کھنڈ مشری دیاں ڈلیاں

کھنڈ مشری دیاں ڈالیاں

لکھاری	سکھدیو مادپوری
دیس	پنجاب، بھارت
بولی	پنجابی
موضوع	لوکدھارا
تریخ چھپائی	2003
چھاپن آلے	لاہور بکّ شاپ 2 لاجپت رائے مارکیٹ لدھیانہ
قسم ذرائع ابلاغ	پرنٹ

کھنڈ مشری دیاں ڈلیاں سکھدیو مادپوری دی کتاب ہے۔ ایہہ کتاب پہلی وار 2003 وچ شائع ہوئی۔ ایہہ کتاب لاہور بکّ شاپ 2 لاجپت رائے مارکیٹ، لدھیانہ ولوں شائع کیتی گئی ہے۔ اس کتاب توں علاوہ سکھدیو مادپوری نے لوک گیت، لوک کہانیاں، لوک بجھارتاں، پنجابی سبھیاچار، جیونی، ناٹک، بال ساہت، سنپادنا، ترجمہ بارے کتاباں لکھیاں ہن اتے اوہناں وچوں کجھ نوں ایوارڈ وی ملے ہن۔

اس پستک وچ گِدے دیاں بولیاں نوں دو حصےآں وچّ ونڈیا گیا ہے۔ پہلے حصے وچّ لمیاں بولیاں ہن تے دوجے حصے وچّ اک- لڑی بولیا نوں شامل کیتا گیا ہے۔ اک لڑی بولیا نوں ٹپے وی آکھدے ہن۔ ایہہ پنجابی سبھیاچار اتے پنجابی جن- جیون دا درپن ہن۔ جس وچوں پنجاب دی نچدی گاؤندی اتے جوجھدی سنسکرتی دے درشن ستے سدھ ہی کیتے جا سکدے ہن۔ پنجاب دی آرتھک سماجک اتے راجنیتک زندگی دا اتہاس ایہناں وچّ سمویا پیا ہے۔ شاید ہی زندگی دا اجیہا کوئی پکھ جاں وشا ہووے، جس بارے بولیا نہ ملدیاں ہون۔ اک- لڑی تاں آکھناں وانگ عامَ لوکاں دے منہ چڑیا ہوئیا ہن۔ جنہاں نوں اوہ پرمان وجوں نت وہار وچّ ورتدے ہاں۔ ایہہ بولی جیون دے تتاں نال اوت-پوت ہن۔ ایہناں وچّ پنجابیاں دے ارماناں، خوشیاں، غمیاں، بھاوناواں اتے زجبیا دیاں کولاں وہِ رہیاں ہن۔ کھنڈ مشری دیاں ڈلیاں پستک وچّ 2000(دو ہزار) بولیا ہن۔ اناں وچّ منکھی مناں دیاں بھاواں، گبھرو- مٹیاراں دیاں سدھراں، ریجاں، الابھے، وچھوڑے دے پل، سپنے، ولولے، سبھ پروئے ہندے ہن۔ ایہناں وچّ سمکالین سمیں دا سبھیاچارک، پروارک، سماجک، دھارمک، راجنیتک ہر پکھ روپمان ہندا ہے۔ جنم توں لے کے ویاہ، سہرے، رشتے، میلے، تیوہار، ساؤن، مہینہ، وساکھی، رہنی بہنی، گھر وچّ ورتن والیاں چیزاں، کھیتی پربندھ، ہور کتیا آدی سبھ نوں وستھار ساہت پیش کیتا ہے۔ ایہناں لمیا تے اک- لڑیا بولیا وچّ سبھیاچار دے بھرپور درشن ہندے ہن۔ سکھدیو مادپری پہلے بھاگ وچّ منگلاچرن توں بولیا دے سنگرہ نوں شامل کیتا گیا ہے۔ پراچین کال توں ہی ایہہ اوستھا چلی آ رہی ہے کہ کوئی وی شبھ کم کرن ویلے ربّ دا نام دھیایا جاندا ہے۔

  
                     نام ﷲ دا سبھ توں چنگا
                     سبھ نوں ایہو مہائے
                     گدے وچ اس کم کی ویرنو
                     جہڑا ﷲ دا ناؤں بھلائے۔
                     دوہاں جاہناں دا ﷲ ہی والی
                     اوہدی صفت کری نہ جائے
                     ﷲ دا ناؤں لے لئے
                     جہڑا گِدا وچّ آئے۔

