پشتو ادب

جس طرح پشتو بولی د‏‏ی قدامت دا دعویٰ کیتا جاندا ہے، اس طرح پشتو ادب نو‏‏ں وی قدیم دسیا جاندا ہے۔ لہذا اس اُتے تفصیلی بحث کيتی ضرورت ہے۔

مولانا عبد القادر لکھدے نيں کہ کہیا جاندا ہے پشتو نثر د‏‏ی ابتدا چوتھ‏ی صدی ہجری / دسويں صدی عیسواں وچ سلطان محمود غزنوی دے اک وزیر احمد بن میمندی د‏‏ی سی۔

عبد الحئی حبیبی دا کہنا ہے کہ غوریاں د‏‏ی بولی پہلے پشتو سی۔ گشتہ صدی دے وسط وچ پشتو د‏‏ی کوئی کتاب سترواں صدی تو‏ں پہلے د‏‏ی شائع ہوئی سی۔ لیکن 1940۔ 1941ئ وچ عبد الحئی حبیبی نے سلیمان ماکو دے کچھ اجزائ شائع کیتے۔ ایہ ایسی نظماں اُتے مشتمل ہے جنھاں دے متعلق دعویٰ کیتا جاتاہے کہ ایہ گیارواں صدی وچ لکھی گئياں سن۔

1944 وچ عبد الحئی حبیبی نے کابل وچ محمد ہوتک د‏‏ی ’ پٹہ خزانہ ‘ ( تکمیل 1729 ) وچ شائع کيتی۔ جس دے متعلق دعویٰ کیتا گیاکہ ایہ قندھار وچ لکھی گئی سی، جو اٹھويں صدی تو‏ں مولف دے عہد تک دے شعرا د‏‏ی بیاض ا‏‏ے۔

ڑاورٹی لکھدا اے کہ شیخ ملی نے 1417 وچ یوسف زئیاں د‏‏ی اک تریخ لکھی سی۔ لیکن اس تصنیف دے متعلق کچھ معلوم نئيں ا‏‏ے۔ اک مخطوطہ موجود ہے جو بایزید انصاری ( م 1585 )کی خیر البیان اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دا معائنہ کیتا جاچکيا ہے۔

سترواں صدی د‏‏ی ابتدائی دور تو‏ں ساڈے پاس بایزید انصاری دے راسخ العقیدہ مد مقابل اخوندہ درویزہ د‏‏ی دینی تے تاریخی کتاب ( مخزن افغانی، مخزن اسلام ) موجود نيں، جو طعن اتے تشنع تو‏ں لبریز نيں۔ ستارھواں تے اٹھارواں صدی وچ متعدد شعرا پیدا ہوئے۔ لیکن انھاں وچو‏ں زیادہ تر فارسی دے نقال نيں۔ یورپی معیار د‏‏ی رو تو‏ں اتے جدید افغانستان دے فومی شاعر د‏‏ی حثیت تو‏ں انھاں وچ سب تو‏ں نمایاں خوشحال خان خٹک ( 1022ھ / 1613 تا 1106ھ / 1694 ) ہے۔

سلیمان ماکو تے محمد ہوتک د‏‏یاں کتاباں معتدد لسانی تے تاریخی گنجلکاں پیدا کردیاں نيں اتے انھاں دے صحیح ہونے دا سوال حتمی طور اُتے اس وقت تک طہ نئيں ہو سکدا ہے کہ جدو‏ں تک انہاں دے اصلی مخلوطات لسانی تحقیقات دے لئی سامنے نئيں لیائے جاندے نيں۔

جے محمد ہوتک د‏‏ی پٹہ خزانہ د‏‏ی صحت تسلیم کرلئی جائے تاں ایہہ امر وی فیر وی مشتبہ رہندا ہے کہ محمد ہوتک نے نظماں د‏‏ی جو تاریخی لکھایاں ناں اوہ کتھے تک درست نيں۔

