پنجاب وچ اُردو
پنجاب ہندوستان دے شمال مشرق وچ واقع اے۔ مختلف ادوار وچ اس خطے دا ناں تبدیل ہوئے کے ہن ”پنجاب” ناں توں جانیا جاندا اے جو کہ فارسی بولی دے دو لفظاں ”پنج” تے ”آب” دا مرکب اے اس دا مطلب اے پنج پانیاں دی دھرتی تے اوہ پنج آب یا دریا نيں ستلج،راوی،بیاس،چناب تے جہلم۔پروفیسر ناشر نقوی لکھدے نيں کہ:
”اِس دھرتی نوں خدا نے پنج دریائاں دی نعمتاں توں سرفراز کيتا تے اِنہاں دریائاں نوں اس قدرسیراب رکھیا کہ حرص تے ہوس دی پیاس انہاں دے نیڑے توں وی نہ گزر سکی۔” ١
خطہ پنجاب تہذیبی، تاریخی تے ادبی لحاظ توں نہایت اہمیت دا حامِل اے۔ پنجاب اک مشترکہ رہتل تے کلچر دی علامت اے تے اس مشترکہ کلچر وچ صوفیاں، سنتاں تے سِکھ گوروصاحبان نے اہم کردار نبھایا اے جداں بابا فرید، بُلھے شاہ، شاہ حسین وغیرہ ایہ اوہ صوفی بزرگ سن جنھاں نے اپنے کلام وچ وحدت، اخوت، بھائی چارگی، ہمدردی انسانیت ورگی عظیم صفات دا درس دتا۔سِکھ مذہب دی مقدس کتاب گورو گرنتھ صاحب وچ جنہاں شاعر دا کلام موجود اے انہاں وچ مسلمان بزرگ بابا فرید، ہندوسنت کبیر تے نامدیو وی شامل نيں۔ایہ صوفی سنت، درویش گوروصاحبان سر زمینِ پنجاب وچ اِنّے ہر دلعزیز ہوئے کہ انہاں سب دے پیغامات پنجاب دی شناخت بن گئے۔عباداﷲ لکھدے نيں کہ:
”گورو گرنتھ صاحب وچ اُردو بولی دی جو شکل تے صورت ملدی اے اس توں معلوم ہُندا اے کہ گورو صاحبان تے اوہ شاعر جنہاں دا کلام اِس وچ شامل اے نے اپنے خیالات دی تبلیغ دے لئی اس بولی دا وی سہار ا لیا۔”٢
اس خطہ وچ ہندو، مسلم،سِکھ، عیسائی سب بغیر مذہبِ ملت پنجاب دے مشترکہ کلچر نوں آپسی رواداری تے بھائی چارگی دے نال پروان چڑھا رہے نيں۔ اس مشترکہ کلچر دے مختلف عناصر وچ قومی جذبہ حبُ الوطنی، جذبہِ ایثار تے قربانی، اک دوسرے دا احترام پنجاب تے پنجابیت دی شناخت بنے ہوئے نيں۔ڈاکٹر جسبیر سنگھ اہلووالیہ کہندے نيں:
”سرزمینِ پنجاب نوں گیان تے دھیان دی دھرتی کہیا جاندا اے ۔ایتھے دے منفرد کلچر ایتھے دے گیت تے سنگیت ایتھے زندگی نوں جی بھر دے جینے دی خواہش تے ایتھے چونکا دینے والی فکر تے نظر پنجاب دے لئی ہی نئيں پورے ہندوستان دے لئی باعث فخر اے ۔” ٣
اُردو تے پنجاب دا گہرا رشتہ شروع ے ہی رہیا اے ۔اُردو دے شاعراں تے ادیباں نے اپنے کلام وچ اہلیان پنجاب دا بطور خاص ذکر کيتا اے ۔علا مہ اقبال وی پنجاب دا ذکر گورو نانک دیو جی دے حوالے توں اس طرح کردے نيں:
پھر اُٹھی آخر صدا توحید کی پنجاب سے
ہند کو ایک مرد کامل نے جگایا تھا خواب سے
