پنجابی ڈراما
پنجابی ڈرامے دی تریخ اک جٹل ورتارا اے کیونکہ پنجابی ثقافت وچ 'ناٹک ودھا دی ستھتی کدے وی سنتوکھجنک نہیں رہی ۔ اک تو ودھی کارناں کر کے ایہہ ودھا پنجابی سماج وچ وکاری ستھان گرہن نہیں کر سکی۔ اس لئی پنجابی ناٹک دا اتہاس لیکھن ممکن نہیں ہویا۔ اسے لئی پنجابی ناٹک دا اتہاس لکھدیا اس تہذیبی، پچھوکڑ، لوکدھارائی وہار تے نفسیات نوں سمجھنا اوشک اے۔ایہہ اس لئی وی جاننا ضروری اے پنجابی وچ بھاویں ناٹک دا ودھیوات آرنبھ پچھم دے اثر نال ہویا مگر اپنی اک صدی دی اتہاس سرجنا دوران ایہہ بار-بار کسے نہ کسے روپ وچ اپنے پچھے ول اہلدا مطلب پنجابی لوکدھارا تے سبھیاچار نال واسطہ ہون دا یتن کردا رہا اے۔
پنجابی ناٹک دے جم تے ترقی بارے اکثر اوہناں پھوری کارناں نوں ساہمنے رکھ کے ہی مطالعہ کر لیا جادا اے جہڑے انگریزاں دی آمد نال مغربی ساہت اتے سوچ وچار دے اثر ماتحت دشٹیگوچر ہوئے۔ ایہناں پھوری کارناں دا وشیس اہمیت اے۔ایہناں دا مطالعہ ہون ضروری اے کیونکہ ایہناں کر کے ہی ودھا دے روپ وچ ناٹک دی پنجابی ساہت وچ آمد ہوئی۔مگر ساڈی دشٹی وچ ایہناں پھوری کارناں دے مطالعہ تو علاوہ اس بھاسائی اتے لوکدھارائی پچھوکڑ نوں ضروری اے جہڑا کسے وی بولی دے ساہت دیاں جڑھاں وچ حاضر رہدا اے اتے جو پروکھ نہیں تاں اپروکھ روپ وچ اس نوں پبھاوت کردا اے۔
سنسکت ناٹ-پرمپرا وسو ناٹ ساہت وچ جانی پچھانی تے قائم اے۔ بھارت وچ کئی صدیاں تو اس پرمپرا دا پرچلن رہا۔ پچھم وچ سبھ تو پہلا سر ولیئم جونز ولوں کیتے 'شکنتلا' ناٹک دے انگریزی ترجمہ راہی اس ناٹ-پرمپرا دا کمیونیکیشن پچھم تک ہویا۔ حال ویلے پنجابی ناٹک دا کھیتر بھارتی پنجاب ہی نہیں سگوں بھارت توں باہر جتھے جتھے پنجابی وسدے ہن، اتھے-اتھے اپنی ہوند دی گواہی بھر چکا اے۔ جغرافیائی حداں دے بنیاد تے پنجابی ناٹک نوں تن بھاگاں ونڈیا گیا اے:
درشک اتے حرمن پیارتا
سودھوپنجاب ناٹک عامَ طور تے ہیٹھلیاں اتے مدھورگی جماعتاں وچ زیادہ حرمن پیارا رہا اے|
1913 توں پہلاں
پنجابی ناٹک دے اتہاس وچلا ایہہ دوجا دور پنجابی ناٹک دے ترقی دے بہمکھی پساراں نال متعلق اے۔ ایہناں پساراں دے ابھار وچ بھارت تے خاص کر پنجاب دے تریخی پچھوکڑ دا وی دخل اے۔اسے لئی پچھلے دور دی ناٹککاری نوں اس دور وچ اک نرنترتا حاصل ہندی اے۔ جس وچ کاپھی کجھ نواں وی رلدا جاندا اے۔نال ہی تریخی نظر تو 1913 دا ورھاں خاص معنےآں وچ اہمیت گرہن کردا اے جہڑا اس دا آرمبھلا ورھاں اے۔1913 تو 1947 تک دے دوجے دور وچ پنجابی ناٹک دیاں دو دھراواں برو برابر وہندیا رہیاں ہن۔اک روائتی ناٹک تے دوجا مغربی تکنیک دا ناٹک۔ایہہ دور نوے سپنیاں، نویاں چنوتیاں تے نویں سنسکاراں دا دور اے کیونکہ ایہی سما اے جدو قومی آزادی اس دور وچ ناٹککاری دی نظر تو دوجی پیڑھی نمودار ہندی اے۔ جس وچ سرجیت سنگھ سیٹھی،ہرسرن سنگھ، کپور سنگھ گھمن، گرچرن سنگھ جسوجا، امریک سنگھ، پربھوش گارگی آدی ناککار شامل ہن۔ اس دے برو برابر پہلی پیڑھی لگاتار ناٹ- رچنا نال جڑی رہندی اے۔جس وچ مغربی بھانت دے جدید فکر لال سمپنّ ناٹک کار ساہمنے آؤدے ہن اتے روائتی ناٹک لکھن والے لکھاری پٹھزمین وچ چلے جاندے ہن۔ اس ویلے پنجابی ناٹک دا مکھ سروکار آزادی حصول تو بعد آزادی دے دور وچلے ورودھاں اتے انتر-ورودھاں نوں اجاگر کرنا رہا اے۔ ایہی کارن اے کہ آزادی نال جڑے سپنیا دی تکمیل دے مکابلے سپنیاں دی ٹٹ بھجّ دا حوالہ زیادہ اہم رہا اے۔
پنجابی ناٹک دے اتہاسکاراں ولوں کیتے گئے ورگی کرن دے مطابق 1947 توں 1975 تک پنجابی ناٹک دا تیجا دور نردھارت کیتا گیا اے۔ 1947 دیش ونڈ توں بعد پنجابی ناٹک دا نواں دور شروع ہندا اے۔ جس دے دوران پہلی پیڑھی دے ناٹک کاراں دے نال نال نوین کلمہ پنجابی ناٹک کھیتر وچ قدم دھردیاں ہن۔ پنجابی ناٹک دی پریوگوادی لہر دا آرنبھ 1965 وچ کپور سنگھ گھمن،سرجیت سنگھ سیٹھی،ہرشرن سنگھ ورگے اگھے ناٹک کاراں نال ہویا۔ پریوگشیل لہر دے اثر ماتحت برتولت بریخت دا ایپک تھئیٹر،اینتیلک آرتو دا ہنگامی تھئیٹر،سیموئل بیکٹ دا ایبسرڈ تھئیٹر دا استعمال نویاں سٹائلاں وجوں کیتا جاندا رہا اے۔ 1965 توں پچھوں پریوگوادی لہر نال پنجابی ناٹک دا تیجا دور شروع ہویا۔ 1965 وچ اہم پنجابی ناٹک شائع ہوئے۔سرجیت سنگھ سیٹھی دا ‘کنگ مرزا تے سپیرا` (1965) اتے ہرسرن سنگھ دا ‘اداس لوک`(1965) ایہہ دووے رچناواں ستنترتا توں بعد رچے طبقہ فکر والے ناٹکاں توں ولکھن سر دیاں سوآمی ہن۔ کپور سنگھ گھمن دا ‘زندگی توں دور(1960) وی اسے نراشا نوں نروپتکردا اے۔ گھمن دا ہی ‘ماضی دے پرچھاویں`(1967) اک سندر ناٹ تھئیٹر سرجدا اے پر ایہہ ناٹک وی انسان دی اندرلی ٹٹ بھجّ اتے ہی مرتکز اے۔ سماجکتا نال وی جڑدے ہن جویں ‘سیل پتھر`1949)،کیسرو (1952)، کنک دی بلی (1954)، سرجیت سنگھ سیٹھی رچت ‘مرد مرد نہیں،تیوی تیوی نہی`(1969)اتے گھمن رچت بجھارت(1970) بارے وی ایہو گل آکھی جا سکدی اے۔ پرگتیوادی ناٹک- مسلاً ترقی پسندی لہر نہ صرف اکھداں دے ناٹکا دا پریرک بنی سگوں پنجابی ناٹک دی مکھ دھارا وی اس توں اچھوتی نہیں رہی۔بھاویں مکھ روپ وچ اس لہر دا ناٹک ویں نہیں ابھریا جویں اس لہر دے اثر شاعری،کہانی،ناول وچ وکھے دا سکدے ہن۔ اپٹا- اپٹا نے پنجابی تھئیٹر دی اپروکت جکڑ بندی نوں توڑیا۔پہلی تھئیٹر وچار دی نظر `چوں سیاسی فکر سمپنّ ہویا۔ بال ناٹک- اپٹا لہر تے اپیرا ناٹ-روپ دے نال اس دور وچ بال ناٹک دی دھارا وی ترقی یافتہ ہوئی۔بھاویں بال ناٹکاں دا آرنبھ1947 توں پہلاں ہوو چکا سی مگر ایہہ آرنبھک پرکرٹھا اجے اپنے مڈھلے دور وچ ہی سی۔ آزادی توں بعد پنجابی بال ناٹک ترقی دی لیہ تے پیدا اے۔ ناٹ-وستار ریڈ ناٹک دے روپ وچ حاصل اے بھاویں کہ ایہہ ناٹک شائع روپ وچ ساڈے ساہمنے نہیں آؤدا۔ اس دور وچ اس دے ترقی دا کارن ایہہ اے کہ آزادی توں بعد دا سماں ہندوستان وچ مشین، صنعت تے تکنیک دے ترقی دا سما سی۔ وششٹ ناٹک:- اس پرکار وششٹ پنجابی ناٹک تے لوک-ناٹ سٹائلاں دا آپس وچ کوئی خاص تعلق نہی اے کیونکہ وششٹ پنجابی ناٹک پچھم دی حقیقت پسند سٹائل ماتحت جنمیا اتے ترقی یافتہ ہویا۔ایہناں وچو پرسعنصر دور دیاں چرچت رچناواں وچ پاکتانی پنجابی ناٹک دا پہلا مجموعہ سجاد حیدر دا ‘ہوا دے ہؤکے`(1957) منیا جاندا اے۔اس تو علاوہ اکرم بن دا ‘سجاول`(1970)، شوپھی تبسس دے ‘دو ناٹک`(1964)، آگا اشرف رچت ‘نما نما دیوا بلے`(1963)،سجاد حیدر دا
1975 توں 1990 تک
1990 توں 2010 تک
پنجابی ناٹک دا چھیواں دور 2010 توں بعد پنجویں پیڑھی دے ناٹک کاراں نال بجھدا اے۔ 21ویں صدی دے دوجے دہاکے دوران رفتار شیل ہوئی پنجابی ناٹک دی پنجویں پیڑھی وچ ترسپال کور، سیموئل جون اتے رتن ریہل توں علاوہ بہت سارے نویں ناٹک کار اپنیاں ناٹلکھتاں نال پنجابی ناٹک دے ترقی رخ نوں نویں سمت حاصل کر راے ہن۔ 21ویں صدی دا دوجے دہاکا نوین تکنیکی یگ دا حصہ اے جد الیکٹرونک میڈیا دا ترقی بہت وڈے پدھر تے ہو چکا اے۔ اس دور وچ ناٹک دی ہوند نوں حال پرپیکھ دے دوران قائم کرنا اپنے آپ وچ چیلنج بھرپور کم اے۔ مگر نویں پیڑھی دے ناٹک کار پنجابی ناٹک دے ترقی رخ وچ نرنترتا نوں جاری رکھدے ہوئے نویاں تکنیکاں نال رفتار شیل کردار ادا کر راے ہن۔[۱]
ناٹک اک منچن کلا اے جس دا جم اپنے منوجذبات اتے وچاراں نوں سوانگ راہیں کہانی سناؤن دی پرورتی وچوں ہویا۔ اس دا سدھا جیہا مطلب ایہہ بندا اے کہ ناٹک دے نال ہی تھیٹر پیدا ہویا۔ سگوں الٹے روپ وچ ایہہ وی کیہا جا سکدا اے کہ انسان دے سوانگ مشتمل رنگمنچی سبھاء وچوں مڈھلے لگھو زبانی ناٹکاں دا جم ہویا ۔ ساڈی لوکدھارا وچ زبانی تھیٹر دی اک لمی پرمپرا رہی اے۔ چااے اوہ گدھے دے روپ وچ دھارن کیتے جاندے سوانگ ہون، جاں جاگو ورگا چلائیمان گدھا-ناٹکا ہووے جاں بازیگراں دیاں بعضیاں جاں نچاراں دے ناچ-ناٹک ہون تے جاں پھر مراسیاں دیاں نقلاں۔ ایہہ اوہ ناٹ روپ ہن جنہاں دی کدے کوئی لکھتی سکرپٹ نہیں سی، بلکہ ایہہ ناٹ-روپ پیڑھی-در-پیڑھی زبانی طور تے سفر کردے ہوئے اک وڈے جنگروہ دے منورنجن اتے منوجذبات دے پرگٹاوے دا جیونت زریعہ راے ہن۔ اک لوکدھارائی ناٹ دھارا دا اک وڈا اہمیت اس تتھّ وچ وی اے کہ بھارت وچ اتے پنجاب وچ سنسکرت ناٹ پرمپرا توں بعد اتے جدید ناٹک توں پہلاں دے لگبھگ ستّ-اٹھ صدیاں دے ناٹ-رنگمنچی خلاء نوں پورا کرکے جیکر ناٹک تھیٹر نوں جیوندا رکھن دا کوئی اپرالا ہویا تاں اس دا سہرا ساڈی اسے لوک ناٹ پرمپرا نوں ہی جاندا اے۔ مگر جویں جویں آرتھک-سماجی پرتیمان بدلدے ہن اویں جویں فنی حوالہ وی بدلدے ہن۔ ایہہ لوک دھارائی ناٹ-منچ پرمپرا دا اگلا پاسار ساڈا جدید ناٹک اے جس دا اپنا اک ولکھن پرپیکھ اے۔ ایہہ پرپیکھ پچھم دی اس جدید ناٹ-پنرپرا وچوں ترقی یافتہ ہندا اے جو پنجاب وچ آئرش لیڈی مسز نورھا رچرڈز دے تھئیٹر سکول راہیں پروان چڑھدی اے۔ ایشور چندر نندہ پنجابی ناٹ-منچ دے بدلدے پرپیکھ دے تحت اس ویلے جدید پنجاب ناٹک دے موڈھی دے طور تے ساہمنے آؤندا اے جدوں مسز نورھا رچرڈز ولوں قائم ادارہ ‘سرسوتی سٹیج سوسائٹی’ ولوں ولوں کروائے گئے ناٹ-مقابلے وچوں آئی۔ سی۔ نندہ دا ناٹک ‘دلہن' پہلا ستھان حاصل کردا اے۔ بھاویں اس نوَ-پرپیکھ دے آرنبھک نقطےآں وچ شترقی سروپ بھٹناگر دا ناٹک ‘کرامات' اتے رجندر لال ساہنی دا ناٹک ‘دینے دی برات' وی شامل سی جنہاں نے آئی۔ سی۔ نندہ توں بعد اگلے سالاں دے مقابلیاں وچوں پہلاں ستھان حاصل کیتا۔ مگر جتھے آئی۔ سی۔ نندہ اپنے اس ولکھن ناٹ-تجربہ نوں جاری رکھدا ہویا اک پرمپرا دے روپ وچ قائم ہویا، اتھے شترقی
سروپ بھٹناگر اتے رجندر لال ساہنی اپنی نرنترتا نہیں بنا سکے اتے ہولی ہولی ناٹک دے اتہاس وچ منفی ہو گئے۔ ایشور چندر نندہ ولوں قائم جدید ناٹ پرمپرا لما سماں پنجابی ناٹک دی مکھ دھارا رہی اتے اگے اس دھارا وچ ہرچرن سنگھ ورگے ناٹک کاراں نے شمولیت کیتی جو اس ویلے توں لے کے اج تک کئی سندربھاں وستوگت تبدیلیاں، ودھاگت وبھنتاواں اتے رنگمنچی ولکھنتاواں وچ گزردی بہفی مہاندرے والی ودھا دے روپ وچ قائم اے۔ اپروکت نظر توں جدوں اسیں پنجابی ناٹک تے رنگ منچ دے بدلدے پرپیکھ دے تحت پنجابی ناٹک تے تھیٹر دا مطالعہ کردے ہاں تاں بدلاء دی اس عمل نوں تن پدھراں تے متاثر کیتا جا سکدا اے:
- . وستوگت پدھر تے بدلدے پرپیکھ
- . ودھاگت جاں شیلیگت پدھر تے بدلدے پرپیکھ
- . رنگمنچی پدھر تے بدلدے پرپیکھ
