تارا سمندر
تارہ سمندر اسمان تے کھچ نال جڑیا اک بہت وڈا پربندھ ہوندا اے جیدے وچ تارے ، پاندھی پربندھ، بدلیاں، وٹے، گیساں تے ڈارک میٹر آندے نیں۔ اک تارہ سمندر وچ اک کروڑ (107) توں لے کے سو ٹرلین (1014) تک تارے ہوسکدے نیں۔ تے ہر تارہ سمندر اپنے گڑھ دے دوالے کمدا اے۔ تارہ سمندراں وچ کئی ول دے تارہ پربندھ، تارہ گچھے تے تاریاں دے وشکار دے بدل ہوندے نیں۔ کھوج دیاں کاہڈاں دسدیاں نیں جے وڈے کالا سوراخ سارے نہیں تے کئی تارہ سمندراں دے وشکار ہوندے نیں۔
.jpg)
تارہ سمندراں نوں اوہناں دے وکھالے توں وکھریاں ونڈاں وچ ونڈیا جاندا اے۔ آنڈیورگا تارہ سمندر عام لبھن والا تارہ سمندر اے جیہڑا ویکھن وچ آنڈیورگا لگدا اے۔ چکری تارہ سمندر پلیٹ ورگا گول جیدیاں بانہواں چکر کٹدیاں تے نال تؤڑ دسدی اے۔ نکے تارہ سمندر جنہاں دی بنتر وچ پدھر ناں ہووے انپدھرا تارہ سمندر اخواندے نیں۔ انپدھرے تارہ سمندر نال دے تارہ سمندراں دی کھچ باجوں اپنی شکل وگاڑی بیٹھے ہوندے نیں۔ گوانڈی تارہ سمندراں نال ایہ میل جول نال کئی واری تارہ سمندر رل وی جاندے نیں تے یا اوہناں وچ تارے بنن دا کم تیز ہوجاندا اے تے جیدے نال سٹار برسٹ تارہ سمندر بندے نیں۔
دسی جانوالی کائنات وچ 170 ارب توں ودھ تارہ سمندر نیں۔ چوکھیاں دا ریڈیس 1000 توں 100،000 پارسک تک جاندا اے تے ایہناں دے آپسی پینڈے لکھاں پارسک تک جاندے نیں۔ تارہ سمندراں دے وشکار گیس ہوندی اے جیہڑی اینی گھنی ہوندی جے ہر مربع میٹر توں گھٹ تھاں وچ اک ایٹم ہوندا اے۔ بؤتے تارہ سمندر ٹولیاں وچ کھچ باجوں کٹھے نیں۔ ایہناں ٹولیاں نوں کائنات دے ناپ تے تارہ سمندر تند دا ناں دتا گیا اے جنہاں دے دوالے وڈے وائڈ نیں۔
دسمبر 2012 وچ ہبل ٹیلیسکوپ نال کم کرنوالے تارہ گروواں نے ایہ گل دسی جے سب توں دور سمجھیا جانوالا تارہ سمندر UDFj-39546284 پہلے ناپے گۓ پینڈے توں وی پرے اے۔ ایہ تارہ سمندر جیہڑا نیڑے تریڑے 380 ملین ورے پہلے بنیا سی بگ زمین توں 13.37 بلین چانن ورے دور اے۔
ویکھن دی تریخ
سودھوڈیموکریٹس (450–370 م پ ) اک یونانی فلسفی تے تارہ گرو نے ایہ گل آکھی جے اسمان تے پسریا ہویا چٹا راہ تارے نیں۔ ارسطو ایس توں دوجے پاسے سوچیآ تے کیا جے ایہ تاریاں دی اگ دا تؤاں ہوسکدا اے۔ رومی سوجھوان المپیوڈورس نے ارسطو دی گل نوں رد کیتا تے ایس چٹے راہ نوں تارے ای منیا۔ البیرونی نے ایس چٹے راہ نوں تاریاں دے ٹوٹے تے کباڑ کیا۔ اندلسی تارہ گرو ابن باجہ نے اس اسمانی جٹے راہ نوں کٹھے ہوۓ تارے سمجھیا ۔ 14ویں صدی دے شامی تارہگرو ابن قیوم نے نے وی ایہنوں انگنت تاریاں دی تھاں منیا۔
