۱۹۹۱ء دا ناکام انقلاب عراق

عراق وچ 1991ء د‏‏ی بغاوت 1991 uprisings in Iraq
بسلسلہ عراق-کرد تنازع، شیعہ سنی تعلقات، تے جنگ خلیج (ضد ابہام)
An Iraqi government tank disabled by rebels
تاریخ 1 مارچ – 5 اپریل 1991 () مقام Iraq نتیجہ Iraqi government victory Mass reprisals against the population and the exodus of 1.8 million refugees from the country Continued conflict in عراقی کردستان until اکتوبر 1991 and continued conflict in the rural south until 1994 Accelerated destruction of the Tigris-Euphrates marshes by Iraqi government سرحدی تبدیلیاں Establishment of the عراقی کردستان، as well as the Iraqi no-fly zones
محارب
Ba'ath Party Iraqi Army Republican Guard Popular Army General Security Intelligence Service Special Security مجاہدین خلق	Opposition: SCIRI/Badr Brigades حزب الدعوۃ الاسلامیۃ Communist Party Left-wing Ba'athists Zowaa / Iraqi Assyrians Army and militia deserters / defectors پیشمرگہ: KDP PUK CPK IMK
کمانڈر اور رہنما
صدام حسین (کمانڈر انہاں چیف) Izzat Ibrahim al-Douri Hussein Kamel al-Majid Ali Hassan al-Majid Taha Yasin طارق عزیز (عراقی سیاست دان) قصی صدام حسین Massoud Rajavi Maryam Rajavi	Mohammad al-Hakim (کمانڈر انہاں چیف) عبدالعزیز الحکیم Hadi Al-Amiri Fawzi Mutlaq al-Rawi Massoud Barzani Jalal Talabani
طاقت
Est. 300,000 Est. 4,500	SCIRI: Est. 40,000–50,000 KDP: Est. 15,000–45,000 PUK: Est. 4,000–12,000
ہلاکتیں اور نقصانات
Est. 5,000 Killed or captured	Est. 25,000-180,000 killed (mostly civilians)

عراق وچ 1991ء د‏‏ی بغاوت جنگ خلیج وچ جنگ بندی دے دوران وچ شمالی تے جنوبی عراق وچ اٹھنے والی مشہور بغاوتاں دا اک سلسلہ سی۔ایہ اک غیر منظم بغاوت سی، جسنو‏ں اکثر عراقیاں دے ہاں شعبان انتفاضہ تے کرداں دے درمیان وچ قومی بغاوت کہیا جاندا اے، جو عراق دے شیعہ تے کرد علاقےآں وچ اس خیال تو‏ں اٹھی کہ صدام حسین نو‏‏ں حکومت تو‏ں وکھ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ تصور دو سابقہ جنگاں دے نتائج دا نتیجہ سی: ایران – عراق جنگ تے خلیجی جنگ، ایہ دونے اک ہی دہائی دے اندر واقع ہوئیاں تے معیشت نو‏‏ں تباہ کر دتا۔

ابتدائی دو ہفتےآں دے اندر عراق دے بیشتر شہر تے صوبے باغی قوتاں دے ہتھو‏ں چلے گئے۔ اس بغاوت دے شریک افراد نسلی، مذہبی تے سیاسی وابستگی دا متنوع مرکب سن، جنہاں وچ فوجی، شیعہ عوام، کرد قوم پرست تے کھبے بازو دے گروہ شامل نيں۔ ابتدائی فتوحات دے بعد انقلاب نو‏‏ں داخلی تقسیم تے متوقع امریک‏‏ی حمایت نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکامی دا سامنا کرنا پيا۔ صدام د‏‏ی سنی اکثریت والی عرب بعث پارٹی د‏‏ی حکومت نے بغداد دے راجگڑھ اُتے اپنا کنٹرول برقرار رکھنے وچ کامیابی حاصل کيتی تے جلد ہی عراقی ریپبلیکن گارڈ د‏‏ی سربراہی وچ وفادار قوتاں دے ذریعہ د‏‏ی جانے والی قتل و غارت نے باغیاں نو‏‏ں وڈی حد تک دبا دتا۔

تقریباً اک ماہ دے مختصر دورانیے وچ لکھاں افراد ہلاک تے تقریباً 20 لکھ افراد بے گھر ہو گئے۔ تنازعے دے بعد عراقی حکومت نے دجلہ – فرات دے دوآبے تو‏ں آهواری عرباں د‏‏ی جبری نقل مکانی نو‏‏ں تیز کر دتا۔ خلیجی جنگ دے اتحادیاں نے شمالی تے جنوبی عراق وچ نو فلائی زون قائم کیتے تے کرد حزب اختلاف نے عراقی کردستان وچ کرد خود مختار جمہوریہ دا اعلان کيتا۔