کوئی وی انسان اپنا کوئی وی شبھ کم کرن ویلے اس پرماتمتا دا نام لیندا ہے، اوہ دوہاں جاہناں دے اس مالک دے گھر گھر دیاں خوشیاں حاصل کردا ہے۔ اس طرحاں منگلاچرن وچّ شامل کیتیاں بولیا نوں مادپری نے اس طریقے نال پیش کیتا ہے کہ ربّ چاہے اکو ہے، پر اوہدے وکھرے- وکھرے روپاں نوں گورو، ﷲ، دیوی، ماتا، ہری، پیر آدی وکھ- وکھ بولیا ‘چ ربّ دی استت ‘چ پائیا جاندیا بولیا نوں شامل کیتا ہے۔ اناں بولیا نوں پاؤن سمیں بھاشا دی شبداولی وچّ وی فرق اپجدا ہے۔ ایہہ فرق علاقیاں کرکے ہندا ہے۔

اس طرحاں گدا گدا کرے میلنے وچ بولیا ہن۔ پنجابناں اپنے ہر پرکار دے کار وہار وچوں گدھے واسطے موقعے سرج لیندیا ہن۔ جویں رتاں، میلیاں، تتھاں- تیوہاراں توں چھٹّ ترنجھناں وچّ پونیا کتّ ہٹن توں بعد ساؤن مہینے تیاں دے اوسر تے، منگنی جاں ویاہ دے اوسر سمیں جاں کسے ہور خوشی دے موقعے تے اکٹھیاں ہو کے اجیہا شوق پورا کر لیندیا ہن۔ اس ناچ واسطے عورتاں نوں کسے خاص سٹیج دی لوڑ نہیں ہندی۔ گھر دا وہڑھا، کھلھی چھت، کھلھا کمرہ، کھیتاں(خاص کرکے تیاں دے دنیں) جاں میدان آدی سبھ پرکار دیاں تھانواں گدھے واسطے ڈھکویاں ہی ہندیا ہن۔ دھرم، پھرکاں، جات- پات ایہناں لئی کوئی ولگن نہیں ہندی۔ اک درش ویکھو:-

         پھاتاں نکلی لیڑے پا کے، ہار حکمی نے ماری۔
         نمّ دے کول بسنتی آؤندی، بوتی وانگ شنگاری،
         ہیر کڑی دا پنڈ مشکے، نوری شقینن بھاری،
         کشنو بشنو دوویں بھیناں، کشنو حالے کوآری،
         بشنو چند ورگی دوویں، اوہدی گدھیاں وچّ سرداری۔

اس طرحاں لوک- ناچ گدا کسے خاص پہراوے، مدراواں دے سنچار- سدھانت، ناچار دی گنتی اتے خاص سمیں ستھان دے بندھناں توں مکت ہے۔ اس طرحاں ایہہ راگ اتے تال پکھوں وی ستنترتا دا دھارنی ہے۔ سازاں دا متھاج وی نہیں ہے، پرتوں پرپنرا اک گدھا ناچ وچّ ڈھولکی دی ورتوں وی نہیں ہندی سی۔ منہ دوارا بلاں نوں گھٹّ ودھ کھولھ کے فو- فو کرکے، بلے- بلے کرکے، اڈیا بھوئیں تے مار کے جاں چیک- کلکاری مار کے زوردار تاڑیاں دی آواز دی ورتوں کیتی جاندی سی پر اجکلھ ڈھولکی دی ورتوں کر لئی جاندی ہے۔

               باری بارسی کھٹّ کے لیایا
               کھٹّ کے لیاندا فیتہ
               تیرے گھر کی وسنا
               توں مڈل پاس وی نہ کیتا۔

پنجابی بولیاں وچّ سہرے تے پیکے پریوار دے رشتے بڑے کھلھ کے ساہمنے آؤندے ہن ایہناں وچلا پیار، ستکار، گلے- شکوے، مہنے- گالھاں، رسنا مناؤنا، ریجھاں، سدھراں سبھ کھل کے پیش ہندا ہے۔

                                         
             سسّ میری نے بڑا ستایا، نت پوا کے پاوے
             اٹھدی بہندی رہے سکھاؤندی، جد ماہیں گھر آوے
             ماہی میرا لائی لگ نہ، میننوں کاہدی لوڑ
             میرا ماہی گڑوا، میں گڑویں دی ڈور۔

پہلا- پہل بہتے غریب ماپے ملّ اتروا کے بھاوَ منڈے والیا توں پیسے لے کے ہی کڑی دا ویاہ کردے سن۔ کوئی چنگا گھر اجیہا نہ کردا تاں اسدا ویاہ پنّ دا ویاہ منیا جاندا سی۔ اکثر ایہو جہے ویاہ بے-میل وی نکل جاندے، کدے سبھاء پکھوں اتے کدے سریر پکھوں، ایہو جہے پکھاں نال سنبندھت اس کتاب وچّ کئی بولیا ہن۔ مسلاً-

