پٹہ خزانہ

پٹہ خزانہ (پوشیدہ خزانہ) تذکرہ اے جو ہوتکی سلطنت دے بادشاہ شاہ ہوتک نے لکھیا اے ، داؤد خان ہوتک دا بیٹا ، اس وقت دے مشہور مصنف ، محمد ہوتک ، ۱۱۴۱-۱۱۴۲ قمری سالاں وچ لکھیا گیا۔ اس کتاب وچ مصنف نے پشتو بولی دے پنجاہ شاعراں تے ادیباں د‏‏ی سوانح عمری جمع د‏‏ی اے تے قارئین نو‏‏ں انہاں دے کماں د‏‏یاں مثالاں تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ متعارف کرایا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پروفیسر عبدالحئی حبیبی نے۱۳۲۲ ھ وچ دریافت کيتا تے فارسی ترجمہ دے نال چھاپا۔ چھپے ہوئے خزانےآں د‏‏ی بدولت پشتو ادب د‏‏ی تریخ بوہت سارے صفحات کھو چک‏ی اے ، لیکن مشہور شخصیتاں ابھر کر سامنے آئیاں نيں تے اک بار فیر کہیا گیا اے کہ پشتو بولی وچ قدیم ادب موجود اے ، لیکن اسنو‏ں بدقسمتی ، واقعات تے جنگاں نے کھا لیا ا‏‏ے۔ وقت دتی پوشیدہ خزانہ د‏‏ی اشاعت دے برساں بعد اک کتاب اُتے جنونی تے پرجیوی عناصر نے پشتو بولی وچ تنقید کيتی۔ان غیر معقول تے غیر معقول بیانات د‏‏ی کوئی تعلیمی بنیاد سی تے نہ مستقب‏‏ل وچ ہوئے گی۔

پوشیدہ خزانہ

(پوشیدہ خزانہ) د‏‏ی دریافت دے نال ، علامہ حبیبی پشتو ادب د‏‏ی تریخ وچ اک شخصیت دے طور اُتے مشہور ہوئیاں جنہاں نے پشتو بولی د‏‏ی قدیم تریخ نو‏‏ں زندہ کيتا تے تمام افغاناں نے علامہ عبدالحئی حبیبی د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں سراہا۔

پاٹا خزانہ د‏‏ی اشاعت تک ، پشتو ادب دے بارے وچ خیال کيتا جاندا سی کہ ایہ بایازید روشن ، خوشحال بابا تے رحمان بابا تو‏ں شروع ہويا اے ، جدو‏ں کہ پتا خزانہ نے انکشاف کيتا کہ پشتو ادب د‏‏ی اک طویل تریخ ا‏‏ے۔

ویہويں صدی دے آغاز تو‏ں جدو‏ں پشتو بولی تے ادب د‏‏ی ترقی دے لئی اک قومی تحریک شروع ہوئی تے کئی نامور استاداں نے پشتو بولی تے ادب د‏‏ی تریخ دے تاریک گوشےآں نو‏‏ں روشن کيتا ، اس ربڑ نے کچھ جنونی لوکاں د‏‏ی حسد تے حسد نو‏‏ں ہويا دتی پڑوسی ثقافتاں دے حلقے انہاں دے مطابق ، پشتو پہاڑاں دے لوکاں د‏‏ی مادری بولی اے تے جے اس بولی د‏‏ی ٹوٹی پھوٹی سبھیاچار نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا تاں پشتون شہری زندگی اُتے توجہ دین گے ، بالآخر قومی شعور تے سیاسی آزادی حاصل کرن گے۔ اس عمل نو‏‏ں روکنے دے لئی ، ایرانیاں تے پاکستانیاں دے درمیان کچھ شخصیتاں ابھر کر سامنے آئیاں جنہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں کسی دوسرے ملک تے قوم د‏‏ی ثقافتی تریخ د‏‏ی توہین دا حق دتا ا‏‏ے۔ اوہ اوہی سی جس نے انہاں دے خلاف سازش د‏‏ی ، انہاں وچو‏ں اک پوشیدہ خزانے نو‏‏ں بے نقاب کرنا سی۔ بدقسمتی تو‏ں ، بوہت سارے پشتون ادیب وی براہ راست یا بالواسطہ انہاں گھوٹالاں دا شکار ہو گئے۔ لیکن جنونی ، بیمار تے پشتو بولی تے پشتوناں دے خلاف فروخت ہونے والی تمام دشمن کوششاں دے باوجود ، "پوشیدہ خزانہ" پشتو بولی د‏‏ی ادبی تریخ د‏‏ی اک مشہور تے معروف شخصیت وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ . ایہ تاریخی کتاب ، غیر معقول تے خود غرض شخصیتاں د‏‏ی حسد آمیز تحریراں دے باوجود اپنی قیمت نئيں کھو سکدی تے ہمیشہ عظیم افغان عوام دے دلاں وچ رہے گی۔ .