وستوگت پدھر تے پنجابی ناٹک دے بدلدے پرپیکھ دے تحت پنجابی ناٹک نے یگ مطابق کئی دھاراواں، پرستھتیاں، لہراں اتے کرانتیاں نال سنواد رچایا اے۔ آئی۔سی۔ نندہ دے ناٹک اس دور دے ناٹک سن جدوں بھارتی سماج اک پاسے سیاسی پدھر تے سامرازی طاقت انگریز نال لڑ رہا سی تے دوجے پاسے بھارتی سماج وچ ویاپت کریتیاں، اندرونی ورودھتائیاں اتے وسنگتیاں دے خلاف لڑ رہا سی۔ سماجی وہار وچ اپزی ایہہ نویں پرکار دی فکر سی جس نوں پنجابی ناٹک نے انگیکار کیتا اتے اس پرکار ساڈا مڈھلا پنجابی ناٹک سماجی فکر جاں سماجی پنر جاگرن دا ناٹک کیہا جا سکدا اے جس وچ سماجی پرستھتیاں وچوں اپزے تہذیبی پربندھ اتے اس سمچے تانے-بانے وچوں پیدا ہوئیاں وسنگتیاں نوں ناٹک دا بنیاد بنایا گیا۔ اس اپرنت پنجابی ناٹک وستو پکھوں بہو دشاوی ترقی کردا اے۔ اک پاسے ہرچرن سنگھ آئی۔سی۔نندہ دی پرمپرا دا نواں پھلار بندا ہویا سماجی تے تریخی دکھانتاں دی سرجنا کردا اے اتے دوجے پاسے سنت سنگھ سیکھوں نندہ تے ہرچرن سنگھ دے مدھورگی انسانی سبھاء والے یتھارتھواد نوں سماج وادی سبھاء والے انٹیکجوئل یتھارتھواد والے ناٹکاں راہیں تریخی جاں متھہاسک واقعے نوں پنر متاثر کردا ہویا جدید انسانی سمضموناں دی ترزمانی کردا اے اتے تیجے پاسے ایہناں تناں دھراں توں ہٹ کے بلونت گارگی سٹرنڈبرگ دے منوسائنسی یتھارتھواد، اینتونن آرتو دے ‘تھئیٹر آف کروئلٹی' اتے بریکھت دے مہانشعری سنکلپاں نوں بھارتی اتے پنجابی لوک ناٹکی جگتاں تے پیٹرناں نال مکس کرکے ‘لوہا کٹّ’، ‘کنک دی بلی’، ‘گگن مہہ تھال’، ‘ابھسارکا’، ‘بلدے ٹبے’ تے ‘دھنی دی اگّ’ ورگے ناٹکاں دی سرجنا کردا اے۔ جدید ناٹک دیاں اپروکت تنے اپدھاراواں دے تحت گردیال سنگھ کھوسلا، گردیال سنگھ پھلّ، کرتار سنگھ دگل، ہرشرن سنگھ، کپور سنگھ گھمن، گرچرن سنگھ جسوجا آدی دے مڈھلے ناٹکی سروکار وی ستھان گرہن کردے ہن۔
وستوگت نظر توں جدید پنجابی ناٹک دا چوتھا بدلدا پرپیکھ پریوگوادی ناٹ-دھارا اے جسدا آغاز بلونت گارگی دے ناٹک ‘دھونی دی اگّ' نال ہندا اے۔ اس توں پہلاں پنجابی ناٹک مدھ طبقہ دیاں سماجی سمسیاواں دے انٹیکجوئل وویک اتے وویچن وچوں اپنے وستوگت پرتیمان سرجدا اے۔ مگر اتھوں تک پہنچ کے پنجابی ناٹک سماجی حقیقت دے کھولھ اندر ترست اتے اترپت انسانی آدم پرورتیاں دے وویک اتے وویچن وچوں اپنا وستوگت پروعدہ سرجن دے راہ تردا اے۔ پنجابی ناٹک دا ایہہ نوَ-پرپیکھ کپور سنگھ گھمن دے ناٹک ‘جیوندی لاش’، سرجیت سنگھ سیٹھی دے ‘کنگ مرزا تے سپیرا’ توں چلکے آتمجیت ورگے اگلی پیڑھی دے لکھاریاں تک پہنچ کے پروان چڑھدا اے۔
پنجابی ناٹک دے بدلدے پرپیکھ دے سلسلے وچ 1969 توں اک نواں باب سکھ اتہاس نال سمبندھت صدی دے تھئیٹر دا جڑدا اے جس دی اک حصول مذہبی ‘ٹیبو' وچوں نوَ-پرتیمان سرجن دے روپ وچ درشٹیگوچر ہندی اے۔ سکھ شکھشیکھئتاں دا منچی رپانترن ورجت ہون کارن پنجابی ناٹک دے اتہاس وچ ‘ہیرو نرپیکھ ناٹک’ مطلب ‘ہیرو بارے ہیرو وہنے ناٹکاں’ دی ولکھن سرجنا ہندی اے جسدے اک سرے تے بلونت گارگی دا ناٹک ‘گگن مہہ تھالِ' اے اتے دوجے سرے تے گردیال سنگھ پھول دے ناٹک ‘جن سچ پلے ہوئِ’ تے ‘ایہہ لہو کسدا ہے’ اتے صدی ناٹکاں راہیں اپنے انقلابی وچاراں دی پرستتی دے روپ وچ گرشرن بھا جی دے ‘چاندنی چونک توں سرہند تک' دا نوَ-پرپیکھ اے جس راہیں سکھ وراثت وچ پئے ججھارو بمباں نوں نویں دور دے انقلاب لئی پرتیکاتمک پدھر تے متاثر کرن ورگا ولکھن یتن اے جس نوں بھارت دیاں انقلابی دھراں بہت دیر بعد وچ سمجھ سکیاں۔
پریوگواد دے برو برابر پنجابی ناٹک دا اک ہور بدلدا پرپیکھ مدھورگی حقیقت اتے مہاننگری حقیقت دے برخلاف پینڈو حقیقت، خاص طور تے نمن کسانی اتے کرتی طبقہ دے آرتھک-سماجی اتے تہذیبی حقیقت دی پیشکاری اے جس دا آغاز تیجی پیڑھی دے ناٹک کار پرو۔ اجمیر اؤلکھ دے ناٹک ‘ست بیگانے’ اتے ‘بگانے بوہڑ دی چھاں’ نال ہندا اے اتے صدی ناٹک دی دھارا دے ورام توں بعد پنجابی ناٹک دا ایہہ کرتی-کسان سنکٹ تے مشتمل نوَ-پرپیکھ گرشرن سنگھ دے نکڑ تھئیٹر راہیں پنڈ پنڈ تک پہنچ کے اپنا سکھر حاصل کردا اے اتے پنجابی ناٹک اپٹا توں بعد پہلی وار سماجی سیاسی تبدیلی دا پرکارجی رول نبھاؤن دے اہل ہندا اے۔
پنرتو اس توں پہلاں دو عالمی لڑائیاں دے سامرازی مارو حوالےآں دے زالمانا پرپیکھ وچوں دنیا امن لہر راہیں پنجابی ناٹک دا نواں باب ‘انڈین پیپلز تھئیٹر ایسوسی ایشن’ دے روپ وچ کھلھدا اے جس وچ شیلا بھاٹیا دے اپیرے ‘وادی دی گونج’ توں لے کے تیرا سنگھ چن دا ‘لکڑ دی لتّ’ اتے بلونت گارگی دا ناٹک ‘گھگی' پروان چڑھدا اے۔ پنجابی ناٹک دا ایہہ پرپیکھ بعد وچ پلس منچ راہیں گرشرن سنگھ دی ناٹ دھارا وچ آ کے اپنے آپ نوں جذب کر لیندا اے۔
