گجر پرتیہار خاندان

گجر پرتیہار سلطنت
۷۳۰–۱۰۳۶
گجر پرتیہار سلطنت د‏‏ی وسعت اپنے عروج اُتے (c. 800-950 CE)
دار الحکومت	اوانت‏ی قنوج
عام زباناں	سنسکرت گرجری
مذہب	ہندومت
حکومت	بادشاہت
راجہ
• ۷۳۰-۷۶۰	ناگ بھٹ
• ۱۰۲۴–۱۰۶۰	یش پال
تاریخی دور	قرون وسطیٰ
• قیام	۷۳۰
• موقوفی نطام	۱۰۳۶
رقبہ
تخمینہ ۱۰۲۹ء	۳٬۴۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۳۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد ہرش سلطنت غزنوی سلطنت چندیل خاندان (جیجاکبھکدی) پرمار خاندان کلاچوری خاندان چاوڑا خاندان چوہان خاندان

گُجر پرتیہار سلطنت قرون وسطی دے دور (۸ويں صدی عیسوی - ۱۱ويں صدی عیسوی) د‏‏ی اک طاقتور سلطنت سی جس نے مغربی تے شمالی ہندوستان اُتے اپنا تسلط جمایا ہويا سی۔ اس خاندان نے ناگ بھٹہ اول (۷۳۰-۷۶۰ عیسوی) دے تحت اپنی قسمت وچ وادھا دیکھیا جس نے عرب حملہ آوراں نو‏‏ں کامیابی تو‏ں شکست دتی۔ مہر بھوج ( ۸۳۶-۸۸۵ ء) اس خاندان دا سب تو‏ں مشہور بادشاہ سی۔

گجر پرتیہار خاص طور اُتے فن، مجسمہ سازی تے مندر سازی د‏‏ی سرپرستی تے مشرقی ہندوستان دے پالاں ( ۸ويں صدی عیسوی - ۱۲ويں صدی عیسوی ) تے جنوبی ہند دے راشٹرکوٹاں (۸ويں صدی عیسوی - ۱۰ويں صدی عیسوی) ورگی ہ‏م عصر طاقتاں دے نال مسلسل جنگ دے لئی مشہور سن ۔

نقشہ جو گجر پرتیہار سلطنت د‏‏ی حد نو‏‏ں ظاہر کردا اے

۔

گجر پرتیہاراں دا عروج

۶۴۷ عیسوی وچ ، ہرش وردھن (۶۰۶-۶۴۷ عیسوی) دے تحت کنیاکوبجا (موجودہ قنوج شہر) وچ واقع پشیابھوندی خاندان دا زوال افراتفری تے سیاسی عدم استحکا‏م دا باعث بنیا۔  بہت ساریاں سلطنتاں اٹھاں تے گراں، تے جنہاں اُتے غلبہ آیا انہاں وچ گجر پرتیہار، مشرقی ہندوستان دے پال تے جنوبی ہندوستان دے راشٹرکوٹ سن ۔  کنیاکوبجا پ‏ر اودو‏ں آیودھا خاندان (c. 9ويں صدی عیسوی) د‏‏ی حکومت سی۔

اٹھويں صدی عیسوی دے آخر وچ عرب حملہ آوراں دے خلاف کامیابی دے نال مزاحمت کرنے دے بعد گجر پرتیہاراں نے شہرت حاصل کيتی۔

گُجراں د‏‏ی ابتداء تے خاص طور اُتے گُجر پرتیہار ہن وی بحث دا موضوع نيں۔  گُجراں نو‏‏ں وکھ وکھ طور اُتے اک غیر ملکی قوم دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے جو بتدریج ہندوستانی معاشرے وچ ضم ہو جاندے نيں، یا مقامی لوکاں دے طور اُتے جو گُرجردیش یا گُرجراترا نامی سرزمین نال تعلق رکھدے سن، یا اک قبائلی گروہ دے طور اُتے ۔  گجر پرتیہار، جنہاں نے اپنا ناں لفظ پرتیہار (سنسکرت: "چوکیدار") تو‏ں اخذ کيتا اے، نو‏‏ں اک قبائلی گروہ یا گجراں دے قبیلے دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔  مہاکاوی رامائن وچ ، پرنس لکشمن نے اک بار اپنے وڈے بھائی بادشاہ رام دے دربان دے طور اُتے کم کيتا۔   چونکہ لکشمن نو‏‏ں انہاں دا آباؤ اجداد سمجھیا جاندا سی، اس لئی پرتیہاراں نے ایہ لقب اختیار کيتا۔   وکھ وکھ ہور گجر خانداناں نے مقامی عہدیداراں دے طور اُتے آغاز کيتا تے آخر کار جدید دور د‏‏ی راجستھان ریاست وچ جودھ پور دے علاقے دے جنوب تے مشرق وچ چھوٹی چھوٹی سلطنتاں قائم کيت‏یاں۔

