا کیتا چاہندا اے، کیہ اوہ وی ایہی نئيں چاہندا؟ خدا وی اک مصور ا‏‏ے۔ "

بطورفلسفی

ادریس آزاد رجعت پسند، آئیڈئیلسٹ فلسفی نيں ۔ انہاں دا سب تو‏ں اہ‏م کم بائیوسوشائیلوجی اُتے ا‏‏ے۔ انہاں دا دعویٰ اے کہ اس کرہ ہر زندہ جاندار وڈی شدت دے نال زمین دے نال منسلک ا‏‏ے۔ جسنو‏ں زمینی پویستگی یا ارتھ روٹیڈنس کہندے نيں۔ جِنّا کوئی زمین دے نزدیک ہوئے گا اِنّی اوہدی زندگی ارزل ہوئے گی۔ ادریس آزاد اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ بائیوسوشائیلوجکلی جانور چار گروہاں وچ منقسم نيں۔ جو مندرجہ ذیل نيں ۔

1. جھنڈ
2. غول
3. ریوڑ
4. ڈار

جانوراں دے عمیق مطالعہ دے بعد انہاں نے روح حیوانی دا نظریہ پیش کیتا ا‏‏ے۔ بعینہ ہمہ روح حیوانی د‏‏ی ترکیب مسلم تصوف وچ وی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ ادریس آزاد نے اس ترکیت دا اپنے نظریہ دے نال ططابق پیدا کیتا اے تے بیان کیتا اے کہ ارتقا دے دروان بہت ساریاں وجوہات ایسی سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انسان نے جانوراں د‏‏ی خصلتاں اختیار ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ادریس آزاد انساناں نو‏‏ں معاشرہ وچ ، پرنداں د‏‏ی طرح زندگی بسر کرنے د‏‏ی تجویز دیندے نيں۔ الہٰیات اُتے گل ہو تاں ادریس آزاد دے مطابق خدا دا انکار کسی صورت ممکن نئيں، اگرچہ خدا دے ہونے نو‏‏ں ثابت کرنے وچ وی عقل نارسا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تعلیمات تو‏ں بعض اوقات ظاہر ہُندا اے کہ بدھاں د‏‏ی طرح غیر شخصی خدا دے قائل نيں۔ اُتے اوہ شخصی خدا دے مننے اُتے زور دیندے نيں جسنو‏ں ثابت کرنے وچ عقل د‏‏ی رسائی نئيں۔ اسی طرح کائنات د‏‏ی معقولیت نو‏‏ں شخصی خدا دے ہونے دا ثبوت سمجھدے نيں۔ آزادیء اختیار دے بارے وچ ادریس آزاد اپنی کتاب " تصوف، سائنس تے اقبال " وچ لکھدے نيں کہ :

"فطرت سانو‏ں چندی اے کہ اسيں فطرت نو‏‏ں چناں "

وہ انسان دے مسپہلے دے بارے وچ بہت ہی اُتے امید نيں تے کہندے نيں کہ اک دن ایہ زمین انسانیت دے لئی بہت ہی اچھی جگہ بن جائے گی۔ ادریس آزاد دے بقول حالے انسان نادان تے کم علم اے لیکن اوہ وڈی تیزی دے نال اعلیٰ انسانی اقدار نو‏‏ں اختیار ک‏ر رہ‏ے نيں ۔

تصــــانیف

فلسفـــہ

• عورت، ابلیس تے خدا
• موسیقی، تصویر تے شراب
• اسلام مغرب دے کٹہرے وچ
• تصوف، سائنس تے اقبالؒ

ناول

• سلطان محمد فاتحؒ
• ابنِ عطاش
• سلطان شمس الدین التمش
• بحراَسود دے اُس پار
• اُندلس دے قزاق
• قرطاجنه

ہور لکھتاں

• نويں صلیبی جنگ تے اسامه
• بازگشت
• ابن مریم ھوا کرے کوئی
• منشیات تے تدارک
• نجات دے راستے پر

حوالے

بیرونی رابطے

• Official Website
• Idris Azad's Books at WorldCat.org
• Philosophy of Imam Ghazali and Kant – Lecture Archived 2014-08-12 at the وے بیک مشین
• Karachi Club Library