وستوگت نظر توں ہی پنجاب سنکٹ اپنے تن روپاں وچ پنجابی ناٹک دے نویں پرپیکھ سرجدا اے۔ اک پاسے 1947 وچ ہوئی پنجاب دی انانسانی ونڈ ‘اک وچاری ماں’، ‘انھے نشانچی’، جیوندی لاش، ٹوبھا ٹیک سنگھ، ‘منشی خان’ ورگے ناٹکاں دے روپ وچ پنجابی ناٹک دا نوَ-پرپیکھ سرجدی اے تے دوجے پاسے 1984 توں بعد پنجاب دا اتواد دا دور پنجابی ناٹک دا نواں پھلار بندا اے جس وچ گرشرن سنگھ دے ناٹک 'کرفیو'، 'چنڈی گڑھ پواڑے دی جڑ'، آمجیت دا ناٹک ‘سیناں’ دوندر دمن دا ناٹک ‘بلدے جنگل دے رکھ’ آدی پرکاشمان ہندے ہن اتے تیجے پاسے نکسلواڑی لہر دے تحت انقلابی کامیاں نوں سسٹم، پولیس اتے اتواد ہتھوں پئی تیہری مار دے انانسانی ورتارے پنجابی ناٹک دے وستوگت پروعدہ نوں متاثر کردے ہن۔ پنجابی ناٹک دا اگلا نوَ-پرپیکھ ترکشیل ناٹکی پروعدہ دا اے۔ بھاویں ترک تے دلیل مڈھ توں ہی پنجابی ناٹک دے انگ-سنگ رہی اے مگر اندھ وشواش اتے پکھنڈواد دے خلاف پرگتیوادی نظرئیے توں جدوجہد کرن والی جتھیبندی ترکشیل سوسائٹی نے وی پنجابی ناٹک دا نوَ پرپیکھ سرجیا جس وچ رپانترت ناٹک ‘دیوَ پرش ہار گئے’ اتے ‘پریت’ اتے ‘رسماں دے قاتل’ ورگے ناٹک پرکاشمان ہندے ہن۔
اس اپروکت ترقی راہیں بہودھ یاترا کردا ہویا پنجابی ناٹک جدید توں اتر جدید دور وچ داخلہ کردا اے جس وچ پچھلے دور دی عورت سنویدنا تے کرتی سنویدنا عورت فکر ('پریاں'-گرچرن سنگھ جسوجا، 'دائرے'-ستیش کمار ورما، 'میں تاں اک سارنگی ہاں'-آتمجیت) تے دلت فکر (چرنداس سدھو دے ناٹک-'بھائیا حاکم سیہوں'، 'جیتا پھااے لگنا'، 'کرپا بونا' اتے 'چنو بازیگرنی'، سیمئل جون دا ‘جوٹھ’، 'داستانے لال سنگھ دل'-سومپال ہیرا آدی) وچ رپانترت ہو کے پنجابی ناٹک دے جدید پرپیکھ دا بنیاد بندی اے۔ اس دے نال ہی کسان سنکٹ نویں-نویں پڑائ وچ داخلہ کرکے کسانی توں مزدوری ول تے مزدوری توں خدکشی ول تردا اے۔ آزادی دے سٹھّ سالاں دے وچ جاری کھنڈت ہوئے سپنیاں دا حقیقت پرواسی سنویدنا اتے پرواس دے درد اتے وطن دے ہیروے دے روپ وچ ساہمنے آؤندا اے۔ جدید پیڑی کویں بازار، سبھیاچار، سامرازی میڈیئے توں متاثر ہو کے ٹٹ بھجّ دا شکار اے، اس سمچے حوالہ وچوں پیدا ہو رہی مہاننگری فکر اک نویں مہاندرے وچ درشمان ہو رہی اے۔ بھرون قتل ورگے ورتاریاں دا ساہمنے آؤنا اک وکھرا نسلگھاتی اتے وناشک سنکٹ اے۔ اس سمچے جدید حوالہ وچوں پنجابی ناٹک دا بالکل نواں پرپیکھ درشٹیگوچر ہندا اے جو ستیش کمار ورما دے نوین فکر تے مشتمل ناٹک ‘دائرے' توں چلکے پرو اؤلکھ دے ‘عشقَ باجھ نماز دا حج ناہیں’، سوراجویر دے بہفی ناٹکاں ‘کرشن’ میدنی اتے پالی بھپندر دے ‘ٹیرورسٹ دی پریمکا تکّ’ وکھ وکھ وستوگت پیٹرناں راہیں بالکل نویں پیڑی دے ناٹک کاراں دوندر کمار، بلراج مان، نصیب بویزا، سومپال ہیرا، جگدیو ڈھلوں راہیں پروان چڑدا اے۔ ہتھلیاں سطراں دے لکھاری دا کسانی مشتمل چرچت ناٹک ‘خدکشی دے موڑ تے’ اتے دلت فکر مشتمل ناٹک ‘بھبل دی اگّ’ اپروکت نوَ-پرپیکھ دی ہی ترزمانی کردے ہن۔
وساگت جاں شیلیگت پدھر تے پنجابی ناٹک دے بدلدے پرپیکھ تے چرچہ کریئے تاں پنجابی ناٹک لوکدھارا دی لائیو اتے درشک ساپیکھ لوک ناٹکی سٹائل توں اپنی شروعات کردا اے، جس وچ پاتر درشک نال جاری سدھا سنواد رچاؤندے ہن۔ مگر ساڈا جدید ناٹک آئی سی نندہ راہیں اکانگی/ناٹک دی ودھا توں اپنی شروعات کردا اے۔ اک خاص پرکار دے گندے ہوئے کتھانک نوں ویلے ستھان اتے کم دی ایکتا دے سوتر وچ بنّ کے حقیقت دا بھرم سرجدے ہوئے واقعے دے جاری اتے لڑیبدھّ ترقی وچوں اک مقررہ کلائیمیکس تک لے کے جانا ساڈے اس نوین ناٹک دا خاص سیٹ پیٹرن سی جو لما سماں پنجابی ناٹک دی مکھ دھارا رہا۔ اتھوں تک کہ اس سیٹ پیٹرن نوں توڑن والے ناٹک نوں پنجابی ناٹک دے پنڈت لما سماں ا-ناٹک دی سنگیا وی دندے راے۔ اس اپروکت پیٹرن وچوں ہی یروپ دے ناٹک دی طرحاں پنجابی ناٹک دیاں دو دھاراواں نکلیاں جنھاں نوں اسیں دکھانت اتے سکھانت دے ناں نال جاندے ہاں۔ مگر پنجابی ناٹک دے بدلدے ودھاگت پرپیکھ وچوں ودھا اتے سٹائل پکھوں وی وکھنڈن دا دور شروع ہویا اتے اس وکھنڈن وچوں کئی نویں ناٹکی روپ ہوند وچ آئے۔
- . اک پاتری ناٹک (کرتار سنگھ دگل، امرجیت گریوال، سیمئل جون، پالی بھپندر، سومپال ہیرا آدی)
- . شعری ناٹک (سنت سنگھ سیکھوں، دیدار سنگھ، سرجیت ہانس، اجائب کمل، روندر روی، ہربھجن سنگھ آدی)
- . سنگیت ناٹک (شیلا بھاٹیا، تیرا سنگھ چن، جوگندر باہرلا، جگدیش فریادی، ہرنام سنگھ نرولا، ملّ سنگھ رامپری آدی)
- . نرت ناٹک (ہرنام سنگھ ناز، حصہ سنگھ آدی)
- . بال ناٹک (سادھو سنگھ، رما رتن، جگدیش، سربجیت بیدی، کول دھالیوال، فلسفہ آشٹ، ترلوعدہ، کلدیپ سنگھ دیپ آدی)
- . موک ناٹک (ستیش کمار ورما، آدی)
- . ریڈیو ناٹک (کرتار سنگھ دگل، سکھچین بھنڈاری آدی)
- . بہو ودھائی ناٹک (ستیش کمار ورما، روندر روی، پالی بھپندر آدی)
- . کوریؤگراپھی (لگبھگ ساریاں ناٹ منڈلیاں گااے وگااے اس ودھا نوں اپناؤندیاں رہیاں ہن۔
- . شاعری اتے کہانی دا ناٹک (گرشرن بھاجی ، پرو اجمیر اؤلکھ اتے صرف دھالیوال آدی)
- . ڈائریکٹر دا ناٹک (صرف دھالیوال، کیرتی کرپال، اتے تھئیٹر وبھاگاں ‘چوں آئے کجھ ہور آرٹسٹ)
- . نکڑ ناٹک (گرشرن سنگھ، رجندر بھوگل، س ن سیوک، ستیس کمار ورما، ٹونی باتش، اشوک پوری، فلسفہ متوا، سیموئل جون آدی)
- . لگھو ناٹک (اجمیر اؤلکھ، آتمجیت، پالی بھپندر، ڈاکٹر۔ کلدیپ سنگھ دیپ آدی)