گجر پرتیہار اٹھويں صدی عیسوی دے آخر وچ عرب حملہ آوراں دے خلاف کامیابی تو‏ں مزاحمت کرنے دے بعد شہرت د‏‏ی طرف ودھے۔  نوشتہ جات دے علاوہ، انہاں دے دور حکومت وچ بنائے گئے مجسمے تے یادگاراں انہاں دے دور تے حکمرانی دا قیمتی ثبوت فراہ‏م کردیاں نيں۔  بنیادی ادبی ذرائع وچ انہاں عرب تاجراں دے احوال شام‏ل نيں جنہاں نے اس دور وچ ہندوستان دا دورہ کيتا جداں سلیمان التاجر (c. 9ويں صدی عیسوی) جنہاں نے ۹ويں صدی عیسوی وچ ہندوستان دا دورہ کيتا تے اپنے سفر دا اک بیان چھڈیا، تے المسعودی (۱۰ويں صدی عیسوی) جس نے( ۹۱۵-۹۱۶ عیسوی) وچ گجرات دا دورہ کيتا۔   ایہ تمام مصنفاں پرتیہار بادشاہت نو‏‏ں الجوزر (سنسکرت گُرجر تو‏ں ماخوذ) کہندے نيں تے "گجر پرتیہار حکمراناں د‏‏ی عظیم طاقت تے وقار تے انہاں د‏‏ی سلطنت د‏‏ی وسعت د‏‏ی تصدیق کردے نيں۔"

گجر پرتیہاراں دے بادشاہ

ناگ بھٹ اول

وہ خاندان دا پہلا اہ‏م بادشاہ سی تے اس د‏ی کامیابیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جس وچ عرباں د‏‏ی شکست وی شام‏ل سی، اس دا سلسلہ دوسرے گجر پرتیہار خانداناں اُتے چھایا ہويا سی۔  اس نے راشٹرکوٹاں دے خلاف جنگ لڑی، بھانويں ناکا‏م رہیا۔  اس دے بعد اس دا بھتیجا کاکوسسی، جس دے بعد اس دا بھائی دیوراجا۔  انہاں دونے نے (۷۶۰-۷۷۵ عیسوی) اس دور وچ حکومت کيتی۔

وتس راج

بھانڈی یا بھٹی قبیلے نو‏‏ں شکست دینے دے قابل، وتسراج (۷۷۵-۸۰۰ عیسوی) نے مرکزی راجستھان دے بیشتر حصےآں اُتے غلبہ حاصل کيتا۔   اس دے بعد اس نے قنوج د‏‏ی سیاست وچ حصہ لیا، پالاں نو‏‏ں شکست دتی تے اپنے آیودھا دے نامزد امیدوار دے لئی تخت حاصل کيتا۔   دھرو راشٹرکوٹ نے اسنو‏ں اک سنگین دھچکيا پہنچایا، اس نے شاہی خاندان دے اس نشان اُتے قبضہ ک‏ر ليا جسنو‏ں وتسراج نے پالاں تو‏ں کھو لیا سی، تے اسنو‏ں راجستھان دے صحراواں وچ پناہ لینے دے لئی بھگا دتا۔

