کتب خانہ سکندریہ
 The Great Library of Alexandria, O. Von Corven, 19th century | |
| ملک | مصر |
|---|---|
| ٹائپ | قومی کتب خانہ |
| قیام | 3rd century BC |
| مقام | اسکندریہ |
کتب خانہ اسکندریہ دی بنیادبطلیموسی فرمانروا سوتر اول نے اسکندریہ دے مقام اُتے رکھی لیکن اس دے بیٹے فیلاڈلفس (Philadelphus) دی علم پروی تے کتاباں توں دلچسپی نے کتب خانہ اسکندریہ کوجلد ہی اس قابل بنا دتا کہ ایتھنز دی علمی وثقافتی مرکزیت اوتھے سمٹ آئی۔ اصحاب علم وفضل دور دور توں اس علمی مرکز دی طرف جوق در جوق کھنچے چلے آندے سن ۔
تریخ سودھو
کتب خانہ اسکندریہ دا قیام وی نینوا دے کتب خانہ دی طرح شاہی سرپرستی وچ عمل وچ آیا۔ اگرچہ دونے کتاباں خاناں دے قیام دا درمیانی وقفہ چار صدیاں اُتے محیط اے لیکن انہاں دونے کتاباں خاناں وچ بعض امور وچ کافی حد تک مماثلت پائی جاندی اے۔ باوجود مطالعاتی مواد وچ اختلاف (نینوا دا کتب خانہ جوکتب خانہ اشور بنی پال دے ناں توں جانیا جاندا اے اس وچ الواح سفالی یعنی مٹی دی تختیاں اُتے لکھیا جاندا تھاتے اسکندریہ دے کتب خانے وچ قرطاس مصریپر) دے ماہرین نے انہاں دونے دی اندونی تنظیم، مواد دی درجہ بندیتے کتاباں دی پیداوار دے طریق کار وچ کافی حن تک مطابقت موجود اے۔ ایہ کتب خانہ اک کثیر المقاصد عجا ئب گھر وچ قائم کیتا گیا سی جو رصدگاہ، ادارہ علم الابدان، ادارہ نشر و اشاعت تے کتب خانہ دی عمارت اُتے مشتمل سی ۔ مورخین دے نزدیک اس علمی ادارے نوں دنیا دی سب توں پہلی جامعہ یا سائنسی اکادمی ہونے دا اعزاز حاصل سی ۔
تحریری مواد سودھو
کتب خانہ اسکندریہ وچ کتاباں دا ذخیرہ زیادہ تعداد وچ پیپرس تے جھلی دے رول یا پلنداں اُتے مشتمل سی ۔ چونکہ مصری لوک پہلے پیپرس (قرطاس مصری) نوں بطور تحریری مواد دریافت کر چکے سن ۔ جس دی دریافت دا نوع حضرت مسیح علیہ السلام توں کم و پیش چارہزار برس پہلے عام ہو چکيا سی ۔ اس اُتے لکھے ہوئے نوشتے رول یاپلندہ دی شکل وچ ہُندے سن تے انہاں دے دونے کنارےآں اُتے دو گول لکڑی دے ٹکڑے لگیا دتے جاندے سن جنہاں اُتے اسنوں لپیٹ دتا جاندا۔
کتاباں دی فراہمی سودھو
یونانی عہد دے کتاباں خانون دا اک اہم پہلو ایہ وی رہیا اے کہ انہاں دے ذخیرہ علمی وچ غیر ملکی کتاباں وی موجود سن جنہاں وچ زرتشت دیاں تحریراں تے بعض سنسکرت دیاں کتاباں دی موجودگی دا وی پتہ چلدا اے۔ کتاباں خاناں وچ کتاباں دی فراہمی نوں یقینی بنانے دے لئی متعدد اقداقات کیتے جاندے سن ۔ یونانی جالینوس لکھدا اے کہ
| ” | بادشاہ بطلیموسسوم دے حکم دے مطابق جونہی کوئی جہاز بندرگاہ وچ داخل ہُندا تاں سیاحاں تے مسافراں دی تلاشی لی جاندی جے انہاں دے پاس کتاباں دا کوئی ذخیرہ ہُندا تاں بحق سرکار ضبط کر کے کتب خانے دی زینت بنا دتا جاندا تے انہاں کتاباں دی نقول تیار کرا کرمالکاں نوں تبادلہ وچ فراہم کر دتی جادیاں سن۔ | “ |
ہور برآں ایتھنز وچ قحط سالی دے دوران یونان نوں غلہ اس شرط پربھیجیا جاندا سی کہ اوتھے توں ایسکیوسسوفا کلینر تے یوری پائیڈزدیاں لکھتاں اسکندریہ دے کتب خانے نوں منتقل کردتی جان۔ مشہور مستشرق ول ڈیورنٹ دے بیان دے مطایق لوک دور دور توں پرانے نسخے تے نادر محظوطات اسکندریہ دے کتب خانے وچ منہ منگے داماں فروخت کردے سن ۔ لیکن سب توں اہم اضافہ اس وقت ہويا جدوں بطلیموس سوم نے 286 ق-م وچ کتب خانہ ارسطو تے تھیوفریسٹس دا وڈا حصہ حاصل کر کے اس وچ مدغم کر دتا۔
ذخیرہ کتاباں سودھو