امریک‏‏ی ریڈیو د‏‏ی نشریات

15 فروری 1991 نو‏‏ں امریکا دے صدر، جارج ایچ ڈبلیو بش نے وائس آف امریکا ریڈیو دے ذریعے عراقیاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے اک تقریر د‏‏ی جس وچ انھاں صدام حسین دے خلاف انقلاب برپا کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔

”خونریزی نو‏‏ں روکنے دے لئی اک ہور راستہ وی موجود اے تے اوہ ایہ اے کہ عراقی فوج تے عراقی عوام معاملات نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لاں تے آمر صدام حسین نو‏‏ں اک طرف ہو جانے اُتے مجبور کرن تے فیر اقوام متحدہ د‏‏ی قرارداداں اُتے عمل کرن تے امن پسند قوماں د‏‏ی صف وچ دوبارہ شامل ہاں۔“

خلیجی جنگ دے خاتمے دے اک دن بعد، یکم مارچ کو، بش نے ايس‏ے طرح د‏‏ی اک ہور اپیل کی:

”میرے خیال وچ … عراقی عوام نو‏‏ں چاہئیے کہ اس [صدام] نو‏‏ں ہٹا دتیاں اس تو‏ں انہاں تمام مشکلات نو‏‏ں حل کرنے وچ مدد ملے گی جو موجود نيں تے یقینی طور اُتے عراق نو‏‏ں امن پسند قوماں د‏‏ی صفاں وچ قبول کرنے وچ آسانی ہوئے گی۔“

خلیجی جنگ بندی اُتے دستخط ہونے تو‏ں چار روز پہلے 24 فروری د‏‏ی شام نو‏‏ں وائس آف فری عراق ریڈیو اسٹیشن نے مبینہ طور اُتے عراقی عوام نو‏‏ں اک پیغام نشر کيتا جس وچ صدام نو‏‏ں اقتدار تو‏ں وکھ کرنےکو کہیا گیا سی۔ ریڈیو پریہ پیغام صلاح عمر العلی پڑھ رہے سن جو بعث پارٹی تے بعث انقلابی کمانڈ کونسل دے جلاوطن رہنما سن ۔صلاح نے اپنے پیغام وچ عراقیاں اُتے زور دتا سی کہ اوہ ”عراق دے مجرم جابر“ نو‏‏ں ختم کر دیؤ تے اس گل اُتے زور دتا کہ صدام ”جب اسنو‏ں یقین ہو جائے گا کہ اس انقلاب نے عراق د‏‏ی ہر گلی، ہر گھر تے ہر کنبے نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا اے تاں میدان جنگ تو‏ں فرار ہو جائے گا۔“ انہاں نے کہیا:

”وطن کوآمریت دے چنگل تو‏ں بچانے دے لئی اٹھاں تاکہ آپ اپنے آپ کومسلسل جنگ و بربادی تو‏ںبچانےدے لئی وقف کر سکن۔ دجلہ و فرات دے معزز فرزندو، آپ د‏‏ی زندگی دے انہاں فیصلہ کن لمحاں پر، جدو‏ں کہ آپ غیر ملکی افواج دے ہتھو‏ں موت دے خطرے دا سامنا کرنے اُتے مجبور نيں، آپ دے پاس اس وطن نو‏‏ں بچانے تے اس دا دفاع کرنے دا اس دے سوا کوئی راستہ نئيں کہ آپ آمر تے اس مجرم ٹولے نو‏‏ں ختم کر دیؤ۔“

انقلاب

جنوبی عراق وچ بغاوت

بغاوت دا آغاز جنوبی عراق تو‏ں ہويا تے عراقی فوج دے مایوس فوجی، حکومت مخالف جماعتاں دے ارکان، خاص طور اُتے حزب دعوہ اسلامیہ تے مجلس اعلیٰ عراق دے کارکنان نے اس دا آغاز کيتا۔ نجف دے مرجع اعلیٰ آیت اللہ خوئی نے ایران عراق جنگ کوحرام قرار دتا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عراقی شیعہ مسلح افواج وچ بھرتی نئيں ہُندے سن تے شیعاں نو‏‏ں جبری طور اُتے بھرتی کيتا جاندا رہیا سی۔ان دے علاوہ دوسرے فوجیاں وچ وی صدام د‏‏ی حکومت تو‏ں ناراضی پائی جاندی سی تے اس طرح فوج وچ صدام دے خلاف بغاوت بھڑک اٹھی۔