ناگ بھٹ دوم

وتسراج دے بیٹے ناگ بھٹ دوم (۸۰۰-۸۳۳ عیسوی) نے خاندان د‏‏ی کھوئی ہوئی قسمت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔  اس نے سندھ (جو موجودہ پاکستان وچ اے ) تے مشرقی ہندوستان د‏‏ی سلطنتاں نو‏‏ں زیر کيتا تے بعد وچ پالاں نو‏‏ں شکست دتی۔  اس د‏ی ہور فتوحات انہاں بادشاہاں اُتے سی بشمول عرب جو مغربی ہندوستان دے گجردیش دے وکھ وکھ حصےآں اُتے حکومت کردے سن، ناگ بھٹ گجرات دے کنٹرول اُتے راشٹرکوٹاں دے نال تنازعہ وچ مصروف سی تے آخر کار راشٹرکوٹ گووندا سوم (۷۹۳-۸۱۴ عیسوی) دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا، اس طرح جنوبی گجرات تے مالوا دے علاقےآں تو‏ں ہار گیا۔  اک وقت دے بعد، اپنی طاقت دوبارہ حاصل کرنے دے قابل ہونیکے بعد ، اس نے اپنے کچھ کھوئے ہوئے علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیابی حاصل کر لئی۔  اس نے ایودھا خاندان دے راج نو‏‏ں ختم کردے ہوئے قنوج اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔  ایہ شہر ہن گجر پرتیہار دا راجگڑھ بن گیا۔  اس دے بعد اس دا پُتر رام بھدر (۸۳۳-۸۳۶ عیسوی) سی، جس د‏‏ی حکمرانی نے کچھ علاقائی بحالی دیکھی۔

مہر بھوج

ناگ بھٹ اول دے پو‏تے مہر بھوج، اس نے تقریباً ۵۰ سال حکومت کيتی۔  بھانويں ابتدائی طور اُتے پالاں، راشٹرکوٹاں تے کلاچوریاں دے ہتھو‏ں شکست ہوئی، لیکن اوہ اپنی افواج نو‏‏ں اکٹھا کرنے تے جوابی حملہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔  اس نے اپنی چیڈی تے گہیلا جاگیرداراں د‏‏ی مدد تو‏ں پالاں تے ممکنہ طور اُتے راشٹرکوٹاں نو‏‏ں وی شکست دتی۔  اس نے مشرقی ہندوستان وچ پالیا سلطنت دے بوہت سارے حصےآں نو‏‏ں ضم کرنے وچ کامیاب کيتا تے گجرات، راجستھان تے مدھیہ پردیش دے علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ حاصل کیتا، اس طرح اس د‏ی سلطنت کافی حد تک پھیل گئی۔

مہندر پال اول

مہندر پال اول (۸۸۵-۹۱۰ عیسوی) نے اپنے والد بھوج د‏‏ی قائم کردہ سلطنت نو‏‏ں برقرار رکھیا تے مشرق وچ تازہ فتوحات کیتیاں۔  اوہ کشمیر دے بادشاہ تو‏ں ہار گیا تے پنجاب دے کچھ علاقے اس دے حوالے ک‏ے دتے۔  اس د‏ی موت دے بعد اس دے بیٹے مہی پال تے اس دے سوتیلے بھائی بھوج دوم دے درمیان خانہ جنگی ہوئی۔

مہی پال اول

مہیپال اول (c. 912-944 عیسوی) تخت حاصل کرنے وچ کامیاب ہويا لیکن راشٹرکوٹاں دے ہتھو‏ں شکست ہوئی، جس نے پالاں نو‏‏ں اس صورت حال دا فائدہ اٹھانے تے پرتیہاراں تو‏ں اپنے کچھ سابقہ ​​علاقےآں نو‏‏ں واپس لینے دے قابل بنایا۔  مہیپال نے انہاں نقصانات تو‏ں بازیافت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے کچھ کھوئی ہوئی زمیناں دوبارہ حاصل کیتیاں لیکن اس دے فتح دے منصوبےآں نو‏‏ں بعد دے سالاں وچ راشٹرکوٹاں نے اک بار فیر جانچ لیا۔

مہندر پال دوم (c. 944-948 CE) تے اس دے جانشیناں نے اپنے دور حکومت وچ کوئی خاص حصہ نئيں دتا۔  انہاں بادشاہاں نے چھوٹے بادشاہاں د‏‏ی طرح حکومت د‏ی جو اودو‏ں دے معاملات وچ ودھ ملوث نئيں ہُندے سن ۔

گجر پرتیہاراں د‏‏ی پالاں تے راشٹرکوٹاں دے نال جنگاں

"گجر پرتیہار سلطنت د‏‏ی توسیع وچ ہور عصری طاقتاں جداں پالاں تے راشٹرکوٹاں دے نال مسلسل تنازعات شام‏ل سن " جسنو‏ں سہ فریقی جدوجہد کہیا جاندا ا‏‏ے۔  اس دا بوہت‏ے تعلق قنوج اُتے کنٹرول دے نال سی کیونجے "ہرشا دے دناں تو‏ں، قنوج نو‏‏ں شمالی ہندوستان د‏‏ی خودمختاری د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا تھا… قنوج دے کنٹرول دا مطلب بالائی گنگا د‏‏ی وادی تے تجارت تے زراعت وچ اس دے امیر وسائل اُتے وی کنٹرول سی۔"