ایہہ سارے ناٹکی روپ جدید ستھتیاں دی لوڑ وچوں آپمہارے پیدا ہوئے اتے جدید بہفی جیون حقیقت دیاں وکھ وکھ تنداں نوں اپنی ولکھن ودھاگت گنجائش راہیں پھڑن دا یتن کردے راے۔ جتھے کرتار سنگھ دگل دے ناٹک ‘اپرلی منزل’ توں چل کے سومپال ہیرے دے ‘داستانے دلّ’ ورگے نوین ناٹک کاراں دے اک پاتری ناٹکاں وچ ناٹک دا اکو اک مرکزی پاتر اپنی سویجیونی مولک تراسدک کہانی دا ناٹکی وکھیان کردا اے، اتھے پنجابی دے بہت سارے بال ناٹک صرف بال-نفسیات دے وکھ وکھ سروکاراں نوں پھڑنھ دی کوشش کردے ہن۔ دیدار سنگھ تے روندر روی ورگیاں دے شعری ناٹک، جگدیش فریادی تے جوگندر باہرلے ورگیاں دے سنگیت ناٹک تے حصہ سنگھ ورگیاں دے نرت ناٹک ترتیب وار شاعری، گیت-سنگیت تے نرت راہیں اپنے کتھّ نوں ابھویکت کردے ہن جد کہ ستیش کمار ورما ورگیاں دے موک ناٹکاں وچ کوئی بھاشائی سنواد نہیں ہندا بلکہ اس دی تھاں تے صرف سنکیت ہندے ہن جاں آوازاں ہندیاں ہن اتے جاں پھر سنگیت ہندا اے۔ کرتار سنگھ دگل ورگیاں دے ریڈیو ناٹک امورت پاتراں نوں اپنی دھنی طاقت راہیں مورت وچ رپانترت کردے ہن جد کہ گارگی دے ایکٹریس ورگے ٹی۔وی۔ ناٹک آڈیؤ تے ویوئل دے روپ وچ نویاں سمبھاوناواں والے جدید ناٹک ہن۔ روندر روی دے ‘روح پنجاب دی’ اتے مکھوٹے تے حادثے’ اتے ستیش کمار ورما دے ‘لوک مناں دا راجا’ ورگے بہو ودھائی ناٹک جدید دور دے مشرت ناٹکی روپ ہن جنھاں وچ اکو ویلے سکرین، پراجیکٹر، بینراں راہیں وڈئکاری مورت دکھائے جا سکدے ہن۔ پنجاب دیاں بہت ساریاں ٹیماں ولوں تیار کوریؤگراپھی ورگی ودھا کسے اک ناٹکی گیت جاں کجھ ناٹکی گیتاں دے بھاگاں نوں اڈیٹر کرکے تیار کیتی نوین ناٹکی ودھا اے جسدی سمچی پیشکاری سنگیتک ہندی اے۔ ‘کہانی دا ناٹک’ جاں ‘شاعری دا ناٹک’ اتے ‘ہور ودھاواں دا ناٹک’ بالکل ولکھن ناٹ روپ ہن جنھاں وچ کسے اک جاں کئی لکھاریاں دیاں کویتاواں تے کہانیاں نوں ستربدھّ کرکے ناٹکی رپانترن کیتا جاندا اے۔ جویں پنجابی وچ صرف دھالیوال ورگے نردیشکاں نے اتے گرشرن بھا جی اتے اجمیر سنگھ اؤلکھ ورگے ناٹک کاراں نے پاش، گربھجن گل، جوگا سنگھ اتے شو بٹالوی دیاں کویتاواں اتے وریام سندھو ورگے کئی کہانی کاراں دیاں کہانیاں تے مشتمل ناٹک لکھے ہن۔ اتھے ہی ‘ڈائریکٹر اتے ایکٹر دا ناٹک’ ورگیاں نویاں سمبھاوناواں دا آغاز ہندا اے جس وچ صرف دھالیوال، کیرتی کرپال، سیموئل جون اتے راج جوشی ورگے نردیشکاں اتے ابھلیڈراں نے حاصل سکرپٹاں نوں اپنے درسٹیکون توں پنر متاثر کرکے نویں ویژن دی تلاش کیتی اے۔ اپروکت ساریاں ناٹ ونگیاں پنجابی ناٹک دے اس نوین پرپیکھ دی پرتیندھتا کر رہیاں ہن جس وچ بدلدے ساہت اتے سوچ وچار دے دور وچ ودھاگت پدھر تے وڈیاں تبدیلیاں درشٹیگوچر ہو رہے ہن۔
جدید پنجابی ناٹک دے بدلدے پرپیکھ دے تحت سبھ تو ودھ پرورتنشیل اس دا رنگمنچی پکھ رہا اے۔ ‘گھگری پڑ’ جاں منچ وہین تھیٹر دی لوکناٹکی پرمپرا توں چلکے پنجابی تھیٹر نے اپنے ترقی دوران کئی نوَ-پرپیکھ سرجے ہن۔ پنجاب دی لوک ناٹکی پرمپرا وچ عورت مرداں دا اکٹھے اداکار دے روپ وچ منچ تے آؤن دا کتے وی رواج نہی رہا۔ جیکر مراسیاں دیاں نقلاں سن تاں ایہناں وچ عورتاں وورجت سن اتے جیکر گدھا جاں جاگو ورگے لوک-ناٹ روپ سن تاں ایہناں وچ پرش اداکار ورجت راے ہن۔ اتھو تک کہ مرداں دے ساہمنے نچاراں دے روپ وچ نچن والے عورت پاتر وی اصل وچ پرش اداکار ہی ہندے سن۔ راملیلا اتے راسلیلا وچ وی عورت پاتراں دے کردار پرش ہی نبھاؤندے راے سن۔ جدید پنجبی تھیٹر وچ وی لما سماں ایہی جمود دی ستھتی بنی رہی۔ چااے اوہ پارسی تھیئیٹریکل کمپنیا ہون جاں اپٹا راہی پروان چڑھے کمیونشٹ ڈراماں سکئیڈ دے ناٹک ہون، آئی۔سی۔ نندہ دے ناٹکاں تک پرش ہی عورت پاتر دے روپ وچ ابھنی کردے راے۔ اس جمود دی ستھتی وچ پنجابی تھیٹر دا پرتھم نوَ-پرپیکھ ہرچرن سنگھ دے روپ وچ اجاگر ہویا جدوں اس نے اپنی ہم سفر دھرم کور نوں اپنے ناٹک ‘کملا کماری’ وچ بطور اداکار لیاندا۔
تھیٹر پکھو اک تتھّ ایہہ وی وچارن یوگ اے کہ سکھ فلاسفی وچ رنگمنچی سبھیاچار نوں کدے وی ودھیرے مانتا نہی ملی، اتھو تک کہ کسے سکھ شخصیت دا منچی روپانترن تاں بالکل ورجت ہی سی۔ اس لئی آئی۔سی۔ نندہ تو پہلاں جیکر بھائی ویر سنگھ ہوراں نے ‘راجا لکھداتا سنگھ’ ورگے ناٹک لکھے وی، تاں نہ اوہناں وچ منچی تجزیہ سی، نہ منچی فکر سی تے نہ ہی منچی اچھا سی۔
اس کرکے پنجاب وچ منچی ناٹک دی شروعات وی مغربی ناٹ ماڈل دے تحت مسز نورھا رچرڈز راہیں ہی ہندی اے جدو اسنے 1911 وچ لاہور وچ ایبے تھئیٹر دے بنیاد تے سوکیا تھیٹر آرنبھ کیتا اتے بعد وچ ‘سرسوتی سٹیز سوسائٹی’ دے روپ وچ آئی۔سی۔ نندہ، شاتی سروپ بھٹناگر اتے رجندر لال ساہنی دے ترتیب وار ناٹک ‘دلہن’، ‘کرامات’ اتے ‘دینے دی برات’ دا منچن ہویا۔ اتھنو ہی پنجابی تھیٹر دی حقیقت پسند سٹائل دی شروعات ہندی اے ظو بعد وچ ابسن دے اثر ہیٹھ آئی۔سی۔ نندہ اتے ہرچرن سنگھ راہیں پنجابی ناٹک دی مکھ دھارا بندی اے۔
1937 وچ ایس۔ایس امول دے یتناں رہی امرتسر وچ پنجاب دے پہلے شوقیہ تھیٹر دی قیام ہوئی جس راہیں پہلی منچی پیشکاری 1938 وچ ہرچرن سنگھ دے پہلے ناٹک ‘کملا کماری’ دی ہوئی جس نوں امرتسر دے ٹینپرینس حالَ وچ پرسعنصر کیتا گیا۔ اس پرکار پنجابی تھیٹر دی قیام وچ ہرچرن سنگھ دا رول تریخی اے جس نوں بعد وچ تھئیٹر دی تکنیکی مہمطلب رکھن والے کلاکار ہرپال ٹوانا نے ‘پنجاب آرٹ تھئیٹر’ دے روپ وچ لما سماں جیوندا رکھیا۔