                                                       
            کالا بھونڈ نہ سہیڑی میرے بابلا
            گھر دا مال ڈرو۔

                  جاں
                 
            منڈا روہی دی ککر توں کالا

            باپو دے پسند آ گیا۔

دھی دے سہریا وچلے غصے- گلے وی کھل کے لوک بولیا ‘چ ساہمنے آؤندے ہن۔

                                                      
            اگوں سسّ بگھیاڑی ٹکری
            ماپیاں نے رکھی لاڈلی

                    جاں

            سسّ میری چندری جہی
            ویر آیا تے بوہا نہ کھولھے۔

اس پستک وچّ کمائی لئی ودیش، ویوپار خاطر باہر چلے گئے جاں فوج وچّ بھرتی ہوئے گبھروآں دے وچھوڑے وچّ کملائی مٹیار دے منوبھاواں، تڑپ آدی نال سنبندھت بولیا نوں وی انکت کیتا گیا ہے۔ اداہرن لئی-

                                                       
             ماہی میرا لام نوں گیا
             میرے بجن کلیجے چھریا

                    جاں

             کتے سکھ دا سنیہا گھلاوے
             مدتاں گزر گیاں۔

ساؤن مہینے دی پنجابنا نوں بے صبری نال اڈیک رہندی ہے۔ سبھ ویاہیاں ہوئیاں کڑیاں پیکے پنڈ آؤندیا ہن۔ کڑیا اک تھاں اکٹھیاں ہو گدھا پاؤندیا، پیگھاں جھوٹدیا تے بولیاں راہیں اپنے دلی بھاواں نوں بیان کردیاں ہن۔ اس مہینے نال سنبندھت بولیا دی بھرمار ہے، جنھاں وچوں کجھ بولیا نوم اس پستک وچّ شامل کیتا گیا ہے۔

                                                      
          ‘دھنّ بھاگ میرے’ آکھے پپل
           کڑیاں نے پیگھاں پائیاں
           ساؤن وچّ کڑیا نے
           پینگھا اسمان چڑائیا۔

لمیاں بولیاں لوک کاوَ دا اتی حرمن پیارا کاوَ روپ ہے۔ اس پستک وچّ لمیا بولیا نوں وی شامل کیتا گیا ہے۔ اس ونگی دی اس پستک وچوں بولی-

                                                     
           مہندی مہندی سبھ جگ کہندا
           میں وی آکھ دیاں مہندی
           باغاں دے وچّ سستی وکدی
           وچّ ہٹیاں دے مہنگی
           ہیٹھاں کونڈی اتے سوٹا
           چوٹ دوہاں دی مہندی
           گھوٹ گھاٹ کے ہتھاں تے لائی
           پھولک بن-بن لیہندی۔
           مہندی شگناں دی
           دھوتیاں کدی نہ لیہندی۔

ترنجن پنجابی سبھیاچار دا خاص حصہ رہا ہے۔ سیال دیاں دیاں لمبیاں راتاں نوں گلی- گوانڈھ دیاں کڑیاں اکٹھیاں ہو کے کتدیاں ہن۔ ساری-ساری رات چرخے دی گھوکر دے نال- نال ہیکاں والے گیت گاؤندیاں ہن۔ ترنجن کتدیاں اوہ اپنے من وچّ اپجدے بھاواں نوں انکت کردیاں ہن۔ جویں – ماہیں دا وچھوڑا، سسّ نند اتے جٹھانی دے رڑکویں مہنے، بولاں دا ورنن، ویر دا پیار اتے دل دے محرم دا ذکر ودھیرے کردیا سن۔ اس طرحاں ترنجن وچّ بیٹھی عورت دے منوبھاواں نوں پیش کردیاں بولیا دا اس پستک وچّ ذکر کیتا گیا ہے۔

                                                    
           اتھے لے چل چرکھا میرا
           جتھے تیرا حلّ چلدا۔

                 جاں

           وے میں تیری آ نند دیا ویرا
           جتی اتوں جگّ واریا۔

سماجی رشتیاں توں بنھاں دیش بھگتاں، گروآں اتے پیراں- فقیراں دا ذکر وی لوک- شاعری وچّ آؤندا ہے۔ پنجاب دیاں پریت کہانیاں، ہیر- رانجھا، سوہنی مہینوال، مرزا- صاحباں، سسی-پنوں دی مہبت نوں وی پنجابی مٹیاراں نے لوک- کاوَ دے کئی روپاں جویں- بولیاں، لوک- گیتاں آدی وچّ ورنن کیتا ہے۔ سکھدیو مادپری دی چرچہ ادھین اس پستک وچّ ایہناں پریت- کتھاواں، پاتراں نال سنبندھت بولیا نوں وی شامل کیتا گیا ہے۔