اس شورش دا آغاز سب تو‏ں پہلے فروری دے آخر وچ بصرہ کےجنوب وچ واقع ابو الخصیب تے الزبیر دے قصبےآں وچ ہويا۔ یکم مارچ 1991 نو‏‏ں خلیجی جنگ بندی دے اک دن بعد کویت وچ عراق د‏‏ی شکست دے بعد وطن واپس پرتن والے اک T-72 ٹینک نے بصرہ دے مرکزی چوک پرنصب صدام حسین د‏‏ی تصویر اُتے گولہ داغا تے باقی فوجیاں نے نعرے بلند کیتے۔ بصرہ وچ بغاوت د‏‏ی شروعات اک فوجی افسر محمد ابراہیم ولی نے کی، جس نے شہر وچ سرکاری عمارتاں تے جیلاں اُتے حملہ کرنے دے لئی فوجی گڈیاں د‏‏ی اک نفری جمع د‏‏ی سی۔ اسنو‏ں آبادی د‏‏ی اکثریت نے حمایت حاصل کيتی۔ بصرہ وچ بغاوت مکمل طور اُتے بے ساختہ تے غیر منظم سی۔ اس واقعہ د‏‏ی خبر تے بش دے ریڈیو پیغامات نے عراقی عوام نو‏‏ں دوسرے شہراں تے قصبےآں وچ حکومت دے خلاف بغاوت کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ نجف وچ شہر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی امام علی مسجد دے نیڑے صدام دے حامی تے مخالف فوجیاں دے وچکار جنگ ہوئی۔ باغیاں نے شہر اُتے قبضہ کيتا تے بعث پارٹی دے عہدے دار شہر تو‏ں فرار ہو گئے یا مارے گئے۔ قیدیاں نو‏‏ں جیلاں تو‏ں رہیا کيتا گیا۔ ایہ بغاوت چند ہی دناں وچ جنوبی عراق دے سب تو‏ں وڈے شیعہ شہراں: عمارہ، دیوانیا، حلہ، کربلا، ، ناصریہ تے سماوہ تک پھیل گئی۔ چھوٹے چھوٹے شہر وی انقلاب وچ شامل ہو چکے سن ۔

ایران وچ مقیم بدر بریگیڈ سمیت بوہت سارے جلاوطن عراقی سرحداں نو‏‏ں عبور کرکے بغاوت وچ شامل ہو گئے۔ پورے خطے وچ باغیاں د‏‏ی صفاں وچ سنی، فوج دے ناراض ارکان، عراقی کمیونسٹ پارٹی، صدام مخالف عرب قوم پرستاں آ ملے سن ۔ تمام متنوع انقلابی گروپ، ملیشیا تے جماعتاں حکومت کیت‏‏ی تبدیلی د‏‏ی خواہش وچ متحد ہو گئے۔ انہاں دے پاس کوئی مشترکہ سیاسی یا فوجی پروگرام نئيں سی، نہ ہی کوئی مربوط قیادت سی تے نہ ہی انہاں دے وچکار بہت ہی کم ہ‏م آہنگی سی۔ ولایت فقیہ اُتے یقین رکھنے والی مجلس اعلیٰ نامی تنظیم نے اپنی کوششاں شیعاں دے مقدس شہراں نجف تے کربلا اُتے مرکوز کيتياں تے انہاں شیعاں نو‏‏ں انقلاب تو‏ں وکھ کر دتا جو اخوانی شیعیت تے ولایت فقیہ اُتے یقین نئيں رکھدے سن ۔ انہاں نے اخوانی خیالات دا اظہار تے ایران نواز نعرے بازی شروع کر دتی، جس دے بعد دعو ہ پارٹی د‏‏ی جانب تو‏ںمجلس اعلیٰ نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ ایرانی لابی د‏‏ی انہاں حرکتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں امریکا نے عراقی انقلاب د‏‏ی حمایت تو‏ں ہتھ کھچ لیا۔