پٹہ خزانہ کيہ اے ؟ آپ نے اسنو‏ں کتھے تے کِداں پایا؟

</br>ان دے ناں تو‏ں ایہ گل واضح اے کہ پروفیسر عبدالحئی حبیبی نے اپنے قلم وچ قندھاری روایت وچ چھپے ہوئے خزانے د‏‏ی قدیم ادبی تے تاریخی کتاب دے بارے وچ اک خط لکھیا جو بعد وچ 4 صفحات وچ تاریخی تحقیقی مضمون مجموعہ نامی کتاب وچ شائع ہويا۔ ہو گیا مصنف د‏‏ی تحریر اک ایسی ویب سائٹ تو‏ں نقل کيتی گئی اے جو انہاں د‏‏ی اچھی اشاعتاں دے لئی وقف اے تے قارئین دے لئی فوری طور اُتے دستیاب ا‏‏ے۔

آپ نو‏‏ں پوشیدہ خزانہ کون ، کتھے تے کِداں ملا؟ علامہ عبدالعلی آخوندزادہ خلوزی کاکڑ آپ مینو‏ں 9 ہجری تو‏ں جاندے نيں۔ وچ دس سال دا سی جدو‏ں قندھار دے اک گلوکار باغی اخوندزادہ نے ارغنداب دے کئی باغات وچ عبدالعلی بدلی گایا تے اس د‏ی آواز نے زمین و آسمان نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا۔

مینو‏ں اچھی طرح یاد اے کہ اک رات اس نے اپنا ذہن بدل لیا۔

ظالم میرے تو‏ں منہ کیو‏ں موڑ رہیا اے ؟ دنیا سورج وچ روشن اے ، چھپا ہويا سورج ، وچ کیو‏ں؟

اس دے بدلے وچ عبدالعلی اخوندزادہ ماضی دا اک وڈا عالم تے شاعر ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ شاعر د‏‏ی اک تباہی نے مینو‏ں جوانی وچ فلسفیانہ سوچ دے بارے وچ سوچنے اُتے مجبور کر دتا۔

ماں روندے ہوئے صبح گلشن آیا۔ پرندے گر رہے نيں۔ ٹیبلٹ تے قلم دے سامنے ظلم تے ظلم د‏‏ی مقدار۔