پنجاب دے مشترکہ کلچر نے ہندوستان نوں پنجابی بولی دے نال نال اُردو بولی توں وی مالا مال کيتا۔ جس دے متعلق اکثر ماہرین لسانیات دا کہنا اے کہ اُردو دی اصل جائے پیدائش پنجاب ہی اے۔ پنجابی تے اُردو بولی وچ کثیر لفظاں مشترکہ وی پائے جاندے نيں۔اُردو ہندوستان دی اوہ قدیم بولی اے جو نويں ہندآریائی دور وچ شروع ہوئے کے پورے ملک وچ پھلی پھولی اے۔ ابتدا وچ اِسنوں ہندوی ‘اور ہندی’ دے ناں دتے گئے لیکن اِس حقیقت دا اعتراف کرنا پئے گا کہ اُردو بولی پنجاب وچ پیدا ہوئی تے ایہی جوان ہوئی اِس بولی دی ترویج تے ترقی وچ سب توں نمایاں خدمات پنجاب دے قلم کاراں دی رہیاں نيں۔پروفیسر محمود شیرانی دی معرکتہ الآرا کتاب ” پنجاب وچ اُردو” اِس دا سب توں وڈا ثبوت اے ۔پروفیسر محمود شیرانی لکھدے نيںکہ:
”اُردو تے پنجابی زباناں دی ولادت گاہ اک ہی مقام ہیدونے نے اک ہی جگہ تربیت پائی اے تے جدوں سیانیہوگئی نيں تب اِنہاں وچ جدائی واقع ہُندی اے ۔”٤
اُردو چونکہ پنجاب وچ پیدا ہوئی اِس لئی ضروری اے کہ اوہ یا تاں پنجابی دے مماثل ہوئے یا اُس دی قریبی رشتہ دار ہوئے۔ بہر حال قطب الدین ایبک دے فوجی تے ہور متوسلین پنجاب توں کوئی ایسی بولی اپنے ہمراہ لے کے روانہ ہُندے نيں جس وچ خود مسلمان قوماں اک دوسرے توں گل کرسکن تے نال ہی ہندو اقوام وی اسنوں سمجھ سکن تے جس نوں قیام پنجاب دے زمانے وچ اوہ بولدے رہے۔پروفیسر محمود شیرانی لکھدے نيںکہ:
”خضر خاں دی تمام فوج پنجاب نال تعلق رکھدی سی جس طرح کہ اوہ خود پنجابی سن تے جدوں اوہ بادشاہ بن گیا تاں ظاہر اے کہ دہلی دی بولی اُتے پنجاب دا ترمجدداً ہوگیا۔”٥
پنجاب ہر میدان وچ اپنی برتری منواندا رہیا اے۔ علم تے ادب تے رہتل دے ارتقاء وچ وی اس علاقہ نے اہم رول ادا کيتا اے۔ ایتھے تک کہ اُردو ادب دی تریخ دا جدوں اسيں بغور مطالعہ کردے نيں تے اس دے ارتقائی پس منظر اُتے نظر ڈالدے نيں تاں حقیقت سامنے آندی اے کہ پنجاب دے قلمکاراں دا ذکر کيتے بغیر اُردو ادب دی تریخ کسی طرح مکمل نئيں ہوسکدی۔ پنجاب نے اُردو شاعری تے نثر دے حوالے توں اُردو ادب نوں ایداں دے معتبر، معتمد شاعر تے ادیب عطا کيتے جنھاں نے اُردو ادب دے حوالے توں مختلف اصناف وچ گراں قدر کار ہائے نمایاں انجام دتے نيں۔ شاعری دے حوالے توں اقبال، فیض، حفیظجالندھری، ساحر لدھیانوی وغیرہ ۔نثر دے حوالے توں الطاف حسین حالی،مولوی محمد حسین آزاد،شبلی نعمانی،سرسید احمد خاں،ڈپٹی نذیر احمد وغیرہ دے ناں قابلِ ذکر نيں۔استوں علاوہ ایتھے دے ادیباں نے طنزو مزاح تے صحافت دے میدان وچ معرکتہ الآرا کم انجام دتے۔اس دے متعلق داکٹر ناشر نقوی لکھدے نيں:
