وہب بن منبہ

وہب بن منبہ
(عربی وچ: وهب بن منبه)
جم	سنہ 655   ذمار، یمن
وفات	سنہ 738 (82–83 سال)  صنعاء
شہریت	اموی خلافت
بہن/بھائی	ہمام بن منبہ
عملی زندگی
استاذ	عبد اللہ بن عباس
پیشہ	مورخ ،  محدث ،  قاضی ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  اسرائیلیات
باب اسلام

وہب بن منبہ اک مؤرخ تے قدیم کتاباں دے اکثر قصے انہاں تو‏ں مروی نيں تے صاحب الاخبار و قصص مشہور نيں۔

ولادت

وہب بن منبہ خلافت عثمان وچ ۳۴ھ مطابق ۶۵۴ءماں پیدا ہوئے وڈے زاہد متقی تابعین وچو‏ں سن صحاح ستہ دے راویاں وچ شمار ہُندا اے ۔وہب بن منبہ د‏‏ی عام کتاباں سماوی خصوصاً تورات تے انجیل تو‏ں واقفیت تے انہاں تو‏ں متعلق انہاں دے معلومات د‏‏ی کثرت تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ اہلِ کتاب وچو‏ں سن ؛ لیکن چونکہ ارباب رجال وچو‏ں کسی نے انہاں دے اہلِ کتاب ہوݨ د‏‏ی تصریح نئيں کيت‏‏ی اے، اس لئی مینو‏ں انہاں کواس لسٹ وچ داخل کرنے تو‏ں تامل تھا؛ لیکن ابن ندیم د‏‏ی ایہ تصریح مل جانے دے بعد کہ اہلِ کتاب وچو‏ں جولوک ایمان لیائے سن، انہاں وچ وہب بن منبہ وی سن زمرۂ اہلِ کتاب تابعین وچ داخل ک‏ر ليا گیا؛ مگراس دے بعد اک دوسرا سوال کہ اوہ عیسائی سن یایہودی باقی رہ جاندا اے، انہاں وچو‏ں کسی اک د‏‏ی تصریح نظر تو‏ں کدرے نئيں گذری؛ لیکن کتاباں تفسیر وچ عام ظور اُتے تے ابونعیم نے حلیۃ الاولیاء وچ خاص طور پران دے جواقوال نقل کيتے نيں انہاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ عیسائی لٹریچر دے مقابلہ وچ یہودی لٹریچر تو‏ں ودھ واقف سن ؛ ہور سیف بن ذمی یزن یمنی یہودی تو‏ں انہاں دا عزیزانہ تعلق وی سی، اس تو‏ں قیاس ہُندا اے کہ اوہ یہودی رہے ہوݨ گے، ہن اس مختصر تمہید دے بعد انہاں دے حالات لکھے جاندے نيں:

ناں و نسب

وہب بن منبہ, ہمام بن منبہ دے چھوٹے بھائی سن ۔وہب ناں (یہ حالات بوہت‏ے تابعین تو‏ں ماخوذ نيں)، ابوعبداللہ کنیت، نسب نامہ ایہ اے، وہب بن منبہ بن کامل بن مسیحابن ذمی کنازیمنی صنعانی، اک روایت ایہ اے کہ وہب عجمی النسل سن، انہاں دے والد منبہ کسریٰ دے زمانہ وچ جدو‏ں اس نے سیف بن ذی یزن حمیری د‏‏ی قیادت وچ حبشہ پرمہم بھیجی سی، یمن آئے سن تے پھرایتھے آباد ہو گئے تے عہدِ نبوی وچ مشرف باسلام ہو گئے۔

پیدائش

سنہ۳۴ھ وچ پیدا ہوئے۔

فضل وکمال

اسلامی علوم وچ وہب دا کوئی خاص درجہ نہ تھا؛ بلکہ جداں کہ اگے چل کرمعلوم ہوئے گا کہ بمقابلہ اس دے اوہ دوسرے مذاہب د‏‏یاں کتاباں تے صحیفاں دے عالم سن ؛ پ‏ر اوہ اسلامی علوم تو‏ں بیگانہ نہ سن، تابعین وچ ممتاز شخصیت دے مالک سن، علامہ نووی رحمہ اللہ لکھدے نيں کہ اوہ جلیل القدر تابعی نيں، انہاں د‏‏ی توثیق پرسب دا اتفاق ا‏‏ے۔

حدیث

حدیث وچ متعدد صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین تو‏ں فیضیاب ہوئے سن، حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ، جابر بن عبد اللہ رضی اللہ عنہ، عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ، عبد اللہ بن عمروبن العاص رضی اللہ عنہ، ابوسعید خدری رضی اللہ عنہ، انس بن مالک تے نعمان ابن بشیر تو‏ں انہاں د‏‏ی روایت ملدی نيں۔ ان دے صاحبزادے عبد اللہ وعبدالرحمن تے بھتیجے عبدالصمد تے عقیل تے عام لوکاں وچ عمروبن دینار، سماک بن فضل اسرائیل وغیرہ نے انہاں تو‏ں سماع حدیث کيتا سی۔