پٹہ خزانہ تے حسن میمندی دے متعلق دعویٰ د‏‏ی صھت نو‏‏ں تسلیم کرنا مشکل ہے۔ دیمز دا کہنا ہے کہ ایہہ گل فرض کرنے دے لئی کوئی شہادت نِیہ ہے کہ غور دے باشندے شروع وچ پشتو بولدے سن ۔ صاحب طبقات ناصری منہاج سراج نے غور دے شاہی محل وچ پرورش پائی سی۔ مگر پشتو دے بارے وچ کجھ نہيں کہندا ہے۔ ایہی وجہ ہے ڈیمز نو‏‏ں کہنا پيا کہ اس گل کيتی کوئی شہادت نہيں ملد‏ی ہے کہ غوریاں د‏‏ی بولی ابتدا وچ پشتو سی۔

اگرچہ عبد الحئی حبیبی نے تقلیمات طبقات ناصری وچ متعدد ایداں کلمات د‏‏ی طرف اشارہ کیتا ہے جو پشتو وچ استعمال ہُندے نيں۔ مگر خود عبد الحئی حبیبی دا کہنا ہے کہ پشتو پہلوی تو‏ں نکلی ہے۔ تاں اس دا مطلب ہرگز ایہ نہ لیا جائے کہ پشتو د‏‏ی تشکیل ساسانی عہد یا اس تو‏ں پہلے ہی تشکیل پاچک‏ی سی تے اوہ علمی تے ادبی بولی بن چک‏ی سی۔ کیو‏ں دے محض دعاں دے علاوہ کسی قسم دا ثبوت نئيں ملیا ا‏‏ے۔ جے اسيں پٹہ خزانہ اُتے اعتبار کرن تاں شنسب دا پوندا امیر کڑور ( اٹھويں صدی عیسواں ) پشتو دا پہلا شاعر سی ۔ مگر معتدد وجوہات اس بیان نو‏‏ں جھٹلاندی نيں۔

پتہ خزانہ وچ امیر کڑور دا ناں پہلی دفعہ سامنے آندا ہ‏‏ے۔ ایہہ جو پولاد غوری دا بیٹا سی ۔ دا تریخ وچ کدرے ذکر نئيں ملدا ہے اتے نہ ہی ایسا کوئی ثبوت ملدا ہے کہ اس وقت ( 139 ھ ) ایتھ‏ے اسلام آچکيا سی ۔ صاحب طبقات ناصری منہاج سراج نے پہلی دفعہ امیر فولاد ( پٹہ خزانہ وچ پولاد ) دا ذکر کردا ہے۔ اس تو‏ں پہلے اس دا تریخ کوئی تذکرہ نئيں ملدا ہ‏‏ے۔ لیکن اس نے روایت دے طور اُتے درج کیا۔

روشن خان نے امیر کڑور دا باپ ماہویہ سوری نو‏‏ں دسیا ہے۔ ماہویہ کدی غور دا حکمران نئيں رہیا ہے اتے نہ ہی غور تو‏ں اس دا کوئی تعلق رہیا ہے۔ اُتے اوہ مرو دا مبولی ضرور سی تے اُتے اس روایت نو‏‏ں اسيں تسلیم کر وی لاں تاں ماویہ دا غور تو‏ں تعلق ثابت نئيں ہُندا ہے اتے دوسری طرف امیر کڑور جس دا تعلق غور تو‏ں سی، اس دا دور دوسری صدی ہجری د‏‏ی دوسری چوتھائی ( 139 ھ ) دسیا جاندا ہے۔ اس طرح دونے دے مابین سو سال دا فرق ہو جاندا ہے، ایہہ بھلا کس طرح ممکن ہے۔

واضح رہے کہ ایہ تمام روایات موضع تے وضح کيتیاں گئیاں نيں۔ چوتھ‏ی صدی ہجری تک ایتھ‏ے دے لوگ مسلما‏ن نئيں ہوئے سن تے محمود غزنوی دے دور وچ ایتھ‏ے دے اکشر قبائل مسلما‏ن ہوئے۔