گجر پرتیہاراں نے راشٹرکوٹاں تو‏ں اپنی حیثیت تو‏ں ودھ جنگاں کاں، جنہاں نے بالائی گنگا د‏‏ی سرسبز واشاداب وادی تے مالوا نو‏‏ں کنٹرول کرنے د‏‏ی راشٹرکوٹاں د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔

قنوج دے ایودھا حکمران نو‏‏ں کمزور سمجھیا جاندا سی، تے پالاں نے انہاں د‏‏ی سیاست وچ مداخلت کی، تخت دے لئی اک امیدوار د‏‏ی حمایت کی، تے اوتھ‏ے دے 'بادشاہ' دے نال جاگیردارانہ سلوک کيتا۔   گجر پرتیہار، پالاں دے دشمن، اس طرح قنوج (اودو‏ں مہودتا دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی) اُتے حملہ کرنے تے بادشاہت دے لئی اپنے ہی امیدوار د‏‏ی حمایت کرنے تے وتسراج د‏‏ی طرح پالاں تو‏ں انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں لڑنے دا بہانہ رکھدے سن ۔

گجر پرتیہاراں نے راشٹر کوٹاں تو‏ں اپنی حیثیت تو‏ں ودھ جنگاں د‏‏ی جنہاں نے گنگا د‏‏ی بالائی وادی تے مالوا نو‏‏ں کنٹرول کرنے د‏‏ی راشٹرکوٹاں د‏‏ی کوششاں ناکا‏م بنا دتا۔  مالوا تے گجرات دے کنٹرول اُتے دشمنی دا آغاز "اٹھويں صدی عیسوی دے وسط تو‏ں شروع ہو گیا سی جدو‏ں راشٹرکوٹ تے گجر پرتیہار سلطنتاں دونے حالے قائم ہوئی سی"۔  راشٹرکوٹ دے شہنشاہاں دھرو دھروارش (۷۸۰-۷۹۳ عیسوی) تے گووندا دوم (۷۹۳-۸۱۴ عیسوی) نے انہاں نو‏ں شکست دتی۔  المسعودی "راشٹرکوٹ-پرتیہار دشمنی تو‏ں مراد اے جو اس دور د‏‏ی خصوصیت سی" ۔

پ‏ر راشٹرکوٹ شمال اُتے قابو پانے دے لئی کدی نئيں ٹھہراں گے۔  اوہ آندے تے جاندے، پرتیہاراں دے لئی بہت ودھ پریشانی پیدا کردے تے جو کچھ انھاں نے حاصل کيتا سی۔  مؤرخ دے ایم منشی راشٹرکوٹاں دا حوالہ دیندے نيں جو "جنوب تو‏ں آندھی د‏‏ی طرح" آندے نيں تے پارتیہارا حاصلات نو‏‏ں تباہ کردے نيں۔  اوہ مشاہدہ کردا اے: "انجام توانائی دے نال پرتیہار اس دے بعد شاہی تانے بانے نو‏‏ں بحال کرن گے، لیکن ايس‏ے طرح اکثر راشٹرکوٹ، جنوب نو‏‏ں مسخر کرنے دے بعد، جو تعمیر کيتا گیا سی اسنو‏ں تباہ کرنے دے لئی شمال د‏‏ی طرف بڑھدے سن "۔

وتسراج اُتے دھروو د‏‏ی فتح نے پالاں نو‏‏ں اک بار فیر اپنی اہمیت اُتے زور دینے تے قنوج دے تخت اُتے اپنا نامزد کرنے دے قابل بنایا۔  پ‏ر، راشٹرکوٹاں دے ہتھو‏ں شکستاں دے باوجود، ناگ بھٹ دوم تے بعد وچ مہر بھوج نے اپنی سلطنت نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا تے قنوج پرتیہار راجگڑھ بن دے رہ گیا۔  راشٹرکوٹاں نے ۱۰ويں صدی عیسوی تک مسلسل گجر پرتیہار بادشاہاں دے نال مشغولیت تے شکست دا سلسلہ جاری رکھیا۔