روڑ تک والیاں بولیاں وچّ تکانت ملاؤن لئی روڑ تکاں اتے روڑ تکانت ورتے جاندے ہن، جویں-

             
              گیڑا دے نی میلنے
              گاجر ورگی توں

روڑھ تکاں والیاں بولیاں دے انترگت ہور کئی پرکار دیاں ونگیاں ملدیا ہن جویں- ستھر روڑھ تک والیاں اتے گتی شیل تک والیاں بولیاں وچّ پہلی تک نوں توڑے نال سنبندھت کرن سمیں کوئی تبدیلی نہیں کرنی پیندی۔ اس اندر اکو تکانت لوڑ انوسار روڑ تک وچوں بدلیا جاندا ہے۔ جویں-

                                               
                آؤندی کڑیئے جاندی کڑیئے، چکّ لیا بازار وچوں گانی،
                ماپے تینوں گھٹّ رونگے، بہتے رونگے دلاں دے جانی۔

پنجابی میلیاں وچّ نچدے، ٹپدے بولیا پاؤندے جاندے ہن۔ وکھوں- وکھ میلیاں نال سنبندھت بولیاں ہن، جہناں دا ذکر اس پستک وچّ وی کیتا گیا ہے۔ جویں کہ چھپار دا میلہ گگے دی ماڑی ’تے لگدا ہے کہندے ہن کہ اس ماڑی ’تے لگیاں اٹاں بیکانیر توں گگے دی کسے ماڑی توں لیا کے لائیاں۔ چھپار دے میلے دا ذکر پنجابیاں دے مناں وچّ انوٹھیاں طرباں چھیڑ دندا ہے۔ کئی پرانیاں یاندا آ جھرمٹ پاؤندیاں ہن۔ میلے دے درشاں نوں بولی دے شبداں وچّ اس پرکار انکت کیتا گیا ہے-

                                                     
             عاری عاری عاری
             میلہ چھپار لگدا
             جہڑا لگدا جرگ توں بھاری
             کٹھّ مشٹنڈیاں دے
             اتھے بوتلاں منگا لیا چالی
             تنّ سیر سونا لٹیا۔

پستک دے انتکا وچّ مادپری نے بولیا تے سمکالی سبھیاچار دے نال-نال اس سمیں راجنیتک تے آرتھک حالات وی پربھاو پاؤندے ہن۔ ایہناں وچوں اتہاسک جیون دی وی جانکاری ملدی ہے۔ پنجاب نے بہت سارے ودیشی تے نسلی حملیاں دا ساہمنا کیتا ہے۔ ایہناں دا ورنن بولیا وچّ اس پرکار کیتا ہے- آرتھک پکھاں نال سنبندھت بولی-

  
              ریشمی دپٹے وچّ تنّ دھاریاں
              پہنننے نہ دندیاں کبیلداریاں۔

راجنیتک حالتاں نال سنبندھت بولی-

              جدوں گجیا رانی تے نہرو
              فرنگیاں دا راج ڈولیا۔

اپروکت چرچہ توں بعد کیہا جا سکدا ہے کہ کھنڈ مشری دیاں ڈلیاں پستک وچّ بہت سارے پکھاں نال سنبندھت بولیا نوں شامل کیتا گیا ہے۔ جہناں نوں چرچہ دا وشا بنایا جا سکدا ہے۔ پر اسیں کجھ کو وشیا نال سنبندھت بولیاں نوں چھوہیا ہے۔ ایہہ بولیاں بدل رہے پنجابی لوک جیون دیاں باتاں پاؤندیا ہن۔ ایہہ سینکڑے ورھیاں دے پرانے پنجاب دے سبھیاچارک اتے سماجک اتہاس نوں اپنی بکل وچّ لکوئی بیٹھیاں ہن۔ بولیا پنجابی آتما دا لوک وید ہن۔ ایہہ کسے اک ویکتی دی رچنا نہیں، بلکہ سموہک وچّ پائی سانجھی محنت دا سٹہ ہے۔ لیکھک نے پاٹھکاں دی سوکھ انوسار بولیاں نوں ترتیب وشے انوسار ہی دتی ہے۔

حوالے