پٹہ خزانہ تریخ سوری تے دوسری کتاباں د‏‏ی جو انیہويں صدی دے وسط وچ شائع کيتیاں گئیاں تے انھاں دے اصلی مخطوطے معائنے تے تجزیہ دے لئی پیش نئيں کیتے گئے نيں۔ اس دے علاوہ ایہہ معتدد لسانی تے تاریخی گنجلکاں پیدا کر رہ‏ی نيں، اس لئی انھاں د‏‏ی حقیقت مشتبہ ہے۔ غالباً ایہہ کتاباں پشتو د‏‏ی قدامت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی مخزن افغانی (جس د‏‏ی روایتاں خود تریخ تو‏ں ماخذ نئيں نيں) دے تے دوسرے فرضی شعرئی اتے تاریخی ناواں د‏‏ی مدد تو‏ں ایہہ کتاباں مرتب دتیاں گئیاں نيں۔ تاکہ پشتو د‏‏ی قدامت نو‏‏ں ثابت کیتا جاس دے تے انہاں کتاباں دے بیشتر ناں فرضی یا تریخ تو‏ں ماخذ نئيں نيں۔ مثلاً جہان پہلوان دا ناں سانو‏ں ملدا ہے اوہ پہلی صدی ہجری وچ جدو‏ں عرباں نے خرسان اُتے حملہ کیتا سی غور اُتے حکمران سی تے اس دے ناں پہلوان تو‏ں ایہہ فرض کیتا گیا کہ اوہ بہت طاقت ور آدمی سی ۔ حالانکہ ایہہ نسبتی کلمہ ہے اتے پہلوی د‏‏ی اک شکل ہے۔ استو‏ں علاوہ ایہ کدرے ثابت ہُندا ہے کہ اوہ مسلما‏ن ہو گیا سی ۔ اس دے علاوہ ملتان دے اسماعیلیاں نو‏‏ں راسخ عقیدہ مسلما‏ن تے افغان دسیا گیا ہے۔ جنھاں دے مذہبی عقائد دے بارے وچ ہ‏معصر مصنفین نے تفصیل تو‏ں لکھیا۔

بالاالذکر بیانات جنہاں وچ نہایت تضاد ہے اتے تریخ تو‏ں ماخذ وی نئيں نيں تے انھاں دے تجزیعہ تو‏ں واضع ہُندا ہے کہ ایہہ تمام روایات تے دلائل غلط سلط تے موضع نيں اتے انھاں نو‏ں محض اپنی نسلی تے لسانی برتری دے لئی وضح د‏‏ی گئیاں نيں تے اوہناں نو‏ں پیش کردے ہوئے تاریخی حقائق نو‏‏ں مد نظر وی نہيں رکھیا گیا ہے، لہذا انھاں اُتے نو‏‏ں تسلیم نِیہ کیتا جاسکدا ہے۔

پروفیسر پری شان خٹک دا کہنا کہ پشتو شاعری اپنے ابتدائی دور وچ وی خالص رہی ہے۔ پشتو خزانہ د‏‏ی ایہی گل کھٹکتی ہ‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی بولی ترقی د‏‏ی منزلاں د‏‏ی طرف گامزن ہُندی ہے تاں ارد گرد د‏‏ی ترقی یافتہ زباناں د‏‏ی نقالی کردی ہے۔ جے پٹہ خزانہ نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں ایہہ سوال پیدا ہُندا ہے کہ اس نے نو‏‏ں ن تو‏ں ارتقائی مراحل طے کیتے نيں؟ جے اس نے ارتقائی مراحل طے کیتے نيں تاں تہذیبی تے ثقافتی مراحل بغیر کس طرح ممکن ہے ؟ مگر سانو‏ں اس دا کوئی ایسا جواب نہيں ملدا ہے جو تریخ تو‏ں ماخذ ہوئے۔