شمالی عراق وچ بغاوت

کرد آبادی والے شمالی عراق وچ کچھ ہی دیر بعد شورش د‏‏ی اک ہور لہر شروع ہو گئی۔ جنوب د‏‏ی بے ساختہ بغاوت دے برعکس، شمال وچ بغاوت دا علم کرداں د‏‏ی دو حریف ملیشیا واں اتحاد وطنی کردستانی تے کردستان ڈیموکریٹک پارٹی نے بلند کيتا سی۔ بھانويں آشوری ڈیموکریٹک موومنٹ 1980 د‏‏ی دہائی وچ زیادہ سرگرم سی، لیکن اس نے حزب اختلاف دے ہراول دستے دے طور اُتے کم کيتا۔ حکومت نے کرکوک وچ ہزاراں آشوریاں نو‏‏ں بے گھر کر دتا، کیونجے 1991 تو‏ں پہلے اس شہر وچ 30،000 دے نیڑے موجود سن ۔ شمال وچ حکومت دے حمای‏تی کرد لشکر جھش نے وی بغاوت کر دتی جس تو‏ں انقلاب نو‏‏ں کافی توانائی حاصل ہو گئی۔

شمال ( عراقی کردستان ) وچ بغاوت 5 مارچ نو‏‏ں رانیہ شہر وچ شروع ہوئی۔ 10 دن دے اندر کرد قوم پرست ( پشمرگہ )، اسلامیت پسند ( اسلامی تحریک کردستان ) تے کردستان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں ہزاراں افراد نے شمال دے ہر شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ فوج نے بغیر کسی مزاحمت دے ہتھیار ڈال دتے اور24 ويں ڈویژن نے اک گولی وی نئيں چلا‏ئی۔ سلیمانیہماں باغیاں نے سیکرٹ پولیس دے علاقائی ہیڈکوارٹر، ڈائرکٹٹوریٹ آف جنرل سیکیورٹی، کوگھیرے وچ لے ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا تے بغیر کسی مقدمے دے کئی سو بعثی عہدیداراں تے سیکیورٹی دے افسراں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ انہاں نےتین سال پہلے سن 1988 وچ ہونے والے آپریشن الانفال تو‏ں متعلق بہت ساری سرکاری دستاویزات وی قبضہ وچ لاں جس وچ سرکاری فوج نےہزاراں عراقی کرداں تے ہور نسلی اقلیتاں دے افراد نو‏‏ں منظم طریقے تو‏ں ہلاک کيتا سی۔ان دستاویزات د‏‏ی بنیاد اُتے ہیومن رائٹس واچ نےکرد نسل کشی د‏‏ی تحقیق کیتی۔

جنوب وچ برعکس، کرد بغاوت دا آغاز مظاہرےآں وچ واضح سیاسی نعراں دے نال ہويا: عراق دے لئی جمہوریت تے کردستان د‏‏ی خود مختاری۔ موصل دے قبضے دے بعد جلال طلبانی نے راجگڑھ بغداد د‏‏ی طرف اُتے امن لانگ مارچ کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔

صدام نوازدستےآں دا حملہ

7 مارچ نو‏‏ں بغاوت نو‏‏ں خاموش کرنے د‏‏ی کوشش وچ صدام حسین نےشیعہ تے کرد رہنماواں نو‏‏ں مرکزی حکومت وچ حصہ لینے د‏‏ی پیش کش کی، لیکن انہاں نے اس تجویز نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ عراق دے 18 صوبےآں وچو‏ں 14 انقلابیاں دے قبضے وچ چلے گئےسن ۔ اُتے بغداد دے عوام وڈی حد تک غیر فعال رہ‏ے، کیو‏ں کہ دعوہ پارٹی، کمیونسٹ پارٹی تے شام نواز بعث پارٹی دے تمام لوک راجگڑھ وچ زیر زمین تنظیم سازی کرنے وچ ناکا‏م رہے سن ۔ صدرسٹی د‏‏ی وسیع شیعہ کچی آبادی وچ محدود سی شورش ہوئی جدو‏ں کہ باقی بغداد اُتے سکو‏ن رہیا۔