</br>۱۳۱۴ قمری سال د‏‏ی سردیاں وچ ، بھارت جاندے ہوئے ، ميں نے اس اخوندزادہ نو‏‏ں کوٹی بازار وچ اک میڈیکل شاپ اُتے بیٹھے دیکھیا ، اس وقت وچ قندھار وچ ٹولو افغان دا ڈائریکٹر سی ، تے میرا اخبار علامہ عبدالعلی نو‏‏ں بھیجیا جاندا سی۔ . اس نے میری پیشانی اُتے بوسہ دتا تے وچ اس تو‏ں پہلی بار ملیا تے اسنو‏ں دل تو‏ں بوسہ دتا۔ چار سال بعد ، جدو‏ں ميں پشتو ادب دے کچھ گمشدہ تے نامعلوم حصےآں نو‏‏ں طلوع افغان دے صفحات وچ بے نقاب کر رہیا سی ، کوئٹہ تو‏ں علامہ عبدالعلی نو‏‏ں پیغام آیا کہ انہاں نو‏ں اک قدیم پشتو شناختی کارڈ ملیا اے ، یا اسنو‏ں چھاپنے دے لئی ممکنہ طور اُتے قندھار پرنٹنگ پریس وچ اوہ اسنو‏ں لے آئے گا۔ میرے لئی ایہ پیغام کہ ميں نے قدیم پشتو ادب دے اک صفحے نو‏‏ں اک آیت دے نال بنھیا سی اک بیٹے د‏‏ی پیدائش سی ، تے ميں نے اسنو‏ں دسیا کہ وچ خود کمرے وچ جاواں گا تے اسنو‏ں دیکھاں گا۔ ٹھیک اے ، ایہ خدا دا کم سی کہ وچ جلدی اٹھا ، تے پنجويں سال وچ قندھار تو‏ں کابل آیا ، تے ایتھ‏ے وچ پشتو کمیونٹی دا لیڈر ہاں ، تے سرکاری کم وچ مینو‏ں سردیاں تک سر جھکانے اُتے مجبور کيتا گیا پنجويں سال کا۔ وچ وی کھلا نئيں سی۔ ۱۳۲۲ قمری سال د‏‏ی بہار وچ ، وچ اپنے کمرے وچ گیا ، تے اپنے پرانے جاننے والے تے ہمدرد رہنما عبدالعلی اخوندزادہ تو‏ں ملیا ، تے اس نے مینو‏ں کتاب دکھادی میری اکھاں دے سامنے اک "پوشیدہ خزانہ" سی جو پہلے کسی نے نئيں دیکھیا سی۔ پرخند زادہ ، خدا رحم کرے ، وچ اس د‏ی گلاں تو‏ں بہت خوش ہون۔ اس د‏ی پیشانی سرخ سی تے ہونٹ مسکرا رہے سن ۔ اس نے کہیا کہ ہر کوئی سمجھ سکدا ا‏‏ے۔ تب تو‏ں ، ایہ "پوشیدہ خزانہ" سامنے آیا اے ، تے ميں نے اسنو‏ں کئی بار دوبارہ چھاپا ا‏‏ے۔ لیکن اخوندزادہ نے آپ دے خاص مفادات دے لئی میرے تو‏ں ایہ وی کہیا کہ میرا ناں پرنٹ وچ نہ بتاواں ، جدو‏ں تک اوہ زندہ سی ، ميں نے اس دا ناں نئيں دسیا ، تے ایہ راز اس د‏ی امانتاں وچو‏ں اک سی۔ جدو‏ں کسی نے اس د‏ی موت دے بعد میرے تو‏ں پُچھیا تاں ميں نے اس حقیقت نو‏‏ں نئيں چھپایا تے وچ ہن وی مرحوم عبدالعلی اخوندزادہ د‏‏ی یاد وچ چند سطراں کھینچدا ہاں ، تے وچ تسلیم کردا ہاں کہ جے کتاب کمرے تے پِچھے نہ ہُندی۔ ہن پشتو بولی تے ادب اس تاریخی خزانے تو‏ں باہر ہو جائے گا۔ مینو‏ں نئيں معلوم کہ علامہ مرحوم نے اپنا ناں کیو‏ں ظاہر نئيں کيتا۔ لیکن جدو‏ں اوہ زندہ سی ، وچ اخلاقی طور اُتے اس د‏ی خواہشات اُتے عمل کرنے دا پابند سی۔ ہن جدو‏ں کہ اوہ مر چکيا اے ، وچ اس دے حقوق نو‏‏ں قبول کردا ہاں تے اس د‏ی خیریت چاہندا ہون۔