گلیلیو گلیلی نے 1610 وچ جدوں اپنی ٹیلیسکوپ نال ویکھیا تے پکے ول نال دنیا نوں دسیا جے اسمان تے ایہ چٹا راہ اصل وچ تارے نیں تے ایہ انگنت وی نیں۔ 1750 وچ انگریز تارہ گرو تھامس رائٹ نے اپنی کتاب وچ ایہ کاہڈ کڈی جے تارہ سمندر اک بہت ودا کمن والا چکر ہوئیگا جیہنوں کھچ نے نال جوڑ کے رکھیا ہویا اے جیویں سورجی پربندھ نوں کھچ نے بنیا ہویا اے۔ تارے اک پٹی وچ سانوں دسدے نیں کیوں جے اسیں ایدھے اندر آں۔ کانٹ نے 1755 وچ وی رائٹ دے چٹے راہ بارے سوچ نوں ودھایا تے اوہدا اتارا کیتا۔ ولیم ہرشل نے 1785 وچ پہلی واری چٹے راہ دا نقشہ بنان تے ایدھے وچ سورج نوں ویکھن دے کم وچ پیا۔ اوہنے اسمان تے ہر تھاں دے تارے گنے تے اوہناں دی جگہ نوں ناپیا۔ اوہنے اپنے تارہ سمندر دا نقشہ بنایا تے سورج نوں ایدھے گڑھ دے کول دکھایا۔
1920 وچ ڈچ تارہ گرو کیپٹائن نے ہرشل دے بناۓ نقشے نوں ودھیا کیتا جیدا قطر 15 کلو پارسک سی تے سورج نوں اوہنے ہور ایدھے گڑھ ول لے گیا۔ امریکی تارہ گرو ہارلو شیپلے نے ساڈے تارہ سمندر دا بالکل ای وکھرا نقشہ دسیا اونے اینوں اک پلیٹ وانگوں پتلا دسیا جیدا ریڈیس 70 کلو پارسک دے دوالے سی تے سورج نوں ایدے گڑھ توں دور دسیا۔ پر ایہناں کاہڈاں وچ اک گل لکی رئی اوہ سی ایس تارہ سمندر وچ ہیگے مٹی تے بدلیاں وچ چانن دا چوسیا جانا۔ رابرٹ جولیس ٹرمپلر نے ایس گل نوں 1930 وچ دس کے تے ہن ورتیا جان والا نقشہ سامنے لیاندا۔
ہور بدلیاں
اینڈرومیڈا تارہ سمندر بارے پہلی واری لکھتاں وچ ایرانی تارہ گرو عبدالرحمان صوفی نے لیاندا تے ایہنوں اک نکی جئی بدلی آکھیا۔ اوہنے اپنی کتاب، كتاب صور الكواكب وچ وڈے میجلنی بدل دا لکھیا جیہڑا اصفہان توں تے نہیں پر یمن توں دسدا سی۔ یورپی لوکاں ایہنوں پہلی واری اودوں ویکھیا جدوں 16ویں صدی وچ فرڈیننڈ میگلان ایدھر آیا۔ اینڈرومیڈا تارہ سمندر نوں آپوں ای سائمن ماریس نے 1612 وچ لبیا۔ ایہو ای دو تارہ سمندر نیں جیہڑے چٹے راہ توں باہر نیں تے زمین توں ننگی اکھ نال ویکھے جانوالے پہلے تارہ سمندراں وچوں نیں۔ 1750 وچ تھامس رائٹ نے اپنی کتاب وچ ایہ سوچ دتی جے چٹا راہ تاریاں دی اک پدھری پلیٹ اے تے رات نوں دسن والیاں کج بدلیاں وکھرے تارہ سمندر ہوسکدے نیں۔ اٹھارویں صدی دے انت وچ چارلس میسیئر نے 109 سب توں لشکدیاں بدلیاں دی اک گٹھ بنائی۔ ایس مگروں ولیم ہرشل نے ایس توں وی وڈھی گٹھ بنائی جیدے وچ 5000 بدلیاں کٹھیاں سن۔ 