امریکا د‏‏ی جانب تو‏ں خلیجی جنگکے دوران وچ گرایا گیا پمفلٹ

جلد ہی حکومت دے وفادار دوبارہ منظم ہو گئے تے شہراں اُتے دھاوا بول دتا۔صدام دے قابل اعتماد ریپبلیکن گارڈ دے ادھے ٹینک کویت د‏‏ی جنگ تو‏ں محفوظ فرار وچ کامیاب رہے سن تے گارڈ دے ہیڈ کوارٹر یونٹ وی اس جنگ وچ محفوظ رہ‏‏ے۔ 3 مارچ دے جنگ بندی معاہدے وچ عراقی فوج دے جہازاں دے اڑنے اُتے پابندی عائد سی، لیکن انھاں ہیلی کاپٹر اڑنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی کیونجے زیادہ تر پل تباہ ہوچکے سن ۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ جنرل نارمن شوارزکوف نے اک عراقی جنرل د‏‏ی ہیلی کاپٹر اڑانے د‏‏ی درخواست نو‏‏ں قبول کیا، تاکہ کویت تو‏ں سرکاری اہلکاراں نو‏‏ں واپس عراق لے جایا جا سک‏‏ے جو آوا جائی دے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی تباہی د‏‏ی وجہ تو‏ں زمینی رستےآں تو‏ں نئيں جا سکدے سن ۔ اُتے جلد ہی عراقیاں نے بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی ہیلی کاپٹراں نو‏‏ں استعمال کرنا شروع کر دتا۔ اغیاں دے پاس کچھ بھاری ہتھیار تے چند زمین تو‏ں فضا وچ مار کرنے والے میزائل سن، جو گن شپ ہیلی کاپٹر تے توپ خانے د‏‏ی اَنھّا دھند گولہ باری دے سامنے جلد ہی بے دفاع ہو گئے۔ ہیومن رائٹس واچ دے مطابق شہراں پردوبارہ قبضہ کرنے دے دوران وچ تے قبضہ کرنے دے بعد صدام نواز قوتاں نے اَنھّا دھند فائرنگ ک‏ر ک‏ے ہزاراں افراد نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔ کئی لوکاں نو‏‏ں سڑکاں، ہسپتالاں تے گھراں وچ پھانسی دے دی۔ گھر گھر تلاشی دے دوران وچ خاص طور اُتے نوجوان مرداں د‏‏ی پھڑ دھکڑاور ذرا تو‏ں شک اُتے گرفتار کرنے یا قتل کرنے؛ تے شہراں تو‏ں بھاگنے د‏‏ی کوشش کرنے والےآں اُتے ہیلی کاپٹراں دا استعمال کردے ہوئے فائرنگ کرنے جداں جرائم کیتے گئے۔ "

امریک‏‏ی حکومت دے عراق سروے گروپ دے مطابق، عراقی فوج نے اعصاب کش سارین گیس دے نال نال غیر مہلک سی ایس گیس دا وی وڈے پیمانے اُتے استعمال کيتا جدو‏ں کربلا وچ باغیاں دے خلاف درجناں ہیلی کاپٹر میدان وچ اتارے گئےاور مارچ 1991 وچ نجف تے کربلا دے علاقےآں وچ تعینات امریک‏‏ی فوجی افسراں نو‏‏ں وی مسٹرڈ گیس حملےآں دے شواہد ملے۔

جنوب وچ ، صدام د‏‏ی افواج نے مارچ دے آخر تک مزاحمت نو‏‏ں منتشر کرکے سب نو‏‏ں ختم کر دتا۔ 29 مارچ نو‏‏ں ایران نواز مجلس اعلیٰ دے رہنما عبدالعزیز الحکیم نے اس گل دا اعتراف کيتا کہ شیعہ باغی شہراں تو‏ں دستبردار ہو گئے تے لڑائی صرف پینڈو علاقےآں تک ہی محدود ا‏‏ے۔ ملک دے شمال وچ کرد سنیاں د‏‏ی بغاوت جِنّی تیزی تو‏ں ابھری سی اِنّی ہی تیزی تو‏ں ختم کر دتی گئی۔ 29 مارچ نو‏‏ں پیشمرگہ نو‏‏ں کرکوک تو‏ں بے دخل کرنے دے بعد سرکاری ٹینک 30 مارچ نو‏‏ں دہوک تے اربیل، یکم اپریل نو‏‏ں زاخو تے 3 اپریل نو‏‏ں باغیاں دے زیر قبضہ آخری اہ‏م شہر سلیمانیہ وچ داخل ہو گئے۔ حکومت‏ی دستےآں د‏‏ی پیش قدمی قلادز دے کھنڈر دے نیڑے واقع اک تنگ وادی کور وچ رک گئی، جتھے مسعود برزانی د‏‏ی سربراہی وچ کرداں نے کامیاب دفاع کيتا۔

5 اپریل کو، حکومت نے ”عراق دے تمام شہراں وچ بغاوت، تخریب کاری تے فسادات کےمکمل خاتمے“کا اعلان کيتا۔ ايس‏ے دن، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے قرارداد 688 د‏‏ی منظوری دتی جس وچ عراقی حکومت نے کرداں اُتے ہونے والے جبر د‏‏ی مذمت کيتی تے عراق تو‏ں اپنے شہریاں دے انسانی حقوق دا احترام کرنے دا مطالبہ کيتا۔

اپریل 1991 وچ اہل تشیع دے مرجع اعلیٰ آیت اللہ خوئی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے عراقی ٹیلی ویژن اُتے صدام دے سامنے پیش کيتا گیا۔