”اِس طرح جتھے پنجاب دی سر زمین ایتھے دے لوکاں دے طرزِفکر تے طرزِ زندگی نے اُردو دے نقش تے نگار بنانے تے انہاں نوں سنوارنے وچ اک اہم کردار ادا کيتا اے اوتھے پنجاب دے اہل قلم نے اُردو ادب وچ انہاں گلاباں دی مہک وی سمودی اے جنہاں دی خوشبو وچ پنجاب دی مٹی اے ۔”٦
پنجاب بیرونی حملہ آوراں دے لئی دروازے دا کم کردا رہیا۔آریائاں توں احمد شاہ ابدالی تک اکثر آنے والے ايسے راستے توں ہندوستان داخل ہوئے نيں۔ لہذا محمود غزنوی نے وی پنجاب نوں فتح کرنے دے بعد ہندوستان دے دوسرے صوبےآں تے شہراں نوں اپنا نشانہ بنایا۔صرف پنجاب وچ اپنی حکومت قائم کيتی۔ ١٩٤٧ء ہندوستان دی تریخ دا اوہ عجیب تے غریب سال اے کہ جس نے راتوں رات اس ملک دی کایا پلٹ کر رکھ دتی ۔ لوک گھر توں بے گھر ہوگئے تے اوہ بولی جو ہر خاص تے عام بولدا سی تے جس وچ تمام سرکاری تے نیم سرکاری کم ہُندے سن ،وہ غیر ملکی بولی قرار پائی۔١٩٤٧ء توں پہلے پنجاب دا ماحول اُردو دے لئی نہایت ہی خوشگوار سی۔ پنجاب اردو بولی دا تے ادب دا اہم مرکز سی۔اسکولاں تے کالجاں وچ اس دا چلن سی ۔ایہ بولی روزگار توں وابسطہ سی ۔ اُردو ایتھے بولی،پڑھی،لکھی تے سمجھی جاندی سی۔ اس بولی نوں فرماروائاں دی سرپرستی حاصل سی تے ریاستاں وچ سرکاری سطح اُتے تمام کم ايسے بولی وچ ہُندے سن ۔مثلاً محکمئہ مال گزاری،انتظامی تے عدالدی کاروائی ايسے بولی وچ ہُندی سی۔نال ہی درباراں وچ اس بولی دا کافی بول بالا سی۔اُردو دی محفلاں سجدیاں سن،مشاعرے ہُندے سن ۔ شاعر انہاں وچ ودھ چڑھ کر حصّہ لیندے سن تے اپنی تخلیقات دا جادو جگاندے سن ۔ڈاکٹر ستنام سِنگھ خمار رقمطراز نيں :
”١٩٤٧ وچ اساں وطن دی آزادی دا استقبال اپنی اندرونی شکست تے ریخت توں کيتا سی۔۔۔۔۔۔۔پنجاب دے سینے اُتے گہری سرخ
لکیر تراش دتی گئی۔ساڈا مشترکہ کلچر سیاست دے مجنون ہاتھیاں دے بھاری قدماں دے تھلے کچل کے رہ گیا۔ذہناں دے تعصب نے پنجاب نوں کٹ کر پاکستان بنا دتا ۔مہذب سماج دے افراد مسلم تے غیر مسلم بن دے ہجرت تے نقل مکانی دے سیلاب وچ بہنے لگے۔ پاکیزہ رستےآں وچ دراڑاں آگئياں۔پنجاب دے مسلم تے غیر مسلم
بھائیاں دے بیچ فاصلے تے سرحدی دیوار اُبھر آئی راوی،جہلم،ستلجاور بیاس دی لہراں ہن پانی دے نئيں آنسوئاں دے دریالگنے لگے۔”٧