حقیقت پسند رنگمنچی سٹائل تو بعد پنجابی تھیٹر دا نوَ پرپیکھ برتولت بریخت دے ایپک تھئیٹر راہی پنجابی ناٹک دیاں پیشکاریاں نال ہندا اے۔ پنجابی تھیٹر دے اس نوین پرپیکھ نال بلونت گارگی تو لے کے گرشرن سنگھ تک، اتے ایہناں سطراں دے لکھاری تک وابستا راے ہن۔ اصل وچ ایپک تھییٹر دے بہت سارے انش ساڈے لوک-ناٹک نال ملدے جلدے ہن۔ جتھے حقیقت پسند ناٹک ہر پرکار دی تکنیک ورت کے حقیقت دا بھرم سرجن دا یتن کردا اے اتھے بریخت دا مہانشعری ناٹک حقیقت دا بھرم توڑدا ہویا درشک نوں جاری ایہہ احساس کرواؤندا اے کہ تسی زندگی نہیں ناٹک دیکھ راے ہو۔ اس پرکار ایہہ رنگمنچی سٹائل ساڈے لوک ناٹک دا ہی پرتو اے جس وچ سازندے وی سامھنے بیٹھے ہندے ہن، سوتردھار ناظرین نال سدھیاں گلاں وی کر لیندا اے اتے ناظرین دے ساہمنے ہی تھوڑے جاے پھیر بدل نال ڈریس بدلکے نوے پاتر وی سرج لئے جاندے ہن۔ ایہہ سبھ پنجابی ناٹک دی مہانشعری سٹائل ہی سی جو وایا برتولت بریخت پنجابی ناٹک نوں نواں پرپیکھ حاصل کردی اے۔
پنجابی تھیٹر دا اگلا نوَ-پرپیکھ سرجیت سنگھ سیٹھی دے ‘کنگ مرزا تے سپیرا’، دے روپ وچ سیموئل بیکٹ دے ‘ویٹنگ فار دا گودو’ دی ایبسرڈ سٹائل اتے اینتونن آرتو دی ‘تھئیٹر آف کروئلٹی’ (بلونت گارگی دا دھونی دی اگّ) اتے سٹرنڈبرگ دے منوسائنسی یتھارتھواد راہیں ساہمنے آؤندا اے۔ اپروکت پچھم سپانسرڈ رنگمنچی سیلیاں دے نال نال دو نویاں مولک سیلیاں پنجابی تھیٹر دا نوپرپیکھ بندیاں ہن:
- اجمیر سنگھ اؤلکھ دا- پینڈو تھیٹر
- گرشرن بھا جی دا - تھڑھا ناٹک (نکڑ ناٹک)
ایہناں دوواں سٹائلاں دا سمچا حوالہ پنجابی اتے بھارتی اے اتے ایہہ دوویں منچی سٹائلاں پنجاب دیاں اوہناں زمینی لوڑاں وچ پیدا ہوئیاں ہن کہ ناٹک با-مقصد کم اے اتے اس دا پرکارزی رول اس دے اصلی ناظرین تک پہنچکے ہی سمپنّ ہونا اے۔ اس بنیادی اتے لوکپکھی منچ ماڈل دے تحت پنجابی ناٹک اکادمک ادارےآں اتے تھئیٹر حالاں توں باہر نکلکے پنڈاں دے تھڑیاں اتے وہڑیاں تک چلیا گیا اتے اس راہیں پنجابی تھیٹر دا مانمتا پرپیکھ اجاگر ہویا۔
پنجابی تھیٹر دے سوکیا پرپیکھ دے نال نال قصبی تھئیٹر دے روپ وچ پنجابی تھیٹر دا اصلوں نواں پرپیکھ اجاگر ہندا اے جو ہرپال ٹوانا، صرف دھالیوال، ستیش کمار ورما، نیلم مان سنگھ، جتندر براڑ اتے کیرتی کرپال دے زریعہ سمپن تھئیٹر راہیں پروان چڑھدا اے تے جس نال پنجابی وچ سمچیاں تھیئیٹریکل ویونتاں، جگتاں تے تکنیکاں نال لیس وسو پدھری تھئیٹر ساہمنے آؤندا اے۔
اس رنگمنچی سفر وچ یوتھ پھیسٹیولاں ، تھئیٹر وبھاگاں اتے ناٹ-میلیاں دا تھئیٹر وی پنجابی تھیٹر دا نوَ-پرپیکھ اے۔ یوتھ پھیسٹیولاں نے تکنیکی طور تے سمپنّ، بھاوک، سنسنیپورن، الار اتے گلیمرائیز وساں تے مشتمل اجیاے لگھو ناٹکاں لئی گراؤنڈ تیار کیتا اے جو اپنے سائز، پرکار اتے وچار پکھوں روائتی وڈ آکاری ناٹک نالوں بالکل وکھرے دھراتل تے پروان چڑھدے ہن۔ ایہناں لگھو ناٹکاں نے پنجابی تھیٹر نوں کئی سوکیا کلاکار اتے قصبی ڈائریکٹر حاصل کیتے۔ اج جیکر سبھ تو ودھ پیسہ خرچ کے لگاتارتا وچ تھئیٹر ہو رہا اے تاں اوہ پھیسٹیولاں دے روپاں وچ نوجواناں دا تھئیٹر ہی اے۔ اسے پرکار ناٹ میلیاں دا تھئیٹر اے۔ وکھ-وکھ ناٹ میلیاں نے معاشی طور تے سچجا پربندھ کرکے وڈے تھئیٹر گروپاں نوں اوہ سپیش مہیا کیتی ظو عامَ طور تے پنڈاں-شہراں دیاں پربندھک ادارےآں نہی کر سکدیاں۔ کجھ میلے پچھلے 15-20 سالا تو ایہہ رنگمنچی پرکارزی کردار نبھاء راے ہن۔ غدری بابیاں دا میلہ جالندھر، شیخ فرید میلہ فریدکوٹ، پلس منچ میلہ لدھیانہ اتے شہید بھگت سنگھ کلا منچ بوہا دا کلا میلہ آدی اوہ میلے ہن جنہاں نے ‘اجوکا تھئیٹر گروپ’ ورگی وڈیاں ناٹ-منڈلیاں نوں وی ناٹک کرن لئی سپیس مہیا کیتی۔ یونیورسٹی دے تھئیٹر وبھاگاں نے بھاوے قومی قد-بتّ دے وڈے اداکار تاں پیدا کیتے اتے پنجابی مولک تے روپانترت ناٹک دیاں کئی
پریوگدھرمی پیشکاریاں وی کیتیاں مگر تھئیٹر نوں اک لہر دے روپ وچ ترقی یافتہ کرن دے استعمال وچ ایہناں دے کردار نگنی ہی رہی۔ پنجابی ناٹک تے تھیٹر دے بدلدے ہوئے پرپیکھ دے تحت ساڈا حال مشتمل ہم عصر حوالہ سبھ تو ودھ چیلنج بھرپور اے۔ اس دور وچ اک پاسے سنساریکرن، بزاریکرن اتے اداریکرن دیاں پالیسیاں دے تحت بہقومی کمپنیاں دا پورا بازار اے جو نوے نوے پیداواراں راہیں، اوہناں دی ایڈ راہیں اتے اپنی چکاچوندھ راہیں جدید پیڑی دے سہز سواد دی کنڈیشننگ کر رہا اے، دوجے پاسے اس دا اتی شکتیسالی کیبل، ڈش اتے فلمی میڈیا اے جو وپاری ہتاں دی تکمیل لئی اچّ تکنیکی اہلیت سمپنّ میڈیئے راہیں اپنا گلیمر سرج رہا اے اتے 24 گھنٹے ساڈی نوی پیڑی دے ساہمنے اپنی بساط وچھائیں بیٹھا اے۔
اج دے ناٹک اتے تھیٹر دے ساہمنے ایہہ اپروکت ورتارا اپنے آپ وچ کئی پکھاں توں وڈا چیلنج اے۔ اس چیلنج دے حوالہ وچ ہی بہت ساریاں ناکارتمک قیاس آرائیاں اتے بھوکھوانیاں ساہمنے آ رہیاں ہن۔ مسلاً ایہہ کہ:
- -ہن وپاری اداریاں ولوں قائم تکنیکی طور تے سمپنّ میڈیا نے ساڈے سادھارن تکنیک والے روائتی تھئیٹر نوں مقابلے وچوں باہر کڈھ دینا اے۔
- -ایہناں نے ملٹیپلیکساں، کیبلاں، ڈشاں اتے انٹرنیٹ دیاں پھیسبک اتے ٹوٹر ورگیاں سوشل نیٹورکنگ ویبسائیٹاں راہیں ساڈے ناٹک اتے تھیٹر توں درشک کھوہ لینے ہن۔