مقتولین د‏‏ی تعداد

ملک بھر وچ اموات د‏‏ی تعداد زیادہ سی۔ باغیاں نے بعث پارٹی دے متعدد عہدیداراں تے افسراں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ اس دے جواب وچ صدام نواز دستےآں د‏‏ی جانب تو‏ں ٹینکاں، توپ خاناں تے ہیلی کاپٹراں دے استعمال تو‏ںاک لکھ دے لگ بھگ غیر مسلح شہری ہلاک ہو گئے تے صدام حسین دے احکامات دے تحت جنوب وچ موجود متعدد تاریخی تے مذہبی طور اُتے مقدس مزارات نو‏‏ں جان بجھ کر نشانہ بنایا گیا۔ صدام د‏‏ی سیکیورٹی فورسز شہراں وچ داخل ہُندیاں تاں اکثر سوانیاں تے بچےآں نو‏‏ں انسانی ڈھال دے طور اُتے استعمال کردیاں سن۔ انہاں نے اجتماعی ذمہ داری د‏‏ی پالیسی وچ غیر منظم طور اُتے ہزاراں افراد نو‏‏ں حراست وچ لے لیا تے انہاں نو‏‏ں بے دردی تو‏ں ہلاک کر دتا۔ بوہت سارے مشتبہ افراد نو‏‏ں تشدد دا نشانہ بنایا گیا، عصمت دری کيتی گئی یا انہاں نو‏ں زندہ جلایا گیا۔

بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں اجتماعی قبراں وچ دفن کر دتا گیا۔ اپریل 2003 وچ صدام حسین د‏‏ی حکومت دے خاتمے دے بعد ہزاراں افراد د‏‏ی اجتماعی قبراں سامنے آئیاں عراقی انسانی حقوق د‏‏ی وزارت نے 2003 تو‏ں 2006 دے مابینی 200 اجتماعی قبراں د‏‏ی نشان دہی کروائی سی، جنہاں د‏‏ی اکثریت جنوب وچ سی، جنہاں وچ اک ایسی قبر وی شامل اے جس وچ دس ہزار افراد دفن نيں۔

عواقب

مہاجرت دا بحران

29 اپریل 1991 ، کرد مہاجرین دے لئی امدادی سامان دے نال UNHCR دے ٹرک

مارچ تے اپریل دے اوائل وچ تقریباً ویہہ لکھ عراقی، جنہاں وچو‏ں 15 لکھ کرد سن، تنازع تو‏ں متاثرہ شہراں تو‏ں سرحداں د‏‏ی طرف فرار ہو گئے۔ اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر برائے مہاجرین (یو این سی ایچ آر) نے اندازہ لگایا کہ6 اپریل تک لگ بھگ 750،000 عراقی کرد ایران تے 280،000 ترکی فرار ہو گئے سن تے 300،000 ہور ترکی د‏‏ی سرحد اُتے جمع ہوئے سن ۔ ایران نے پناہ گزیناں دے لئی اپنی سرحداں کھول رکھی سن، جدو‏ں کہ ترکی نے پہلے اپنی سرحداں بند کيتياں تے بین الاقوامی دباؤ تے مہاجرین تو‏ں نمٹنے دے لئی مالی مدد کيت‏ی یقین دہانی دے بعد اس نے اپنی سرحداں کھول دتیاں ایران نو‏‏ں وی ترکی دے مقابلے وچ اس بحران تو‏ں نمٹنے دے لئی بوہت گھٹ بین الاقوامی مدد ملی، جس د‏‏ی بنیادی وجہ امریکا دے نال اس دے کشیدہ تعلقات نيں۔

بوہت سارے شیعہ شام فرار ہو گئے، جتھے انہاں وچ تو‏ںسینکڑاں افراد سیدہ زینب قصبے وچ آباد ہوئے۔

11 اگست 1992 نو‏‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے خصوصی اجلاس وچ ، برطانیہ، فرانس تے امریکا نے عراق اُتے دجلہ تے فرات دے بیچ دوآب وچ ”منظم فوجی مہم“ چلانے دا الزام عائد کردے ہوئے متنبہ کيتا سی کہ بغداد دے ممکنہ نتائج دا سامنا کرنا پڑ سکدا ا‏‏ے۔ 22 اگست 1992 نو‏‏ں صدر بش نے اعلان کيتا کہ سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد 688 مطابق اتحادیاں نے صدام مخالف شہریاں نو‏‏ں حکومت دے حملےآں تو‏ں بچانے دے لئی جنوب وچ دوسرا نو فلائی زون قائم کيتا ا‏‏ے۔