1845 وچ ولیم پارسنز نے اک وڈی ٹیلیسکوپ بنائی تے اوہ انڈے ورگی بدلی تے چکری بدلی وچ فرق کرن لگیا۔ ویسٹو سلائفر نے 1912 وچ چوکھیاں لشکدیاں بدلیاں دی کھوج کیتی ایہ جانن لئی جے اوہناں وچ کی وڈے عنصر نیں۔ سلائفر نے ایہ گل ویکھی جے چکری بدلیاں وچ رتیاں لیناں سن تے ایہ دسدیاں نیں جے ایہناں دی نسن دوڑ ساڈے تارہ سمندر توں ودھ اے تے ایس توں ایہ لگا جے ایہ کوئی وکھرا تارہ سمندر اے جیہڑا چٹا راہ دی کھچ توں باہر اے۔
1917 وچ ہیبر کرٹس نے اینڈرومیڈا بدلی وچ اک نووا لبھیا۔ پچھلے مورتی ریکارڈ دیکھے تے اوہنوں 11 ہور نووا لبے۔ کرٹس نے اوہناں دے چانن ناپے تے اوستوں پینڈے ناپے۔ اوہنے اپنیاں کاہڈاں تے کھوجاں دا ایہ سٹہ کڈیا جے چکری بدلیاں اصل وچ وکھرے تارہ سمندر نیں۔ 1920 وچ ہیبر کرٹس تے شیپلے وشکار اک گل بات ایس دے نکھیڑے لئی ہوئی جے چٹا راہ چکری بدلیاں تے کائنات دا پسار کی اے۔ ایس گل نوں اتارا کرن لئی جے اینڈرومیڈا چٹے راہ توں وکھ اک تارہ سمندر اے ایدے وچ کالیاں پٹیاں دسیاں جیہڑیاں چٹے راہ وچ وی سن۔ 1922 وچ اسٹونوی تار گرو ارنسٹ اوپک نے اینڈرومیڈا دا پینڈا ناپیا تے جس توں ایہ گویڑہ لگیا جے ایہ ساڈے تارہ سمندر توں اک وکھرا تارہ سمندر اے۔ ایڈون ہبل نے ٹلہ ولسن تے اک 100 انچ والی ٹیلیسکوپ نال ایس رپھڑ نوں اینج مکایا جدوں اوہنے ویکھ کے ایہ دسیا جے ایہناں چکریاں بدلیاں توں باہر پھرن والے کج انگ تارے نیں۔ اوہدے ناپ تے کاہڈ نال ایہ پتہ چلیا جے ایہ چوکھی دور اے تے ساڈے تارہ سمندر دا انگ نہیں ہوسکدی۔ 1936 وچ ایڈون ہبل نے تارہ سمندراں نوں اوہناں دی مورت باجوں وکھریاں گٹھاں وچ ونڈن دا اک پربندھ بنایا جیہڑا تھوڑی جی تبدیلی نال ہجے وی چل ریا اے۔
نویاں کاہڈاں
ہینڈرک فان ڈی لسٹ نے 1944 وچ 21 سینٹی میٹر دی چھل لمبائی دی نکی چھل دے ہون دی دس دتی جیہڑی کے تاریاں توں نکلدی سی۔ ایس چھل دا وکھالہ 1951 وچ ہویا۔ ایس توں ساڈے تارہ سمندر تے فیر ودھیا ٹیلیسکوپاں نال دوجے تارہ سمندراں وچ ہائیڈروجن دا پتہ چلیا۔ ایس توں گل ایہ نکلی جے چٹا راہ تارہ سمندر تے گڑھ وچ اک ڈنڈا وی ہے
1970 دے دوالے امریکی تارہ گرو ویرا روبن نوں تارہ سمندراں دی سوچی گئی ٹور تے اصل ٹور وچ فرق دسیا۔ ایہ تارہ سمندر دی ٹور دا رپھڑ تاں ای سمجھ وچ آسکدا سی تے ناپیا جاسکدا سی اگر کائنات وچ تے تارہ سمندراں وچ کالا ماس دی ہوند نوں سوچ وچ رکھیا جاوے۔