کتب خانے وچ کتاباں دی تعداد وچ اگرچہ اختلاف پایا جاندا اے۔ اُتے مورخین اس گل اُتے متفقہ نيں کہ اس زمانے وچ اس عظیم کتب خانے توں ودھ کے کوئی دوسرا سرمایہ علمی موجود نہ سی ۔ بعض مورخین نے کتب خانے وچ مسودات دی تعداد 2لکھ تے بعض نے 5 لکھ تک بیان کيتی اے، جدوں کہ دے کچھ دے نزدیک ایہ تعداد 7 لکھ سی۔ کیلی ماکس دے بیان دے مطابق اس کتب خانے دے دو حصے سن ۔ بیرونی حصے وچ 42ہزار تے اندرونی حصے وچ 4 لکھ نوے ہزار کتاباں سن جو مصری، عبرانی، لاطینی تے ہور زباناں وچ لکھی گئی سن۔50 ق-م وچ اس عظیم کتب خانے وچ ست لکھ کتاباں موجود سن۔ اس کتب خانہ دی نصف کتاباں47 ق-م وچ جولیس سیزر دے لشکر نے جلیا کے خاکستر کر دتیاں۔
تنظیم سودھو
اس عظیم کتب خانے دی ترتیب و تنظیم دے بارے وچ جداں کہ اُتے ذکر کیتا گيا اے، اسنوں متعدد شعبےآں وچ تقسیم کیتا گیا سی ۔ جنہاں وچ دارلآثار(عجائب گھر)، دارالترجمہ، شعبہ نشر و اشاعت تے دارالمطالعہ(لاہبریری) قابل ذکر نيں۔ کیلی ماکس دے ذمہ جو اس کتب خانے دے مہتمم دا دست راست سی، کتاباں دی مضمون وار تقسیم تے کیٹلاگ سازی دا کم سی ۔ کتاب دا اندراج کردے وقت عنوان، مصنف دا علمی منصب، علمی استعداد تے مصنف دی ہور لکھتاں دے بارے وچ ضروری معلومات وغیرہ تک شامل دی جادیاں سن۔ کیلی ماکس کوقومی کتابیاتمرتب کرنے دی پوری ذمہ داری سونپی گئی سی جس دا ذکر اُتے آیا اے۔
درجہ بندی سودھو
تریخ کتب خانہ دے ماہر "ہیسل"(Hessel)کے بقول کتاباں دی درجہ بندی مضمون وار کيتی جاندی سی۔ کتاباں ابجدی ترتیب توں آراستہ دی جادیاں سن ایہ 120 وڈے وڈے موضوعات وچ کيتی گئی سی۔ جس نوں ہور ذیلی موضوعات وچ تقسیمکیا گیا سی ۔کالی ماکس دی درجہ بندی دی تقسیم مندرجہ ذیل 12 موضوعات یعنی
پر مشتمل سی۔ کتاباں اک طویلقرطاس مصری(پیپرس)کے رول یا پلندہ دی شکل وچ ہودیاں سن۔ جنہاں نوں یا تاں افقیشکل وچ الماریاں دے خاناں دے اندر یا فیرعمودیطورپرمخروطیمرتباناں وچ رکھیا جاندا سی ۔ انہاں رول نوں حوالہ دے لئی بار بار کھولنے تے لپیٹنے وچ خاصی دقت تے پریشانی دا سامنا کرنا پڑدا سی ۔ تے بقول کیلی ماکس
| ” | اک وڈی کتاب اک وڈی مصیبت ہُندی اے (تھی)۔ | “ |
اس نے اس مشکل اُتے قابو پانے دے لئی کتاباں نوں حصےآں وچ تقسیم کرنے دی "طرح" پائی۔ جس توں کتاباں دے مطالعہ کرنے وچ کافی آسانی پیدا ہوگئ۔ بقول جالینوس(Galen)نويں حاصل شدہ کتاباں نوں فوری طور اُتے الماریاں دی زینت نہ بنائی جاندیاں بلکہ اک ہی مضمون دیاں کتاباں یکجا دی جاندیاں۔ بعد وچ ماہرین مضامین رولز نوں انہاں دے مندرجات دے مطابق ترتیب دیندے سن ۔
عملہ سودھو
کتب خانہ اسکندریہ دے عملے وچ یونان دے نامور اہل قلم تے علما شامل سن ۔ جنہاں وچ مشہور ماہر لسانیاتتےشاعرکیلی ماکس، ایراٹوستھینز (Eratosthenes)مشہور بازنطینی فلسفی ارسٹوفینز (Aristophanes),ارسٹاکس تے زینوڈوٹس(Zenodotus)قابل ذکر نيں۔
کتب خانے دا انجام سودھو
تقریباً ست صدیاں تک قائم رہنے والے اس کتب خانے دا انجام وڈا عبرتناک ہويا۔391 وچ تھیوفلس اعظم (Patriarch Theophilus)کے حکم توں عیسائیاں نے اس دیاں کتاباں نوں نیست و نابود کر دتا۔ کیونجے انہاں دے خیال وچ اس توں کفرپھیلنے دا اندیشہ سی ۔ رہی سہی کسراورلین(Aurelian)کے عہد وچ خانہ جنگی دے دوران پوری کر دتی گئی۔
مسلماناں اُتے الزام سودھو
اک الزام ایہ وی لگایا جاندا رہیا اے کہ اسنوں مصرکی فتح دے وقت مسلماناں نے نذرآتش کر دتا اس الزام دی تردید خود مستشرقین مثلاً ایڈورڈ گبن(Gibbon) تے قلپ دے ہٹی(P.K Hitti)وغیرہ نے وی دی اے، انہاں دی تحقیق دے مطابق 47 ق-م جدوں قیصر نے اسکندریہ دا محاصرہ کیتا تاں تباہی اس کتب خانہ دا مقدر بن گئی۔ ایہ کتب خانہ ظہوراسلام توں 200 سال پہلے مکمل طور اُتے صفحہ ہستی توں مٹ چکيا سی ۔