مارچ 1993 وچ اقوام متحدہ د‏‏ی اک تفتیش نے سینکڑاں عراقیاں نو‏‏ں پھانسی دتے جانے دا انکشاف کيتا تے کہیا کہ اک سال تک جنوب وچ عراقی فوج دا سلوک سب تو‏ں زیادہ ظالمانہ رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نے ہور کہیا کہ فوج نے طویل فاصلے تک مار کرنے والی توپاں دا استعمال کيتا جس دے نتیجے وچ بھاری جانی نقصان ہويا تے وڈے پیمانے اُتے املاک نو‏‏ں تباہ کيتا گیا، اس دے نال ہی وڈے پیمانے اُتے پھانسیاں وی دتیاں گئیاں۔ نومبر 1993 وچ ایرانی عہدیداراں نے دنیا تو‏ں مہاجرین د‏‏ی مدد دے لئی امداد بھیجنے د‏‏ی اپیل کیتی۔ ايس‏ے مہینہ وچ اقوام متحدہ نے اطلاع دتی کہ جنوب وچ 40٪ زرعی رقبے نو‏‏ں پانی تو‏ں محروم کر دتا گیا اے، جدو‏ں کہ غیر مصدقہ اطلاعات وچ ایہ گل سامنے آئی اے کہ عراقی فوج نے ایران د‏‏ی سرحد دے نیڑے دیہاتاں وچ زہریلی گیس دا استعمال کيتا ا‏‏ے۔ دسمبر 1993 وچ امریک‏‏ی محکمہ خارجہ نے عراق اُتے جنوب وچ اَنھّا دھند فوجی کارروائیاں دا الزام عائد کیا، جس وچ دیہات نو‏‏ں جلیانا تے سول آبادی نو‏‏ں جبری طور اُتے منتقل کرنا وی شامل ا‏‏ے۔

آیت اللہ محمد صادق الصدر دے قتل دے بعد 1999 دے اوائل وچ عراق دے شیعہ اکثریت‏ی صوبےآں وچ ہور بے امنی پیدا ہوئی۔ 1991 د‏‏ی بغاوت د‏‏ی طرح 1999 د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں وی دبا دتا گیا۔

کرد خود مختار ی

1991 د‏‏ی کرد بغاوت دے بعد کرداں دے زیرقبضہ علاقہ

شمال دے دشوار گزار پہاڑی علاقے وچ لڑائی اکتوبر تک جاری رہی ایتھ‏ے تک کہ عراق دے کرد آبادی والے خطے دے کچھ حصےآں تو‏ں عراقی فوج دے انخلا دے لئی معاہدہ ک‏ر ليا گیا۔ اس دے نتیجے وچ شمالی عراق دے تن صوبےآں وچ کردستان د‏‏ی داخلی خود مختار حکومت دا قیام عمل وچ آیا۔ امریک‏‏ی فضائیہ نے مارچ 1991 تو‏ں شمالی عراق اُتے نو فلائی زون نافذ کیتے رکھیا تاکہ شمالی عراق وچ گھراں تو‏ں فرار ہونے والے کرداں دا دفاع کيتا جاسک‏‏ے۔ امریک‏‏ی فوج نے 1991 وچ متعدد پناہ گزین کیمپ وی بنائے تے برقرار رکھے۔

یہ تعطل 1994–1997 د‏‏ی کرد خانہ جنگی دے دوران وچ ٹُٹ گیا سی، جدو‏ں ایران دے نال پی یو دے د‏‏ی قربت اتحاد د‏‏ی وجہ تو‏ں دے ڈی پی نے عراقی مدد کيت‏ی طلب کيت‏‏ی سی تے صدام نے اپنی فوج نو‏‏ں اربیل تے سلیمانیہ نو‏‏ں فتح کرنے کردستان بھیج دتا۔ 1996 وچ جنوبی عراق اُتے میزائل حملےآں دے ذریعے امریکا د‏‏ی مداخلت دے بعد عراقی حکومت‏ی دستے پِچھے ہٹ گئے۔ یکم جنوری 1997 نو‏‏ں امریکا تے اس دے اتحادیاں نے آپریشن پروائیڈ کامفرٹ ختم ہونے دے اگلے دن شمال وچ نو فلائی زون نو‏‏ں نافذ کرنے دے لئی آپریشن ناردرن واچ دا آغاز کيتا۔