- -ایہناں نے ادپادکی سبھاء پیدا کر کے فنی ونگیاں لئی سپیس ختم کر دینی اے۔
- -ایہناں نے انسان نوں کھپت رہتل وچ اینا کھچت کر دینا اے کہ اس کول چل کے اجہیاں تھیئیٹریکل آئیٹماں دیکھن دا سماں ہی نہیں ہووےگا۔
- -ایہناں نے اپنیاں وپاری جگتاں اتے منافعے دے پرلوبھناں نال کلاکاراں دیاں زیباں بھرکے تھیٹر لئی کلاکاراں پکھوں خلاء پیدا کر دینا اے۔
- -ایہناں نے گروہ اتے سموہک ہتاں دے تجزیہ نوں کھنڈت کرکے سونکیا ناٹ گروپاں دی ہوند تے ہی پرشن چنہ لا دینا اے۔
اجیہے خدشے اکثر وئکت کیتے جا راے ہن۔ ڈاکٹر۔ نرندر کپور اجیہا ہی خدشہ وئکت کردا ہویا کہندا اے کہ : “تکنالوجی دے کھیتر وچ وی تبدیلیاں واپردیاں رہندیاں ہن۔ جویں کسے ویلے غراموفون رکارڈاں دا سماں آیا، پھر سپول والے ٹیپ رکارڈاں دا سماں آیا، پھر کیسٹاں دا فیشن آیا، اج کل کمپیکٹ ڈسک دا چرچہ اے، اگلا پڑائ ڈزیٹل سنگیت دا ہووےگا۔ تکنالوجی پرورتن پکھی اے۔ تبدیلی، ترقی اتے پرورتن تکنالوجی دے سرجے ہوئے تجزیہ ہن۔ دوجے پاسے روایتی سماجاں وچ ماضی اتے بیتے فی موہ کارن پرورتن نوں سنسے دی نظر نال ویکھیا جاندا اے۔ تھئیٹر دا حرمن پیارا نہ رہنا صرف بھارت وچ واپرن والا ہی ورتارا نہیں سگوں ایہہ عالمی پدھر تے واپر رہا اے۔ بدلی ہوئی حالات وچ تھئیٹر تاں کی سنیما گھر وی اتہاس دیاں گلاں بن گئے ہن۔ ساڈا ایہہ بھلیکھا اے کہ اسیں ایہہ سمجھدے ہاں کہ کہ سنیما تھئیٹر نوں کچل کے حرمن پیارا ہویا اے جاں ٹیلی وژن نے سنیمے نوں کمزور کر دتا اے۔ اصل وچ واپردا ایہہ اے کہ جدوں کوئی ودھیرے سمبھاوناواں والا کلا روپ ہوند وچ آؤندا اے تاں گھٹ سمبھاوناواں والا کلا روپ اپنا سروپ اتے اپنیاں سمبھاوناواں دے گھٹ ہون کارن اپنا اہمیت وی گوا بیٹھدا اے۔”
ایوں کجھ وسلیشکاں دی نظر وچ ایہہ وپاری میڈیا کجھ سالاں وچ ساڈے ناٹک تے تھیٹر نوں ہڑپّ کر جاویگا مگر ایہہ مکمل سچ نہی۔ پنجابی دے حال مفکر پالی بھپندر دا ایہہ کتھن اس پرپیکھ وچ ودھیرے پراسنگک اے:
"پنجابی ناٹک دی اکیویں صدی دے ڈریکٹر، اداکار اتے درشک کول میڈیئے دا خاصہ تجربہ اے، جس کرکے اوہ پیشکاری اندر نت نویاں جگتاں دی تلاش وچ میڈیئے دیاں جگتاں نوں ورتن توں گریز نہیں کردے۔ عامَ طور تے میڈیئے دے ابھار نوں بھارتی، خاص کرکے پنجابی تھیٹر لئی سمبھاوی خطرے وجوں ویکھیا جاندا اے پر میں ویکھیا اے، نوےˆ ڈریکٹر اتے اداکار میڈیئے دیاں جگتاں خاص کرکے، وچار-اساری، مورت اتے تناء سرجن دیاں ودھیاں، اداکاری دی سبھاوکتا، پٹھّ-زمین دھنی-اثر اتے نرت-سنگیت آدی دی ورتوں اپنے تھیٹر اندر وی کر راے ہن۔ حالانکہ اسدی شروعات ڈاکٹر۔ آتمجیت اتے اوہناں دے دے ساتھیاں نے 1990 دے آس-پاس کرنی ارمبھی سی پر نویں نردیشک-اداکارک ٹیوی اتے فلماں دیاں ایہناں جگتاں دی دھڑلے نال ورتوں کر راے ہن۔ اس نال نرسندیہ پنجابی ناٹک اندر وودھتا، سرلتا اتے تھوڑھی اوہ چکاچوندھ آئی اے، جہڑی پنجابی درشک نوں کسے پردرشنی کلا توں چاہیدی ہندی اے۔ اوہناں دی پیشکاری دا اثر ویہویں صدی دیاں پیشکاریاں نالو کتے بجھواں اتے تکھا ہندا اے، جو درشک نوں اپنے نال وحہ کے لے جاندا اے۔ ایہی کارن اے کہ میں اکیویں صدی دے پنجابی تھیٹر نوں پنجابی درشک دے نیڑے جاندا محسوس کردا ہاں۔ ویہویں صدی دے پنجابی ناٹک اتے تھیٹر توں شکایت ہی ایہہ رہی کہ جاں تاں اوہ انا آسان اے کہ آکرشت ہی نہیں کردا۔ جاں انا فنی کہ کمیونیکیشن دا سنکٹ کھڑا کردا اے۔ جاں پھر ایہہ انا اپدیشاتمک اے کہ بور کردا اے۔ میڈیئے دے مقابلے وچ پے کے پنجابی رنگکرمی اپنی پیشکاری وچ ہن سہج، سکھیا اتے منورنجن نوں اک سمتول وچ رکھن دی کوشش کردے ہن۔ میرا مننا اے، اثر اتے رفتار دا ایہہ سمیل ایہناں نردیشکاں نے فلماں اتے ٹیوی توں سکھیا اے اتے پروفیشنل پنجابی تھئیٹر دی اساری وچ اہم کردار ادا کر سکدا اے۔"
اس پرکار ایہہ تاں سچ اے کہ سامرازی تے وپاری طاقتاں ولوں سنچالت اس میڈیا کول گراہک دی 'اموشنل کڈنیپنگ' اتے 'اموشنل ایکسپلائٹیشن' کرن دیاں جگتاں ہن، اطلاع انقلاب دا بھنڈار اے، خیالی، بھرماؤ اتے گلیمرائیز مسالہ اے، 24 گھنٹے چلن دی گنجائش اے، مگر جیکر اس کول کجھ نہیں اے تاں اوہ اے - انسانی سنویدنا، انسانی سروکار تے آمورت اتے لوکپکھی احساس۔
اتے ایہی اکو اک طاقت اے جس دے بنیاد تے ناٹک اتے تھیٹر نے اپنے آپ نں وقائم ہون تو بچاؤنا اے۔ اپروکت بازار، میڈیا اتے کھپت سبھیاچار، اس دے پروڈکٹ، اس دے سیریل، اس دے وگیاپن، اس دے رئلٹی شو باہروں تاں بھاوے اپنی گلیمرائیز دکھّ نال انسان نوں بھرما راے ہن، مگر اندروں انسان نوں مانسک وکھنڈن دے راہ تور راے ہن۔ مانسک طور تے وکھنڈت پیڑھی نوں جیکر کوئی میڈیا سکتی دیویگا، اس نوں کوئی بھوکھی آمورت دیکے بدلاء تے راہ تے توریگا، اس نال سنویدنا دا پرگٹاوا کرکے اس نوں آتمک تے مانسک راحتَ دیویگا اتے جدوجہد دے بنیادی رول نوں پختہ کرکے مکتی دے راہ اتے توریگا تاں اوہ قلعواں، ساہت تے وسیس طور تے ناٹک/تھیٹر ہی ہووےگا۔