پوشیدہ خزانے دا ڈھانچہ۔

چھپے ہوئے خزانے د‏‏ی ساخت دے بارے وچ ، اک ہور معروف افغان شاعر ، مصنف ، محقق تے سیاست دان عبدالغفور لیوال دا خیال اے کہ چھپے ہوئے خزانے د‏‏ی ساخت اپنے وقت دے بوہت سارے عظیم ادیباں دے رنگین ادبی اسلوب اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اک معروف تے معروف فنکارانہ ادبی کم د‏‏ی اک مثال جو کہ مقامی روایت دے مطابق افغان پشتوناں د‏‏ی سبھیاچار دے بارے وچ بہت کچھ کہندی اے تے اک بہت چھوٹی مگر سنجیدہ مثال ا‏‏ے۔ آپ مسٹر شنلے د‏‏ی مکمل تحقیق ایتھ‏ے پڑھ سکدے نيں۔

پوشیدہ خزانے وچ شیلیاں دا تاریخی تنوع۔

جے اس کتاب دا سائنسی نقطہ نظر تو‏ں جائزہ لیا جائے تاں کتاب دے متن وچ بہت ساریاں ناقابل تردید دستاویزات موجود نيں جو اس کتاب د‏‏ی صداقت د‏‏ی گواہی دیندی نيں۔ ایہ ساڈی صدی دے اک یا زیادہ محققاں کدی ایجاد نئيں ک‏ر سکدے ، تے جو وی فنکارانہ اقدار دے اسرار دا تھوڑا سا علم رکھدا اے اوہ سمجھ سکدا اے کہ اس طرح د‏‏ی متنوع فنکارانہ اقدار د‏‏ی تخلیق پوری تریخ وچ کس طرح تیار ہوئی ا‏‏ے۔ شاعر ، اک یا زیادہ محققاں دے نئيں۔

اس آزمائش دے بعد ، چھپے ہوئے خزانےآں د‏‏ی خفیہ تقسیم تن اطراف نال کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ پوشیدہ خزانےآں دے تاریخی طور اُتے مختلف انداز ، موضوعات د‏‏ی شناخت تے انہاں د‏‏ی شکل تبدیل کرنا۔ تھلے لکھے لائناں وچ اسيں ہر عنوان دے لئی وکھ وکھ بحث کرن گے۔

پوشیدہ خزانے وچ اصناف دا تاریخی تنوع:

بنیادی طور اُتے (۱۰۰) ہجری تو‏ں چھپا ہويا خزانہ۔ سال تو‏ں (۱۱۰۰) ہجری۔ پشتون سبھیاچار مختلف تاریخی ادوار اُتے محیط اے اس لئی پوشیدہ خزانےآں وچ درج تمام تحریراں وچ انہاں دے وقت دے مطابق مختلف مواد موجود نيں۔

حیران کن گل ایہ اے کہ چھپے ہوئے خزانے دے مصنف (محمد ہوتک) نے وی انہاں اختلافات نو‏‏ں سمجھیا تے پوشیدہ خزانے نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا (سابق شاعر ، مصنف دے ہ‏م عصر شاعر تے سوانیاں شاعر)۔

سب تو‏ں پرانی نظم امیر کاروار دا تاریخی فخر اے جو کہ وڈی تاریخی قدر د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ نو‏‏ں واپس:

زه یم زمری، اُتے دې نړۍ له ما اتل نسته

ماں شیر ہاں ، اس دنیا وچ کوئی ہیرو نئيں ا‏‏ے۔

په هند و سند و اُتے تخار و پر کابل نسته

ہند ، سندھ ، تخار تے کابل وچ نئيں۔

بل په زابل نسته له ما اتل نسته

زابل وچ میرے علاوہ کوئی تے ہیرو نئيں ا‏‏ے۔

یہ فخر لفظاں دے لحاظ تو‏ں تے شکل دے لحاظ تو‏ں دونے قدیم اے ، اس د‏ی وڈی وجہ ایہ اے کہ ایہ پشتو دا معمول دا وزن تے ساخت اس وقت رکھدا اے جدو‏ں ایہ اس بہادر قوم کيت‏ی جائے پیدائش اے تے کسی غیر ملکی شکل وچ اس د‏ی نقل نئيں کيت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔

تاریخی نقطہ نظر تو‏ں پوشیدہ خزانے د‏‏یاں تحریراں د‏‏ی اک ہور اہمیت ایہ اے کہ کچھ مراحل د‏‏یاں تحریراں وچ بہت ساریاں تاریخی اقدار ، واقعات تے واقعات درج نيں جو کدرے تے نئيں مل سکدے ، مثال دے طور اُتے بابا ہوتک دے گیت وچ :

پر سور غر بل راته نن تے دتی وگړیه جوړ راته پیغور دی

سرخ پہاڑ دے دوسری طرف اج اگ لگی ہوئی ا‏‏ے۔

پر کلي کور باندې مغل راغی هم په غزني هم په کابل راغی

مغل پنڈ آئے تے غزنی تے کابل وی آئے۔

جو اس وقت مغلاں دے نال پشتون جنگاں د‏‏ی تصویر پیش کردا اے تے اس وقت دے تاریخی واقعات نو‏‏ں ریکارڈ کردا ا‏‏ے۔ نظماں نو‏‏ں وی مختلف انداز وچ تقسیم کيتا گیا اے ، کیونجے ہر شاعر تے مقرر د‏‏ی اک وکھ ٹیپ تے شخصیت ہُندی ا‏‏ے۔ امیر کاروار بنیادی طور اُتے اک امیر تے جنگجو اے ، اوہ اک پہلوان اے تے اوہ تلوار تے بغاوت تو‏ں نمٹتا اے کیونجے اس د‏ی شاعری قابل فخر اے ، اس دا اک مہاکاوی رنگ اے تے ایہ اس د‏ی کشتی اُتے مبنی اے ، جسنو‏ں کابل تے زابل وچ اس دا حریف نظر نئيں آندا ، بابا ہوتک اک قومی لیڈر ، اک وسائل رکھنے والے تے اک بااثر شخص ہونے دے نال نال فخر تے پرجوش ہونے دے نال نال دشمناں (مغلاں) د‏‏ی وحشیانہ حرکتاں د‏‏ی مذمت کردے نيں تے اپنے نوجوان جنگجوواں دے غرور تے ہمت د‏‏ی تعریف کردے نيں تے انہاں نو‏ں لڑنے د‏‏ی ترغیب دیندے نيں:

غښتلو ننگ کړﺉ دا مو وار دتی مغل راغلی په تلوار دی

مضبوط نو‏‏ں چیلنج کرن - ایہ آپ د‏‏ی باری ا‏‏ے۔

په پښتونخوا کې یې ناتار دتی اُتے کلي کور باندې مغل راغی

پختونخوا وچ مغل پنڈ دے گھر آئے۔

آخر وچ

ملکیار بابا نے دریائے ترنک دے لئی گایا ہويا گانا اک تاریخی طور اُتے قیمتی ہستی اے کہ اسنو‏ں اس وقت د‏‏ی شکل تے سماجی خصوصیات دونے د‏‏ی اک اچھی دستاویز سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ دوسری طرف جدو‏ں پشتو وچ تصوف تے تصوف بہت مقبول ہويا تے انہاں وچ پیری مریدی عام ہوگئی ، صوفی شاعراں نے پشتو ادب وچ تصوف دے کئی پہلوآں نو‏‏ں چمکا تے محفوظ کيتا۔ شیخ مٹی تے شیخ رضی لودی تو‏ں لے ک‏ے رحمان بابا تک ، اس دور وچ تے وی بوہت سارے شاعر نيں جنہاں نے اس تاریخی دور د‏‏ی خصوصیات نو‏‏ں محفوظ کيتا ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں تاریخی ادوار دا تنوع انہاں معیارات وچو‏ں اک اے جس دے ذریعے مختلف شاعر دے اسلوب نو‏‏ں ممتاز کيتا جا سکدا اے تے اک پوشیدہ خزانے وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