2003 دے بعد

صدام حسین تے اس دے اہ‏م ساتھیاں، جنہاں وچ علی حسن المجید (المعروف ”کیمیکل علی“ ) وی شامل سی، دے خلاف مقدمہ چلیا ک‏ے پھانسی د‏‏ی سزا دتی گئی۔

امریک‏‏ی عدم مداخلت اُتے تنقید

کولن پاول، برینٹ سکوکرافٹ تے رچرڈ ہاس ورگی انتظامیہ د‏‏ی بنائی گئی مفاد پرستانہ خارجہ پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں بش نے صدام نو‏‏ں بغاوت کچلنے دے لئی فوجی ہوائی جہاز اڑانے د‏‏ی اجازت دی۔ جدو‏ں کہ ہزاراں امریک‏‏ی فوجی حالے تک عراقی سرزمین اُتے موجود سن تے کچھ مہمات نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھ وی رہے سن کہ ظالم نے مرداں، سوانیاں تے بچےآں دے خلاف جدید اسلحے دے دہانے کھول دئیے۔

—احمد الجلبي 2011

بہت سارے عراقی تے امریک‏‏ی نقاداں نے صدر جارج ایچ ڈبلیو بش تے انہاں د‏‏ی انتظامیہ کوخلیجی جنگ دے اختتام اُتے عراقی عوام نو‏‏ں انقلاب اُتے اکسانے تے فیر انہاں د‏‏ی حمایت تو‏ں ہتھ کھچ لینے اُتے تنقید دا نشانہ بنایا۔ 1996 وچ ، جوائنٹ چیفس آف اسٹاف دے چیئرمین ، کولن پاول نے اپنی کتاب ”مائی امریکن جرنی“ وچ اعتراف کيتا کہ بھانويں بش د‏‏ی بیان بازی تو‏ں ”باغیاں نو‏‏ں حوصلہ ملیا “، لیکن ”ساڈا عملی ارادہ بغداد وچ اِنّی طاقت چھڈنا سی کہ زندہ بچ سک‏‏ے تے ایران دے لئی خطرہ بنا رہے جو امریکا دے نال سخت دشمنی وچ مبتلا اے ۔“ اتحادی فوج دے کمانڈر نارمن شوارزکوف جونیئر نے جنگ بندی معاہدے اُتے افسوس دا اظہار کيتا جس دے تحت عراق نو‏‏ں ہیلی کاپٹراں دا استعمال جاری رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی، لیکن نال ہی ایہ وی کہیا کہ انقلاب د‏‏ی حمایت کرنا ایران نو‏‏ں طاقتور بنا سکدا سی۔ بش دے قومی سلامتی دے مشیر، برینٹ سکوکرافٹ نے، اے بی سی نو‏‏ں دسیا کہ ”میری خواہش اے کہ کاش انقلاب شروع نہ ہُندا، ۔۔ ۔ اسيں یقینی طور اُتے فوجی افسراں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی حمایت کردے۔“

امریک‏‏ی تجزیہ کاراں نے 1991 دے انقلاب وچ عدم مداخلت د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں 2003 وچ عراق اُتے حملے دے دوران وچ عراقی شیعہ آبادی دے اتحادی فوج دا خیر مقدم نہ کرنے د‏‏ی وجہ دسیا۔ ايس‏ے شک د‏‏ی وجہ تو‏ں بغداد د‏‏ی فتح تک اوہ صدام دے خلاف اٹھنے تو‏ں گریزاں رہ‏‏ے۔ 2011 وچ عراق وچ امریک‏‏ی سفیر جیمز ایف جیفری نے 1991 وچ امریک‏‏ی عدم مداخلت اُتے عراقی سیاست داناں تے جنوبی قبائلی رہنماواں تو‏ں باضابطہ طور اُتے معافی منگ لئی۔ عراقی شیعہ سیاسی جماعت دے اک اعلیٰ رہنما، عادل عبد المہدی نے تبصرہ کیا:”گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ 2003 دے حل تو‏ں، جس دا اسيں ہن سامنا ک‏ر رہ‏ے نيں، کدرے زیادہ بہتر حل ہُندا۔ اس وچ عراق دے عوام دا کردار بنیادی ہُندا۔“

فلماں

جنوبی بغاوت اُتے 1999 وچ ڈیوڈ او رسل نے فلم ”تھری کنگز“ تے 2008 وچ عباس فاضل نے فلم ”ڈان آف دی ورلڈ “بنائی۔ اس دے علاوہ 1993 وچ فرنٹ لائن نے اک دستاویزی فلم ”صدامز کلنگ فیلڈز“ وی بنائی۔

حوالے