اصل وچ ناٹک/تھیٹر نوں اس بدلاء دے پرپیکھ وچ متاثر کرنا ہی وڈی بھلّ اے جس وچ غراموفون رکارڈاں توں ڈزیٹل سنگیت تک اتے سنیما توں انٹرنیٹ تک دے پرورتن واپرے ہن۔ ناٹک/تھئیٹر نہ تاں ایہناں ورتاریاں دا بدل اے اتے نہ ہی اپروکت ورتارے ناٹک/تھئیٹر دا بدل ہن۔ اپروکت سارے زریعہ وپاری ہتاں نوں دھیان وچ رکھ کے پیدا کیتے گئے منورنجن دے سند ہن جد کہ ناٹک/تھئیٹر ایہناں دے برو برابر بامقصد اتے لوک ہتاں نوں پرنایا زریعہ اے جو غراموفون، سنیما، ٹی وی اتے انٹرنیٹ ادِ دے سریاں دوراں اتے ساریاں مادھئماں دے برو برابر اپنی ہوند نوں قائم رکھدا آ رہا اے۔ اس وچ پرورتن ضرور واپر راے ہن مگر ایہہ پرورتن ناٹک/تھئیٹر دے اندرونی پرورتن ہن اتے ایہہ وستو، ودھا اتے تھیٹر تنھاں پدھراں تے جاری واپر راے ہن جناں متعلق پہلاں وشتھار وچ چرچہ کیتی جا چکی اے۔ ساڈا حال ناٹک/تھئیٹر ایہناں مادھئماں دے ساہمنے ‘آؤٹڈیٹڈ’ نہیں ہو رہا بلکہ ‘اپڈیٹ’ ہو رہا اے اتے اپروکت سارے مادھئماں اتے تکنیکاں دا استعمال اپنے سشکتیکرن لئی کر رہا اے۔ مائیکاں، کیچراں تے لاؤڈ سپیکراں توں شروع ہو کے اتی جدید تھئیٹراں تک پہنچدا ہویا ساڈا اج دا ناٹک/تھئیٹر ٹی وی، سکرین، انٹرنیٹ، پروجیکٹر، تکنیکی آوازاں پیدا کرن والے آلہ، یو ٹیوب توں سامان دی ڈاؤنلوڈنگ، پھیسبک، ٹوٹر اتے ہور ویبسائیٹاں آدی راہیں سکرپٹاں، پیشکاریاں اتے ناٹ رنگمنچی نظریات اتے کھوزاں دا پرچار-پرسار آدی سارے ورتارے ناٹک اتے تھیٹر دے پھلار اتے ویاپکتا دے سند بنے ہن جنہاں نال اک ختے دا ناٹک اتے تھیٹر، باقی دنیا دے تھیٹر نال اک سر ہو رہا اے۔ پالی بھپندر ولوں سنچالت ویبسائیٹ ‘منچن پنجاب’ (www.manchanpunjab.org) اپروکت سمت وچ ہی کیتا گیا ولکھن کم اے۔
پھر وی نویں دور دیاں چنوتیاں دا مقابلہ کرن لئی اجے ہور بہت کجھ کرن دی لوڑ اے تاں جو ساہت اتے سوچ وچار دے بدلدے پرپیکھ دے تحت ساڈا ناٹک اتے تھیٹر ویلے دے ہان دا ہو سکے۔ کجھ سجھاء پرسعنصر ہن۔ جویں:
- . تھیٹر دے نوین سروکاراں نوں دھیان وچ رکھ کے ناٹ سرجنا کرنی، جس وچ ابھنی، ڈریکشن اتے رنگمنچی تکنیکاں دی ورتوں لئی ڈھکویں سپیس ہووے۔
- . ناٹک رات دے ہنیرے اتے شانت ماحول وچ خاص روشنیاں اتے منچ تکنیکاں دی مدد نال کھیڈیا جان والا اتے نٹھّ کے دیکھیا جان والا کم اے۔ مگر ساڈا بہتا تھیٹر دن دے ویلے وچ ہی کیتا جا رہا اے۔ اس لئی پنجابی ناٹک تھیٹر لئی اجے اس دیاں سمبھاوناواں نوں ہور تلاشن دی لوڑ اے۔
- . ستنتر لیکھن اتے ستنتر ڈریکشن ساڈے ناٹک تھیٹر لئی ہور دو وڈیاں چنوتیاں ہن۔ ساڈے جاں تاں ناٹک لکھن والے ہی اپنے ناٹک دے ڈریکٹر ہن جاں ڈریکٹر ہی اپنے لئی ناٹ لیکھن دا کم کردے ہن۔ دوویں ستھتیاں ہی مکمل نہیں ہن۔ جیکر ناٹک کار بطور ڈریکٹر اپنیاں سہولتاں نوں دھیان وچ رکھ کے ناٹک لکھیگا تاں اوہ مکمل رنگمنچی سمبھاوناواں والا ناٹک نہیں لکھ سکیگا اتے اسے طرحاں جیکر کوئی ڈریکٹر بطور ناٹک کار اپنے لئی ناٹک لکھیگا تاں اوہ صرف تھیئیٹری لوڑاں نوں دھیان وچ رکھکے مکانکی منچ سنپورنتا تاں لیا سکیگا پر کوئی مطلب بھرپور سرجناتمک کرت جم نہیں لے سکیگی۔
- . رنگمنچی سکھیا اتے فکر نوں مکمل کرنا اتے اس نوں کتامکھی اتے پروفیشنل بناؤنا تاں جو رنگکرمی، لکھاری اتے ڈریکٹر اس نوں ستنتر پرپھیشن دے طور تے اپناؤن نہ کہ اس نوں کسے ہور زریعہ تک پہنچن لئی پوڑی دے طور تے ورتن۔
- . رنگمنچی سوجھ اتے رنگمنچی پسندگی والا درشک طبقہ تیار کرنا جو ناٹکرم اتے رنگکرم نوں ڈھکواں رسپانس دیوے۔ ایہہ ستھتی ناٹک اتے تھیٹر دی نرنترتا اتے بجھویں یتناں نال ہی ممکن اے۔
- . اکہرے سبھاء والے ناٹکاں اتے پاتراں دی تھاں جٹل نیچر والے ناٹکاں اتے پاتراں دی سرجنا کرنی، جناں وچوں بہفی دوند اجاگر ہو سکن اتے ناٹک زندگی دے انتردونداں اتے انترسمبندھاں نوں پکڑن، سمجھن اتے متاثر کرن دے یوگ ہو سکے۔
- . ‘کرکے سکھن’ نالوں ‘سکھ کے کرن’ دے اصول دا انوسرن کرنا جس نال اچّ پدھر دیاں ناٹ سرجناواں اتے رنگمنچی پیشکاریاں ہوند وچ آ سکن اتے تھئیٹر دیاں مکمل سمبھاوناواں دی ورتوں کیتی جا سکے۔
انجھ ایہہ وی سچ اے کہ اج پنجابی ناٹک/تھیٹر کول پروفیشنل پدھر دے ناٹ لکھاری اتے ڈائریکٹر ہن، جتندر براڑ ولوں امرتسر وچ چلائی جا رہی ناٹشالا ورگے اتی جدید تکنیکاں نال لیسّ تھئیٹر ہن، یوتھ پھیسٹیولاں اتے ناٹ میلیاں ورگا زریعہ سمپنّ نیٹورک اے۔ سینکڑے دی گنتی وچ چھوٹے وڈے تھئیٹر گروپ ہن۔ وستو، ودھا اتے منچ پکھوں وکھ وکھ اتی جدید ناٹ ونگیاں ہن، ناٹک دے اصول نوں سمجھن اتے پربھاست کرن والے ناٹ وشیشگ اتے نقاد ہن اتے پینڈو تھئیٹر ورگیاں مولک اتے ولکھن ناٹ سٹائلاں ہن۔ اس لئی پنجابی ناٹک اتے تھیٹر دے حال نوَ پرپیکھ وچ بھاویں وپاری میڈیئے ولوں پیش کیتیاں چنوتیاں بہت وڈیاں ہن، مگر پنجابی ناٹک تے تھیٹر جویں مستقبل وچ اکادمک ناٹک، ریڈیؤ ناٹک اتے ٹی۔وی۔ ناٹک دے برو برابر ابھردا آیا اے، اپنے انسانی سروکاراں اتے تارکک پہنچ صدقہ ایہناں پرستھتیاں وچوں نہ صرف ابھریگا سگوں ایہناں نال سارتھک تے تارکک سنواد رچا کے اپنے وستوگت، شیلیگت اتے رنگمنچی پرپیکھ نوں ہور پختہ کریگا، ایہہ آس کیتی جا سکدی اے۔[۲]
حوالے
سودھو- ↑ شرما, سیما (2016). جدید پنجابی ناٹک دے بدلدے پرپیکھ. موہالی: یونیسٹار پبلیکیشن, 14. ISBN 978-93-5204-465-8.
- ↑ کلدیپ سنگھ دیپ۔ [www.manchanpunjab.org "پنجابی ناٹک اتے تھیٹر دے بدلدے پرپیکھ"] تحقق من قيمة
|url=(معاونت)