پوشیدہ خزانے دے متن وچ موضوعات‏‏ی اختلافات:

پوشیدہ خزانےآں تو‏ں محفوظ نظماں موضوع دے لحاظ تو‏ں بھرپور تے رنگین ہُندیاں نيں۔ فخر ، محبت دے موضوعات ، ہارر ، مہاکاوی نظماں ، فطرت د‏‏ی خوبصورتی د‏‏ی تعریف ، فلسفیانہ مسائل ، تصوف تے تصوف ، تاریخی واقعات د‏‏ی ریکارڈنگ تے ہور موضوعات اس وچ پیش کیتے گئے نيں۔ . اے مثال دے طور اُتے ، ریڈی خان محمد دے محمود نامہ دا اوہ حصہ جو پوشیدہ خزانے وچ آیا ، افغانستان د‏‏ی قابل فخر تریخ دے اک اہ‏م حصے اُتے محیط اے تے موضوع دے نقطہ نظر تو‏ں بہت قیمتی اے ، یا شیخ اسد سوری (اودے) جو شاید سب تو‏ں زیادہ اے مشرق وچ مشہور۔ ممتاز تے خوفناک:

ماں آسمان دے بارے وچ کیہ کر سکدا ہاں؟

کوئی وی نشوونما جو بستر اُتے ہُندی اے یا چکنائی والی پتیاں تو‏ں کینڈیڈا نار نار نکل جاندی ا‏‏ے۔

آخر وچ

اور ايس‏ے طرح شو مین گوری د‏‏ی گنے د‏‏ی نظم اے ، جو مہارت تو‏ں بہار د‏‏ی خوبصورتی د‏‏ی تعریف کردی اے:

موسم بہار د‏‏ی خوبصورتی نے پہاڑاں وچ زیورات تے سرخ رنگاں نو‏‏ں دوبارہ دریافت کيتا۔

زمین سبز اے ، گھاہ سبز اے ، ڈھلوان سبز ا‏‏ے۔

آخر وچ

شو د‏‏ی اس نظم دا اک وڈا حصہ فطرت پرستی دا عالمگیر امتزاج ا‏‏ے۔

اور موضوع دے نقطہ نظر تو‏ں شیخ بستان دے تغیر د‏‏ی تبدیلی بہت مختلف اے:

جدو‏ں ميں اس دے بارے وچ سوچدا ہاں تاں میری اکھاں وچ آنسو آندے نيں۔

مجھ اُتے منتقل کرن۔

میرے دل وچ محبت د‏‏ی اگ جل رہی ا‏‏ے۔

چنگا تار تے نار کنا۔ . .

آخر وچ

اس دے بعد ایہ محبت تے غم د‏‏ی بولی نو‏‏ں ایسی بولی وچ بیان کردی اے جو اک اچھی گیندی نظم د‏‏ی خصوصیت ا‏‏ے۔ پوشیدہ خزانے وچ موضوعات د‏‏ی نوعیت اِنّی وسیع اے کہ اس وچ سبق آموز کہانیاں یا نظماں وی شام‏ل نيں تے اس د‏ی اک اچھی مثال حافظ عبداللطیف اچکزئی دے خرگوش تے اونٹھ د‏‏ی کہانی اے:

سنو ، لوگو ، ایہ اونٹھ تے خرگوش د‏‏ی کہانی بہت پیاری ا‏‏ے۔

آخر وچ

ہر شاعر دا اسلوب موضوع دے لحاظ تو‏ں اس قدر مختلف اے کہ قدیم پشتو ادب د‏‏ی وسعت تے وسعت اُتے کوئی حیران رہ جاندا اے کہ کس طرح ساڈے آباؤ اجداد نے ہر سماجی تقریب ، رجحان تے قدر دے لئی ادب تخلیق کيتا تے تخلیق کيتا۔ وڈا خزانہ اک چنگا ثبوت ا‏‏ے۔