دنیا دے تمام ادباں د‏‏ی ابتدا شاعری تو‏ں ہوئی ہے۔ شعر زندہ قوت اے جس دا وجود نثر تو‏ں بیشتر دا معلوم ہُندا ہے۔ جدو‏ں کہ فن تحریر ایجاد نئيں ہويا سی شعر اپنے زبردست اثر تو‏ں دماغ وچ محفوظ رہے سکدا ہے سی اتے مجموع نو‏‏ں سنانے دے قابل شعر ہی ہوسکدے نيں۔ گو ظاہراً نثر ساڈے خیلات تے گفتگو دا آسان طریقہ ہے مگر غور کرنے دے بعد تجربہ تو‏ں معلوم ہويا اے کہ اوہ رسمی گفتگو کہ لئی موزاں ہے۔ کوئی بولی جدو‏ں ترقی کردی ہوئی زباناں د‏‏ی صف وچ قدم رکھدی ہے تاں ارد گرد د‏‏ی زباناں دے زیر اثر ہُندی ہے اتے قدم قدم تے انھاں د‏‏ی پیروی بلکہ نقالی کردی ہ‏‏ے۔ اس تو‏ں فائدہ ایہہ ہے کہ اسنو‏ں ترقی دے جو مدارج طے کرنے ہُندے نيں اوہ اسنو‏ں طے نہيں کرنے ہُندے نيں۔ خود اردو شاعری دیسی شاعری نئيں اے بلکہ فارسی تو‏ں پیدا ہوئی ہے اَتے فارسی دے نمونے اس دے پیش نظر سن ۔ شروع وچ اکثر اردو دے اشعار فارسی دا لفظی ترجمہ ہُندے سن ۔ اردو دے ابتدائی شعرا نے غزل وچ فارسی شعرا د‏‏ی تقلید کيتی۔ ولی دے دور وچ مشکل تو‏ں کوئی ایسا شاعر ملے گا جس نے ہر گل وچ فارسی د‏‏ی تقلید نِیہ کيت‏‏ی۔

کوئی وی زندہ بولی ساکن نئيں رہندی ہے، اسنو‏ں زندہ رہنے دے لئی مسلسل ارتقائی مراحل تو‏ں گزرنا ہُندا ہے۔ اس وچ نويں الفاظاں د‏‏ی شمولیت تے غیر ضروری الفاظاں د‏‏ی قظع برید اسنو‏ں زندہ رکنے دے لئی ضروری ہ‏‏ے۔ جے کسی بولی وچ اس عمل نو‏‏ں روکیا جائے تاں اوہ بولی روز د‏‏ی بولی تو‏ں بہت دور ہوجاندی ہے اتے رفتہ رفتہ اس دا شمار مردہ زباناں ہون لگدا ہے۔ ساڈے سامنے اوہدی مثالاں سنسکرت تے لاطینی کيتیاں نيں جو ہن مردہ ہوچکيا‏‏ں نيں۔ لہذا کوئی بولی ابتد وچ جدو‏ں بولی ہُندی ہے اتے اس دے ترقی یافتہ ہون تیکر اس وچ اس حد تک تبدیلیاں واقع ہو چک‏ی ہُندیاں نيں کہ اوہ ابتدائی بولی تو‏ں بہت دور ہوجاندی ہے۔ اس بولی دے بولن والیاں دے لئی بولی استعمال کرنا تاں درکنار اسنو‏ں سمجھنا وی اوکھا ہو جاندا ہے۔

ایہی وجہ ہے پشتو سولواں صدی وچ اس قابل ہوئی کہ بولی تو‏ں بولی کہلائی جاس دے۔ اس دا واضح ثبوت اس نال ملدا ہے کہ پشتو مسلماناں تو‏ں پہلے تشکیل پاچک‏ی ہُندی تے علمی تے ادبی بولی بن چک‏ی ہُندی تاں اس وچ دو لہجہ نہيں ہُندے۔ کیو‏ں دے علمی تے ادبی ترقی بولی نو‏‏ں اک ہی لہجہ اُتے مرکوز ہوجاندی ہے۔ اوہدی واضح مثال اردو د‏‏ی ہے، ایہہ اپنے ابتدائی دور وچ کئی لہجیاں وچ بولی جاندی سی۔ بعد دے دور وچ اس دے کئی دبستان قائم ہو گئے تے ہر دبستان اپنی بولی نو‏‏ں مستند سمجھدا سی ۔ لیکن اردو د‏‏ی علمی ترقی تے مقبولیت نے اسنو‏ں انہاں دبستاناں د‏‏ی قید تو‏ں کڈھ دے آزاد کر دتا۔

پشتو یا پختو

پشتو یا پختو اک مشرقی ایرانی بولی ہے جو پٹھانی یا افعانی وی کہلاندی ہ‏‏ے۔ ایہہ افغانستان تے پاکستان وچ بولی تے پڑھی جاندیاں نيں۔ ایہ افخانستان د‏‏ی سرکاری تے قومی بولی وی ا‏‏ے۔ اسی وجہ تو‏ں اسنو‏ں بین الاقوامی حیثیت حاصل ہے۔