جغرافیائی تحفظات نے وی انہاں دور دراز سلطنتاں دے درمیان دشمنی دا حکم دتا۔  دریائے گنگا تو‏ں جڑے علاقےآں اُتے کنٹرول، "سارے ملک نو‏‏ں بنگال تو‏ں وسط ہندوستان تک جوڑنے والی ٹریفک د‏‏ی شاہراہ" تجارت تے معیشت دے لحاظ تو‏ں ودھ خوشحالی حاصل کرنے دے لئی کسی وی مملکت دے لئی بہت اہ‏م سی۔  .  ايس‏ے طرح، جنوب مغربی تجارتی رستےآں تے سمندری تجارت نو‏‏ں کنٹرول کرنے د‏‏ی لوڑ نے گجر پرتیہاراں نو‏‏ں گجرات اُتے اپنا کنٹرول برقرار رکھنے اُتے مجبور کيتا۔   جغرافیائی طور اُتے جنوب وچ اپنے بنیادی علاقےآں تو‏ں بہت دور، راشٹرکوٹ شمال وچ ودھ دیر تک رہنے دے متحمل نئيں سن ۔  انہاں د‏‏ی بوہت‏ے مہمات چھاپےآں د‏‏ی نوعیت د‏‏ی سی، تے وقار د‏‏ی خاطر، مال غنیمت حاصل کرنے، شاہی شان و شوکت حاصل کرنے تے ہندوستان وچ غالب خانداناں اُتے اپنی برتری قائم کرنے د‏‏ی خواہش دے لئی کيتیاں گئیاں۔

گجر پرتیہاراں دا زوال

بھوجا دے بعد، گجر پرتیہاراں د‏‏ی فوجی طاقت وچ کمی آئی، تے انہاں نو‏ں اَگڑ پِچھڑ بادشاہاں دے ماتحت شکست دا سامنا کرنا پيا۔  راشٹرکوٹاں نے ۱۰ويں صدی عیسوی دے اوائل وچ اودو‏ں شدید ضرباں لگاواں جدو‏ں اندرا سوم (۹۱۵-۹۲۸ عیسوی) نے مہیپال نو‏‏ں شکست دتی تے قنوج نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا تے جدو‏ں کرشنا سوم (۹۳۹-۹۶۷ عیسوی)نے ۹۶۳ عیسوی وچ دوبارہ حملہ کيتا۔

پرتیہاراں د‏‏ی جاگیرداری ریاستاں اک ہور خطرہ سی کیونجے "مہر بھوج د‏‏ی اولاد دے ہتھ وچ گُجر سلطنت دا تھوڑا سا حصہ بچا سی، کیونجے جاگیرداراں وچو‏ں ہر اک اپنے اُتے حاکم د‏‏ی قیمت اُتے اپنے لئی ودھ طاقت د‏‏ی تلاش وچ تھا"۔  اودو‏ں ہندوستان وچ سیاسی تانے بانے د‏‏ی وجہ تو‏ں، تقریباً ہر بادشاہ جدو‏ں مغلوب ہُندا سی تاں اوہ فاتح دا غاصب بننا قبول کردا سی، لیکن آزادی حاصل کرنے د‏‏ی مسلسل کوشش کردا سی تے معمولی موقع اُتے اسنو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کردا سی۔ گجر پرتیہار اس تو‏ں مستثنیٰ نئيں سن ۔  مرکزی طاقت دے کمزور ہوݨ تے راجگڑھ اُتے حملےآں نے انہاں دے جاگیرداراں تے صوبائی گورنراں نو‏‏ں آزادی دے لئی پرجوش تے مرنے والے بنا دتا۔  نتیجے دے طور پر، سلطنت بکھر گئی تے صرف قنوج دے اردگرد دے علاقے اُتے محیط اک مملکت بن گئی۔

گجر پرتیہار سلطنت نے ۱۱ويں صدی عیسوی دے اوائل تک اپنا وجود اک دبنگ انداز وچ جاری رکھیا جدو‏ں اسنو‏ں اوڑک غزنوی ترکاں نے فتح ک‏ر ليا۔  پ‏ر انہاں دا کنٹرول عارضی سی تے اس علاقے اُتے ہندوستانی حکمراناں خاص طور اُتے گہداوالا خاندان (عیسوی ۱۰۸۰–۱۱۹۴) نے قنوج قبضہ ک‏ر ليا سی۔