پنجاب ہندوستان دا سرحدی صوبہ اے ظاہر اے کہ ہندوستان دے شمال توں جِنّے وی حملہ آور ایتھے اُتے باہر توں آندے انہاں دا پہلا پڑائو پنجاب ہی وچ رہیا۔ حملہ آوراں دے آنے تے آکے ایتھے بس جانے دا سلسلہ اک دو بار نئيں بلکہ صدیاں رہیا اے۔ باہر دے حملہ آوراں توں پنجاب دے لوکاں نے لڑائیاں لڑاں تے دلیری دے ثبوت دئے۔بیرونی حملہ آوراں اُتے پنجابیاں نے اپنی رہتل دے نقوش وی چھڈے تے انہاں دی تہذیباں توں وی بہت کچھ حاصل کيتا ۔معاشرے وچ جدوں تبدیلی رونما ہُندی اے تاں نويں لفظاں وی وجود وچ آندے نيں تے پرانی زباناں دے بوہت سارے لفظ خارج وی ہوجاندے نيں۔محمود شیرانی رقمطراز نيں :
”اُردو دہلی دی قدیم نئيں بلکہ اوہ مسلماناں دے نال دہلی جاندی اے تے چونکہ مسلمان پنجاب توں ہجرت کرکے جاندے نيں اِس لئے ضروری اے کہ اوہ پنجاب توں کوئی بولی اپنے ساتھلے کے گئے ہاں۔” ٨
وہ مسلمان جو پنجاب وچ داخل ہوئے۔ تے جنہاں نے جنگ تے جدال توں وکھ ہوکے اس دھرتی نوں اپنا وطن بنایا تے انہاں نے مقامی پنجابیاں دے دلاں وچ گھر کر لئے۔عوامی میل ملاپ ودھیا تاں اظہار وچ عمل حرکت پیدا ہونے لگا۔زباناں تے معاشراں دے نیڑے آنے توں پنجاب وچ اک نويں معاشرے تے اک نويں بولی دی تشکیل دا آغازہويا۔حقیقت ایہ اے کہ اُردو جس طرح ہندوستان دے تے صوبےآں وچ ايسے طرح پنجاب وچ برابر بولی تے سمجھی جاندی اے ۔جہاں ایہ اک حقیقت اے کہ اُردو پنجاب وچ پیدا ہوئی اوتھے ایہ وی اک سچائی اے کہ تقسیم ملک دے بعد اُردو نوں صرف مسلماناں توں جوڑ دتا گیا جدوں کہ زباناں مذہباں دی نئيں تہذیباں دی علامت ہُندیاں نيں۔بی۔ڈی۔کالیہ ہمدم لکھدے نيں :
جو گلی کوچوں سے چلی آئی تھی ایوانوں تک
جس کی آواز پہنچ جاتی تھی انسانوں تک
کیا گلہ تم کو اس اُردو سے ہے بولو ہمدم
یہ جو محدود ہوتی جائے مسلمانوں تک
(بی۔ڈی۔کالیہ ہمدم)
پنجاب دے مزاج وچ مہمان نوازی دا عنصر ہمیشہ نمایاں رہااے۔ ہندوستان وچ مسلماناں دی آمد تک زباناں تے تہذیباں دے جذب تے قبول توں پنجاب گزردا رہاہے۔ظاہر اے کہ شروع توں ایتھے مختلف تے مخلوط زباناں بولی جاندی رہیاں نيں۔ مختلف زباناں تے بولیاں دے بولنے دا سلسلہ ایتھے اج وی جاری اے فیر وی پنجاب وچ قومی بولی ہندی تے سرکاری بولی پنجابی اے ۔پنجاب وچ مسلماناں دی آمد توں سِکھ مذہب دے دس گوروئاں دے دور تک تے فیر برطانوی حکومت توں تقسیم درتقسیم دے ادوار تے موجودہ عہد تک جدوں اسيں پنجاب تے اُردو دے باہمی تعلق دا جائزہ لیندے نيں تاں اُردو دی ہر ترقی پسند تحریک دے روشن تانے بانے پنجاب ہی مربوط نظر آندا اے۔ اُردو نے پنجاب دی رہتل ایتھے دے رسم تے رواج، ایتھے دے عوامی مزاج انہاں دی متنوع زندگی دی ترجمانی وی دی اے ۔دوسرے لفظاں وچ پنجاب دے جوہر اک طرف توخود نوں پنجابی بولی وچ تے دوسری طرف اُردو بولی وچ منعکس کيتا اے ۔آزاد گلاٹی کچھ اس طرح ذکر کردے نيں کہ:
”سچ تاں ایہ اے کہ پنجاب اپنی تمام ترثقافتی توانائی تے برنائی دے نال اُردو دی رگ رگ وچ جاری تے ساری اے ۔”٩
اُردو بولی تے ادب تے اس دا لب تے لہجہ ہر آدمی دی شخصیت نوں نکھار دیندا اے ۔گفتگو وچ دلکشی پیدا کر دیتاہے ۔اُردو بولی دنیا دی بہترین زباناں وچ شمار کيتی جاندی اے ۔پنجاب تے اُردو دا ماں تے بیٹی دا رشتہ اے ۔اُردو بولی تے ادب دی ترقی وچ پنجاب دا وی اک اہم تے نمایاں رول رہاہے۔اس صوبے وچ اُردو پڑھنے تے لکھنے والےآں دی کمی نئيں اے۔ خاصی تعداد وچ اُردو دے شاعراور ادیب موجود نيں۔ ہندوستان دے وڈے شاعراں تے ادیباں دا تعلق وی اس صوبے توں رہیا اے ۔اس دی آب تے ہوا نے شاعراں تے ادیباں دے کلام نوں تازگی تے توانائی بخشی اے۔ اج وی بوہت سارے شاعر ،ادیب ایداں دے نيں جنہاں دا تعلق پنجاب توں بنیا ہویا اے ۔پنجاب شروع ہی توں اُردو شعر تے ادب دا مرکز رہیا اے۔ ایہ ادیباں، شاعراں، مصّنفاں ،فنکاراں تے دانشوراں اوراربابِ ذوق دا صوبہ رہیا اے۔ جے پنجاب وچ موجودہ زمانے وچ اُردو تعلیم دی گل کریںتو ایہ دسدے ہوئے خوشی ہُندی اے کہ پنجاب وچ اسکولی سطح توں یونیورسٹی سطح تک طلبا دی تعداد وچ دن بہ دن وادھا ہوئے رہیا اے ۔اُردو دی اس موجودہ صورتِ حال نوں دیکھدے ہوئے سانوں خوش ہوکے نئيں بیٹھنا چاہیئے بلکہ سانوں اپنی ذمہ داریاں نوں سنبھالنا اے ۔اساں ایہ سوچنا اے کہ اُردو نوں روزگار دے نال کِداں جوڑا جائے۔سانوں نويں نسل نوں اُردو سکھانے پڑھانے دے لئی موجودہ ٹیکنالوجی توں مزین طریقے اپنانے ہون گے۔سانوں اس گل اُتے غور کرنا ہوئے گا کہ نويں نسل کيتا چاہندی اے ؟
حوالے:
١۔ ڈاکٹر ناشر نقوی، اُردو پنجاب اور سِکھ شعرائ،پنجابی یونیورسٹی ،پٹیالہ ١٩٩٩ئ،ص۔٢٧
٢۔گیانی عباد اﷲ،گورو گرنتھ صاب اور اُردو، مرکزی اُردو بورڈ،لاہور ١٩٦٦ئ،ص۔٧٢
٣۔ ڈاکٹر جسبیر سنگھ اہلووالیہ، اُردو پنجاب اور سِکھ شعرائ،پنجابی یونیورسٹی ،پٹیالہ ١٩٩٩ ئ،ص ۔٥
٤۔ پروفیسر محمود شیرانی، پنجاب میں اُردو،نسیم بُک ڈپو،لاٹوس روڈ،لکھنئو ١٩٨١ء ،ص۔٩٩
٥۔پروفیسر محمود شیرانی ،پنجاب میں اُردو،نسیم بُک ڈپو، لاٹوس روڈ، لکھنئو ١٩٨١ئ،ص۔٧٥
٦۔ڈاکٹر ناشر نقوی، اُردو پنجاب اور سِکھ شعرائ،پنجابی یونیورسٹی ،پٹیالہ ١٩٩٩ء ،ص۔٥٤
٧۔ ڈاکٹر ستنام سنگھ خمار،اُردو پنجاب اور سِکھ شعرائ،پنجابی یونیورسٹی ،پٹیالہ ١٩٩٩ء ،ص۔١١
٨۔پروفیسر محمود شیرانی،پنجاب میں اُردو،نسیم بُک ڈپو،لاٹوس روڈ،لکھنئو ١٩٨١ء ،ص۔١٩
٩۔ آزاد گلاٹی، اذکار ، طالب سہارنپور ١٩٨٧ئ،ص۔٥٤