1990 دے دھاکے وچ ہبل ٹیلیسکوپ باجوں تارہ سمندراں دے ودھیا وکھالے دسے تے ایہ گل وی آگے آئی جے اندسیا کالا ماس ماڑے تاریاں نال ای نہیں بنیا۔ ہبل دور ویہڑہ، اسمان تے خالی دسن والی تھاں توں ایہ گل جاپی گئی جے کائنات وچ 125 ارب توں ودھ تارہ سمندر نیں۔ ودھیا ٹیکنالوجی دے آن نال اوہ وی ویکھیا گیا جیہڑا اکھ نال نہیں سی دسدا تے اوہ تارہ سمندر وی دسے جیہڑے ہبل نال نہیں ویکھے جا سکے سن۔ ساڈے تارہ سمندر توں اولے دی پرکھ نے وی کئی نویں تارہ سمندر وکھاۓ۔
ونڈاں
سودھوتارہ سمندراں نوں تن ونڈاں وج ونڈیا گیا اے:آنڈیورگا، چکری، تے انپدھری۔ ایڈون ہبل نے تارہ سمندراں نوں اوہناں دے وکھالے دی نیو تے اوہناں نوں ونڈیا پر ہبل ونڈ صرف وکھالے تے سی ایھدے وچ تاریاں دیاں اچیچیاں گلاں جیویں تارہ بنن دا ناپ تے تارے دی گری اندر ہوندے کم نہیں دسے کۓ سن۔ ایڈون ہبل نے 1936 وچ تاریاں دی ونڈ بارے موڈھی گلاں کیتایاں۔
ایڈون ہبل دے تارہ پربندھ وچ انڈیورگے تارہ سمندر گول توں لمے گول ہوندے نیں۔ ایدے اندر دے تارے چکری تارہ سمندراں دے تاریاں توں پرانے ہوندے نیں۔ ایہ پرانے تے تھوڑے تارہ ماس دے بنے ہوندے نیں ۔
چکری تارہ سمندر اک پدھرا، چکر کٹدا لگدا گول تے وشکاروں ابھریا دسدا تارہ سمندر اے۔ ایہدا ناں ایہدے وشکار توں نکلدے تے کنڈے تک اپڑدے چکر توں پیا۔ ایھدے وج تارے تؤڑ ہوندی اے۔ ایھدیاں چکر کٹدیاں بانہواں ستارے بنن دیاں تھانواں نیں تے ایہ دوالے نالوں چوکھیاں لشکدیاں نیں۔ ایدھا گڑھ موٹا تے ابھرواں ہوندا اے۔ ولیم ہرلش نے پہلی واری ایہناں دی لسٹ بنائی تے لماں کرکے پہلی واری ایڈون ہبل نے 1936 وچ اپنی کتاب وچ ایہناں بارے دسیا۔ ایدھی اک تھوڑی جی پلٹی مورت وج ایدھے وشکار اک پٹی وی ہوسکدی اے۔ ساڈے اپنے تارہ سمندر جٹا راہ بارے ایہ دس اے جے ایہ اک پٹی چکری تارہ سمندر اے۔ اسیں ایہنوں ادھے وج ہون باجوں ٹھیک ول نال دیکھ نہیں سکدے تے ایس دی ساڈے کول مورت نہیں۔ ایہ 30 کلو پارسک ریڈیس دی تے اک پارسک موٹی اے تے ایدھے وچ 200 بلین دے نیڑے تارے نیں تے ایھدا ماس سورج دے ماس توں 600 بلین گنا چوکھا اے۔
پاویں تارہ پڑھت وچ چکری تے انڈیورگے تارہ سمندراں دی چوکھی مانتا تے مشہوری اے پر گنتی وچ نکے تارہ سمندر چوکھے نیں۔ ایہ دوجیاں تارہ سمندراں نوں سامنے رکھ کے ویکھو تے نکے تے ٹھمنے دسدے نیں تے چٹے راہ دے سوویں حصے جنے نیں تے ہک وچ کج ارب تارے ای ہوندے نیں۔ چوکھیاں نکیاں دے ریڈیس 100 پارسک جنے ای ہوندے نیں۔