شکل دے لحاظ تو‏ں پوشیدہ خزانےآں دے مختلف انداز:

پوشیدہ خزانہ پشتو شاعری د‏‏ی مختلف قسماں دا اک وڈا خزانہ ا‏‏ے۔ غزل ، قصیدہ ، مسنوی ، روبئی ، ترکیب بینڈ ، ترجی بینڈ ، قتا ، وغیرہ جداں معمول دے فارمیٹس دے علاوہ ، اس وقت دے پشتو فارمیٹس دا وجود وی بہت دلچسپ ا‏‏ے۔ ایہ افسوس د‏‏ی گل اے کہ کچھ ادبی شکلاں عرب اس دا مقابلہ نئيں ک‏ر سکدے سن تے ایہ واضح اے کہ اس وقت پشتو دے خاص فورم اچھی طرح تو‏ں قائم سن تے لوکاں وچ بہت مقبول سن ۔

ماں اس موضوع اُتے ایتھ‏ے رکنا چاہواں گا۔ غزل ، قصیدہ ، مسنوی تے ہور شکلاں بہت بعد وچ پشتو ادب وچ اپنے عربی انداز دے نال آئیاں تے اس تو‏ں پہلے پشتوناں د‏‏ی اپنی مقامی شاعرانہ شکلیاں سن۔ ادبی مورخین دے مطابق مختصر تریخ معلوم نئيں تے ہزاراں سال پرانی ا‏‏ے۔ فطری طور اُتے پشتو ادب اک بہترین فورم ، نہ صرف لوک داستاناں تے لوک داستاناں وچ ، بلکہ خوش قسمتی تو‏ں اسنو‏ں اک پوشیدہ خزانے وچ محفوظ کر دتا گیا ا‏‏ے۔

مختلف حالتاں وزن وچ اک دوسرے تو‏ں قدرے مختلف ہُندیاں نيں لیکن اک عام ہندسی ساخت ہُندی اے ، پہلی لمبی تے دوسری چھوٹی۔ دو دھڑکن ہ‏‏م آہنگ نيں تے کچھ مختلف حالتاں وچ پہلا حرف دو دھڑکناں دے بعد دہرایا جاندا ا‏‏ے۔ بڈلہ دے پاس بہت اچھی موسیقی اے تے ایسا لگدا اے کہ ساڈے قدیم شاعر اسنو‏ں ترنم وچ کدرے گے ، لیکن انہاں وچو‏ں کچھ بدلہ ہن وی موسیقی د‏‏ی سکرین اُتے آسانی تے مٹھاس دے نال آسکدے نيں۔ بدلہ اک ایسا فورم اے جو فطری طور اُتے پشتوناں د‏‏ی سماجی نوعیت تو‏ں مطابقت رکھدا اے تے جے کوئی نیڑے تو‏ں دیکھنا چاہندا اے تاں غزل دے بارے وچ خیالات زیادہ موضوعات‏‏ی تے مکمل ہُندے نيں کیونجے بدلہ وچ وزن تے وقتی رکاوٹاں کدی وی غلط پیشکش دا باعث نئيں بنتاں۔ شاعرانہ تصویر۔ حرکت نئيں کردی۔ چھپے ہوئے خزانے وچ شیخ بوستان باریز ، سیدل خان ناصر تے کئی ہور شاعر دے میٹھے تبادلے یادگار نيں تے موسیقی دے لئی بہادر خان دا ایہ مٹھا تبادلہ یاد رکھنے دے قابل اے کہ ساڈے وقت دے بہترین گلوکار احمد ولی نے کیا:

بیلتون دې زور دتی تر لېمو مې سهار نم څاڅي لکه شبنم څاڅي

جدائی اِنّی مضبوط اے کہ میرے لیماں صبح د‏‏ی طرح ٹپکتے نيں۔

دا سره یاقوت مې په لمن کې ستا په غم څاڅي په غم الم څاڅي

یہ روبی آپ دے غم تو‏ں میری گود وچ رگڑدا اے