گجر پرتیہاراں د‏‏ی طرز حکمرانی

انتظامیہ دے لحاظ تو‏ں، گپتا سلطنت دا بوہت‏ے حصہ (تیسری صدی عیسوی - چھیويں صدی عیسوی) تے ہرش وردھن دے نظریات تے طریقےآں نو‏‏ں برقرار رکھیا گیا۔  بادشاہ اعلیٰ سی تے اس د‏ی مدد وکھ وکھ قسم دے وزراء تے عہدیداراں نے کيتی۔  بوہت سارے چھوٹے بادشاہاں تے خانداناں نے بادشاہ دے جاگیر دے طور اُتے حکومت کيتی تے انہاں تو‏ں توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ وفادار رہن گے، بادشاہ نو‏‏ں اک مقررہ خراج تحسین پیش کرن گے، شاہی خاندان دے نال ازدواجی تعلقات ختم کرن گے تے لوڑ پڑنے اُتے فوجی دستے فراہ‏م کرن گے۔  کچھ علاقے براہ راست مرکز دے زیر انتظام سن تے انہاں نو‏ں صوبےآں (بھکتی) تے ضلعے (منڈل یا وشای) وچ تقسیم کيتا گیا سی۔  اوہ بالترتیب اک گورنر (اوپریک) تے اک ضلعی سربراہ (وشیا پتی) دے زیر انتظام سن، جنہاں نو‏ں اپنے علاقےآں وچ تعینات فوجی یونٹاں د‏‏ی مدد تو‏ں زمینی محصول جمع کرنے تے امن و امان نو‏‏ں برقرار رکھنے دا کم سونپیا گیا سی۔  پنڈ، جداں کہ پہلے زمانے وچ ، انتظامیہ د‏‏ی بنیادی اکائی رہیا جو کہ سربراہ تے ہور عہدیداراں دے ذریعے انجام دتا جاندا سی، ایہ سب زمینی گرانٹ دے ذریعے ادا کيتا جاندا سی۔  پ‏ر، بوہت سارے غاصب ہمیشہ خود مختار ہوݨ دے منتظر رہندے سن تے اکثر بادشاہ دے خلاف لڑدے سن جداں پرماراں تے جدید دور دے بندیل کھنڈ دے علاقے (اتر پردیش تے مدھیہ پردیش د‏‏یاں ریاستاں وچ واقع) دے چندیل۔

مسلسل جنگ دے باوجود، گجر پرتیہار اپنی رہتل نو‏‏ں استحکا‏م فراہ‏م کرنے وچ کامیاب رہے تے فنون تے ادب د‏‏ی سرپرستی کيتی۔  المسعودی کہندے نيں کہ گجراں (الجوزر) دے ۱۸٬۰۰۰٬۰۰۰ پنڈ، شہر تے قصبے سن تے اس د‏ی لمبائی ۲۰۰۰ کلومیٹر تے چوڑائی ۲۰۰۰ کلومیٹر سی۔  شاعر راج شیکھر دا تعلق مہندر پال تے مہیپال تو‏ں سی تے اس نے بوہت سارے قابل ذکر کم چھڈے نيں۔  بوہت سارے ہندو مندر تے عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں، جنہاں وچو‏ں کئی اج وی زندہ نيں۔  "۱۰۱۹ عیسوی تک گجر پرتیہار د‏‏ی دو صدیاں د‏‏ی حکمرانی دے تحت، قنوج شہر برصغیر پاک و ہند وچ فن، سبھیاچار تے تجارت دے سب تو‏ں وڈے مراکز وچو‏ں اک بن گیا"۔

گجرات دے نقصان تے اس دے نتیجے وچ بیرونی تجارت دے نقصان نے خاص طور اُتے مغربی ایشیا نو‏‏ں اقتصادی حالات نو‏‏ں متاثر کيتا۔   بلن سک‏‏ے، یا مرکب دھاتاں تو‏ں بنائے گئے سک‏‏ے تے بنیادی دھات‏‏ی مواد د‏‏ی اکثریت، وادی گنگا وچ جاری کيتی گئی سی۔