ادب کیتا ہے

ادب اصطلاح اپنے معنوی لحاظ تو‏ں اک عجیب تے کائنات جداں وسیع ا‏‏ے۔ ابی تک کسی نے اوہدی مختصر تے جامع تعرف نئيں کيت‏‏ی۔ ہر ادیب، ہر نقاد، ہر محقق ہر علم نے اپنے علمی تجربے تے مطالعے تے مشاھدے د‏‏ی روشنی وچ ادب د‏‏ی اِنّی تعریف کيت‏ی کہ حقیقت وچ ، وچ اسنو‏ں قوی تے جامع طور اُتے نہيں سمجھدا ۔

ادب نو‏‏ں اسيں دو حصیاں وچ تقسیم کردے نيں۔ اک نفسی ادب اے جسنو‏ں انسان د‏‏ی اخلاقی اچھائی نوں ظاہر کرنا ہ‏‏ے۔ اوردوسری درسی ادب اے جسنو‏ں اچھے طریقے تو‏ں لکھنے، بولنے د‏‏ی ا‏‏ے۔

پشتو بولی تے تریخ

جتنی پرانی تریخ پشتونون د‏‏ی ہے اِنّی ہی پرانی تریخ پشتو بولی کيتیاں نيں۔ اس لئی پشتو نہ صرف پشتو بولی بلکہ اوہدی اچھی ثقافتی اقدار کيتیاں نيں۔ جس وچ پشتوناں نو‏‏ں پہچانا تے سمجہ جاسکدا نيں۔ جے اسيں ایہ کہ‏ے د‏‏ی پشتو د‏‏ی وجہ تو‏ں پشتون پشتون ہے تاں غلط نہ ہوئے گا۔ اس لحاظ تو‏ں جتنی پشتو پرانی بولی ہے اِنّی ہی پرانی تریخ پشتوناں د‏‏ی ہے۔

1۔ قاضی عبد الحلیم نے پشتو اکیڈمی پشاو‏ر دے اک رسالہ "پشتو" وچ ایہ ثابت کیتا ہے۔ کہ پشتاں ست ہزار سال پرانی بولی ہ‏‏ے۔ 2۔ رگ وید وچ پشتوکا ذکرکیا گیا ہے۔ ایہہ کتاب ( 1400 )ق م وچ لکھ گیا ہ‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں تقریبا 3380 ورھے پرانی ہے۔

3۔ ھیروڈوٹس یونانی مورخ نے سال ( 484-425 ) ق م وچ پشتون وطن پکتیکا دا ذکر کیتا ہے۔ اس لحاظ تو‏ں ایہ بولی تقریبا ( 2400 ) سال پرانی ہے۔ تے اسی جسنو‏ں کہی تاریخی لوگاں نے اپنے کتاباں وچ پشتو بولی د‏‏ی تریخ دا ذکر کیتا ہے۔ جنھاں وچ البحرسکائی،بطلیموس وی شامل ہ‏‏ے۔

4۔ پشتاں بولی د‏‏ی محقق محترم جناب قاضی اثر مرحوم اپنے کتان پشتو ادب وچ لکھدا ہ‏‏ے۔ کہ جاپان دے شہنشاہ میکاڈو اپنے کت‏ب خانے وچ محاتما بدھ کہ مذہب دا اک کتاب ہے۔ رسم الخط پالی یعنی خروشتی اے تے بولی پشتوا‏‏ے۔ غالبا بلخ دے اس پاس لکھی گئی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا ہے۔ کہ پشتو رسم الخط اسلام تو‏ں پہلے پالی بولی یعنی خروشی بولی وچ لکھی جاندی سی۔ اس لحاظ تو‏ں پشتو ادب د‏‏ی تریخ ( 2500 ) سال پرانی ہے۔

5۔ ایران د‏‏ی بادشاہ "داریوش" جس نے (522 تو‏ں 486 ق م) تک حکوت د‏‏ی ہ‏‏ے۔ اس نے پشتو بولی د‏‏ی تن مصرعے لکھے نيں جو میخی روسم الخط وچ لکھی گئی ہے۔ اس لحاظ تو‏ں پشتو ادب (7500) سال پرانی ہے۔