ہور تارہ سمندر کج تارہ سمندر وکھرے وکھالے بناندے نیں جیہڑے اوہناں دیاں چھلاں دے دوالے دے تارہ سمندراں نال ہون باجوں بندے نیں۔ مندری تارہ سمندر ایھدی اک ادھارن اے۔ ایدے وچ مشکار اک گری اے تے ایدے دوالے مندری ورگے گول چکر وج تارے نیں۔ سوچ اے جے مندری تارہ سمندر اودوں بندا اے جدوں اک نکا تارہ سمندر کسے چکری تارہ سمندر وچوں لنگدا اے۔ اینج دی گل اینڈرومیڈا نال وی ہوئی ہونی اے اگر ایہنوں انفراریڈ نال ویکھے تے ایہ ایہدے وچ کئی چکر دسدے نیں۔
تارہ سمندر دی اک ونڈ جیہڑی چکری تے انڈیورگے دے وشکار لگدی اے اسیں بدامی کیہ سکنے آں۔ کج ہور وی نین جنہان انپدھرے تارہ سمندر کہ سکنے آن۔ وڈا میجلنی بدل اک انپدھری ونڈ وج گنیا جاندا اے۔
ملن
سودھوتارہ سمندراں دے اک جٹ وچ ہون باجوں ایہناں دا آپس وچ رلن عام گل اے تے ایہ ایہناں دے ہور شے بنن وچ ضروری کم اے۔ کولوں لنگن نال ای ایہناں دیاں چھلاں باجوں گیساں تے تؤڑ ملدی اے تے ایہناں دے وکھالے نویکلے روپ دے بندے نیں۔
ٹاکرے اودوں ہوندے نیں جدوں دو تارہ سمندر اک دوجے وجوں تیز دؤڑ ہمن باجوں لنگ جان تے آپس وچ ناں رلن۔ ایہناں آپسی رلدیاں تارہ سمندراں دے تارے بنا ٹکراۓ سدھے لنگ جاندے نیں پر دوناں دی گیس آپس وچ ملنی کردی اے۔ ایہ گیسی ملاپ تارے بنان دے کم نوں دھکا لادندا اے تے گیساں اک دوجے نال دب کے آپادھاپی ورگیاں ہوندیاں نیں۔ ایہ ٹاکرا کسے اک یا دوناں دی شکل وگاڑ دیندا اے تے ایہ ڈنڈے، مندری یا پوچھل ورگیاں ہوجاندیاں نیں۔
وڈھے ٹاکرے وچ تارہ سمندر آپس وج ای رل جاندے نیں۔ ایہ اودوں ہوندا اے جدوں ایہناں دی آپسی دوڑ اینی تیز نہیں ہوندی جے ایہ چھیتی نال اک دوجے وجوں لنگ جان تے ایہ فیر ہولی ہولی ملدیے جڑدے تے اک وڈھا تارہ سمندر بناندے نیں۔ ملاپ مگروں جیہڑی مورت نکلدی اے اوہ ملاپ توں پہلے توں بالکل وکھری ہوندی اے۔ اگر اک تارہ سمندر دوجے نالون بہت وڈھا ہووے تے تے نکے نوں کھاجاندا ے ۔ ایدھے وچ وڈے دی مورت اوہو ای ریندی اے جد کے نکا ٹٹ پج جاندا اے۔ ساڈا چٹا راہ دوالے دے نکے تارہ سمندراں ہولی ہولی نگل ریا اے۔
تارے تارہ سمندراں اندر ہیگی ٹھنڈی گیس دے کٹھے ہون تے بندے نیں۔ کدے ایہ کم ہولی ہولی ہوندا اے تے کدے بہت تیز ہوندی اے تے تیز ہون تے تارہ تارہ سمندر دی ساری گیس ورت لیندا اے تے ایہ کم اک کروڑ ورے تک ہوندا اے۔ ایہ ویلہ کسے تارہ سمندر دی عمر توں بہت تھوڑا اے۔ زڈے تارے تے تارہ سمندر بنن دے کم وچ سپرنووا تماکے وی ہوندے نیں تے فیر ایہناں ریند کھوند دوالے دیاں گیساں نال بڑے زور نال ملدیاں نیں تے فیر تارہ بنن دا کم ٹر پیندا اے۔ جدوں تک ایہ گیس مک نہیں جاندی ایک کم چلدا ریندا اے۔