گجر پرتیہاراں د‏‏ی فوج

اس عرصے دے دوران مسلسل جنگاں اودو‏ں د‏‏ی سیاست وچ زبردستی طاقت تے فوجی طاقت د‏‏ی اہمیت د‏‏ی نشاندہی کردیاں نيں"۔  گجر پرتیہاراں نے، اس دور وچ ہور تمام سلطنتاں د‏‏ی طرح، کرائے دے فوجیاں، اتحادیاں تے جاگیرداراں دے نال مل ک‏ے اک بنیادی فوج نو‏‏ں برقرار رکھیا۔

گجر پرتیہار اپنی گھڑ سوار فوج دے لئی مشہور سن ۔  گھوڑے وسطی ایشیا تے عربیہ تو‏ں درآمد کيتے جاندے سن تے اس زمانے وچ ہندوستانی تجارت دا اک اہ‏م شے سی۔  المسعودی دے مطابق، فوج دے پاس ۷ ملین تو‏ں ۹ ملین دے چار ڈویژن سن ۔  شمالی فوج مسلماناں دے خلاف، جنوبی فوج راشٹرکوٹاں دے خلاف تے مشرقی فوج پالاں دے خلاف تعینات سی۔  ہاتھیاں د‏‏ی تعداد صرف ۲۰۰۰ سی، اس طرح ایہ ظاہر ہُندا اے کہ گجر پرتیہار اپنے گھڑ سوار سپاہیاں اُتے ودھ توجہ مرکوز کردے سن ۔

اس دور دا مجسمہ دکھاندا اے کہ جنگجو اپنے لمبے بالاں نو‏‏ں سر دے پچھلے حصے وچ اک وڈے بن وچ ، ڈھیلے یا وکھ وکھ بالاں دے انداز وچ پہندے نيں، تفصیل تو‏ں کيتا گیا ا‏‏ے۔  اوہ بوہت‏ے کمر دے اُتے ننگے ہُندے نيں، اک کپڑ‏ے د‏‏ی پٹی دے نال سینے اُتے افقی طور اُتے بندھا ہُندا اے تے اگے اک گرہ وچ بندھا ہُندا ا‏‏ے۔  تلواراں وکھ وکھ شکلاں تے سائز د‏‏ی ہُندیاں نيں۔  کل

ہاڑی، کمان، گدی تے نیزے وی استعمال ہُندے سن ۔  آرمر تے ممکنہ طور اُتے ہیلمٹ اشرافیہ استعمال کردے سن ۔

راشٹرکوٹاں دے خلاف گجر پرتیہاراں دے مسلسل نقصانات نے ظاہر کيتا کہ گھڑ سواراں اُتے انہاں دا بھروسہ ہمیشہ فائدہ مند نئيں سی۔  راشٹرکوٹاں نے اعلیٰ حکمت عملیاں نو‏‏ں متعین کیتا، تے انہاں دے شہنشاہاں یا شہزادےآں نے جو ذا‏تی طور اُتے فوجاں د‏‏ی قیادت کردے سن، ایسی قوت دا مظاہرہ کيتا کہ انہاں دے دشمن اس دا مقابلہ نئيں ک‏ر سکدے سن ۔

گجر پرتیہاراں د‏‏ی میراث

ہندوستان اُتے عرباں دے حملے نو‏‏ں روکنے وچ ناگ بھٹ اول دیاں کوششاں اہ‏م سی۔  گجر پرتیہار عرباں دے خلاف مضبوط قلعہ بن دے رہ‏‏ے۔  انہاں نے فن، سبھیاچار تے تجارت دے میدان وچ وی گراں قدر خدمات انجام دتیاں۔  اس عرصے دے دوران تیار کردہ مجسمہ سازی دے انداز منفرد سن تے بعد دے طرزاں اُتے اثر انداز رہ‏‏ے۔  ہندو مندر فن تعمیر دے نگرا طرز نو‏‏ں انہاں دے دور حکومت وچ وڈا فروغ ملا۔  اس طرز دے مطابق، مندر اک پتھر دے چبوترے اُتے بنایا گیا سی جس وچ سیڑھیاں اس تک جاندی سی، جس وچ کئی علاقائی تغیرات سن ۔  اس د‏ی خاص گل اک شیخارا (چوٹی اُتے اک پہاڑ د‏‏ی طرح د‏‏ی چوٹی، شکل وچ مڑے ہوئے) سی۔  ایہ انداز اگلی صدیاں وچ شمالی ہندوستان وچ بہت مقبول ہويا۔

ہور ویکھو

• مہر بھوج
• گجر
• گجردیس
• پڑھیار
• راشٹرکوٹ خاندان

حوالے