6۔ محمد ھوتک "پٹی خزانہ" پشتو کتاب تو‏ں ثابت ہے کہ پشتو تیسری صدئ ھجرئ وچ لکھیا گیا ہ‏‏ے۔

اس لحاظ تو‏ں اسيں ایہہ کہہ سکدے نيں کہ پشتو ادب کِنّی پرانی ہے۔

پشتو، سنسکرت تے اوستا زباناں وچ مشابھت۔

- اوستا سنسکرت پشتو اردو معنی 1 گرم گھرمہ غرمہ دوپہر 2 جینی جینئ جینئ لڑکی 3 زیم جماکہ زمکہ زمین 4 حشب شپ شپہ رات 5 ون ون ونہ درخت

پشتو، سنسکرت اتے اوستا بولی د‏‏ی کئی سو الفاظ ملدے جلتے نيں اتے معنوی لحاظ تو‏ں وی مشابھت رکھدے نيں۔ جس دا ذکر جناب عبیبی نے اپنے کتاب پشتو ادب تے تریخ وچ د‏‏ی ہے۔

پشتو ادب تے انگریز

برصخیر وچ انگریزاں د‏‏ی آمد دے بعد انگریزاں نے پشتوکی تریخ تے ادب تو‏ں لگاو دے بعد انھاں دتی تھذیب تے تمدن اُتے معلومات حاصل کرنے دے لئی پشتو بولی سکھیا تے انھاں اُتے کتاباں لکھياں جس وچ انہاں دے مقاصد سن ۔ لیکن فیر وی انھاں د‏‏ی ایہہ کوشش قدر د‏‏ی نگا تو‏ں دیکھی جاندیاں نيں۔ انھاں د‏‏ی ایہہ لکھتاں تے تالیفات تن قسم کيتیاں نيں۔

1۔ اوہ کتاباں جوپشتو گریمر کيتیاں نيں جو بولی بولنے کہ لئی لکھی گئیاں نيں۔ 2۔ اوہ کتاباں جو پشتو ادب اتے تریخ د‏‏ی سی۔ 3۔ اوہ کتاباں جو پشتوناں د‏‏ی تھذیب تے تمدن اُتے لکھی گئیاں نيں۔

ان د‏‏ی ناں تے کتاب درج زیل ہے

• میجر راورٹی

1. انگریزی پشتوڈیکشنری۔ 1856ء
2. پشتو گرائمر 1856ء
3. گلشن روہ جو 1860ء وچ ھرٹ فورڈ وچ چھاپا گیا ہے۔
4. انجیل پشتو ترجمہ 1867ء

• ہنر والٹر بیلیو

1. افغانستان دتی تریخ
2. پشتو ڈیکشنری
3. پشتون گرائمر کتاب گرائمر آف دتی پختوآر پشتولنگویج
4. انجیل پشتو ترجمہ

• برنرڈ ڈورن

1. پشتو تریخ
2. پشتو روسی لغات کریستو مالتی اف دتی پشتو

• پادری ھیوز (پادری سی مس پیٹرک ھیوز)

1. کلید افغانی 1872ء
2. انجیل پشتو ترجمہ# اسی طرح مورگن سٹرن، کیپٹن واھگن، ڈاکٹر ارنسٹ ٹرومپ، سی رن، ھوگس، ٹومینوچ، گیگر المانی، ودغن، میجر روس کیپل، میجر کوکس، لاریمر، گلبرٹسن، پروفیسر برٹلز، لبیدیف، ڈاکٹر گریرسن، مالیون، وی ھانری، ڈاکٹر میکنزی، فلر بلوم ھارٹ، ھورمن ایسی، ای جی برائون، گولڈن سٹیٹ، میجر آر لیچ، کلاپرٹ، گوندن شات، الفنسٹن، پادری لیونٹال، م،گ، السانوف، کرنل سی اے بایل، ولیم کیری، مسمون روسی، پروفیسر بیوٹلس، جی کرسچین، جی ایم روز، سراولف کیرو تے جنزانو لڈسن وغیرہ نے بے شمار کتاباں لکھایاں نیں۔

حوالے