بنن
سودھوکائنات دا مڈھ بگ بینگ توں ٹردا اے۔ ایس کم توں 3 لکھ ورے مگروں ہائیڈروجن تے ہیلیم دے ایٹم بنن لگے اوس ویلے نیڑے تریڑے ساری ہائیڈروجن نیوٹرل سی تے چھیتی نال چانن اپنے ول کھچدی سی تے ہلے کوئی تارہ نہیں سی بنیا۔ ایس لئی ایہ ویلہ ہنیرہ ویلہ اخواندا اے۔ بیریون مادہ کٹھا ہون لگیا تے تارہ سمندر بنن لگے۔ پہلے تارہ سمندر بنن تے کٹھے ہون مگروں تارہ بنن دا کم ٹریا ایہ ہائیڈروجن تے ہیلیم دے بنے سن تے پآرے وی سن۔
دور تک ویکھن نال ایہ پتہ چلیا اے جے تارہ سمندر ٹولیاں وچ ریندے نے تے اوہ تارہ سمندر تھوڑے نیں جیہڑے اکلے نیں۔ کھوجن نال 5% تارہ سمندر ای ایسے دسے نیں جیہڑے اکلے نیں۔ اکلے تارہ سمندراں وچ تارہ بنن دا کم تیزی نال ہوندا کیوں جے کلے تے دوجے تارہ سمندراں توں دور ہون باجوں اوہناں کولوں نیڑے دے تارہ سمندر ماس نہیں کھوندے۔
وڈے ناپ تے اگر ویکھیا جاۓ تے ایہ کئنات پھیل رئی اے اینج ای تارہ سمندراں وشکار پینڈا وی ودھ ریا اے۔ تارہ سمندراں دا ٹولی وج ہونا آپسی کھچ باجوں ایس پسرنے نوں روکسکدا اے۔ چٹا راہ تارہ سمندر اک تارہ سمندر دی ٹولی جیہنوں لوکل گروپ آکھاں گے دا اک حصہ اے دوجے تارہ سمندراں دیاں ٹولیاں توں ایہ اک نکی ٹولی اے جیدا قطر نیڑے تریڑے اک میگا پارسک اے۔ ایس گروپ وچ اینڈرومیڈا تے چٹا راہ سب توں لشکدیے تارہ سمندر نیں۔ ایہ لوکل گروّ اگوں اک بدل ورگی بنتر دا انگ اے جیہڑی ورگو گچھے وچ اے۔
اگے کی ہونا اے
سودھوایس ویلے تارے بنن دا کم نکے تارہ سمندراں وچ ہوریا اے جتھے ٹھنڈی گیس دی تھوڑ نہیں ۔ چٹی راہ ورگے چکری تارہ سمندر اودوں تک نویں تارے بناندے ریندے نیں جدون تک اوہنا دیاں چکری بانہواں وچ گھنے مالیکیولی ہائیڈروجن دے بدل ہون جیہڑے تاریاں وشکار تھاں وچ ہوندے نیں۔ آنڈیورگرگے تارہ سمندر پہلے ای ایس گیس توں مکے ہوۓ نیں ایس لئی اوہناں کول تارے نہیں بندے۔ تارا بنان دا سمان ناپیا منیا اے تے جدوں تارے اپنے کول ہیگی ہائیڈروجن نوں وڈے عنصراں وچ پلٹدیندے نیں تے فیر نویں تارے بنن دا کم رک جاندا اے۔ تارے بنن دا ہن نوں چالو کم اگلے اک سو ارب ورے تک رہ سکدا اے تے فیر دس توں سو ٹرلین وریاں وچ تاریاں دا ایہو ویلہ مک جائیگا۔
ہور ویکھو
سودھوبارلے جوڑ
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: تارہ سمندر |
- بی بی سی تے تاریاں تے پروکرام
- کائنات دے نقشے
- تارہ سمندر
- کائنات دا مڈھ Archived 2012-10-04 at the وے بیک مشین