فقہ

ان دے تفقہ دے سلسلہ وچ صرف اس قدر معلوم اے کہ حضرت عمربن عبدالعزیز رحمۃ اللہ علیہ دے زمانہ وچ صنعا دے عہدۂ قضاء پرمامور سن ۔

غیر مذاہب دے صحیفاں دا علم

وہب دوسرے مذاہب دے صحیفاں دے وڈے نامور عالم سن ؛ بلکہ اس بارے وچ انہاں د‏‏ی جماعت وچ انہاں دا کوئی مقابل نہ سی، امام نووی رحمہ اللہ لکھدے نيں کہ اوہ گذشتہ کتاباں دے علم ومعرفت وچ مشہور نيں حافظ ذہبی رحمہ اللہ لکھدے نيں کہ اوہ وڈے وسیع العلم سن تے اپنے زمانہ وچ کعب احبار دے نظیر منے جاندے سن ۔ استقصاء تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے بانوے الہامی کتاباں دا مطالعہ کيتا سی، جنہاں وچو‏ں بعض ایسی سی جنہاں دے متعلق لوکاں کوکم واقفیت اے، داؤد بن قیس صنعانی دا بیان اے کہ ميں نے وہب تو‏ں سنیا اوہ کہندے سن کہ ميں نے بانوے آسمانی کتاباں پڑھیاں جنہاں وچو‏ں بہتر کنیساں وچ تے لوکاں دے پاس موجود نيں تے با ئیس کتاباں دا علم بوہت گھٹ لوکاں نو‏‏ں اے، انہاں تمام کتاباں وچ ایہ مضمون مشترک اے کہ جوانسان مشیت د‏‏ی نسبت اپنی طرف کردا اے اوہ کافر اے، بعض روایتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ تِیہہ کتاباں ایسی جوتِیہہ نبیاں پراُتری سی، انہاں دونے روایتاں وچ کوئی تضاد نئيں اے ؛ بلکہ دونے صحیح نيں، تِیہہ کتاباں ایسی رہی ہوݨ گیاں جنہاں د‏‏ی حیثیت مستقل مصاحف د‏‏ی ہوئے گی تے بقیہ مستقل کتاباں نہ رہی ہوݨ گیاں اس قدر مسلم اے کہ اوہ کتاباں ماضیہ دے سب تو‏ں وڈے عالم سن تے قدیم صحیفاں دے مشہور تے نامور علما کعب احبار تے عبد اللہ بن سلام دونے دا مجموعی علم انہاں د‏‏ی تنہا ذات وچ جمع سی۔

تصنیفات

عہدِ اسلام وچ فن تریخ پرسب تو‏ں پہلی کتاب حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ اخبار الماضیین لکھی گئی، اس دے بعد وہب بن منبہ کویہ فخر حاصل اے کہ انھاں نےاس فن وچ اک مفید کتاب ذکرالملوک لکھی، ایہ اودو‏ں ناپید اے ؛ لیکن ستويں صدی تک موجود سی، علامہ ابن خلکان نے اس کتاب کودیکھیا تھا؛ انھاں نے لکھیا اے کہ اس وچ یمن دے متعلق بہت مفید معلومات نيں تے اس وچ ملوک حمیر دے اخبار وانساب تے انہاں دے مقابر واشعار دا تذکرہ تفصیل تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ اس کتاب دے علاوہ صاحب کشف الظنون نے انہاں د‏‏ی اک کتاب دا تذکرہ کيتا اے، کشف الظنون د‏‏ی عبارت ایہ اے: أول من صنف فيها: عروة بن الزبير وجمعها أيضا: وهب بن منبه۔ (کشف الظنون:۲/۱۷۴۶، شاملہ، موقع المحدث المجاني، المؤلف: مصطفى بن عبد الله كاتب جلبي القسطنطيني ترجمہ: مغازی وچ سب تو‏ں پہلے عروہ بن زبیر نے تصنیف کيتی، اس دے بعد اس فن کووہب ابن منبہ نے جمع کيتا۔ اس کتاب دا اک نسخہ ہیڈن برگ (جرمنی) وچ موجود اے، اس نسخہ پرسنہ کتابت سنہ۲۲۸ھ درج اے تے راوی دا ناں محمد بن بکر عن عبدالمنعم عن ابیہ عن ابی الیاس عن وہب درج اے، وہب نے اپنی عادت دے مطابق اس وچ وی اسناد دا استعمال نئيں کيتا اے، اس کتاب د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ انھاں نے کدرے اسرائیلیات کوداخل نئيں کيتا ا‏‏ے۔

فضائلِ اخلاق

وہب فطرۃ نہایت صالح سن، دینی کتاباں دے مطالعہ نے اُنہاں کواور ودھ حلیم تے عبادت گزار بنادتا سی، اوہ عابد شب زندہ دار سن، ساری رات عبادت کردے سن، کامل ویہہ سال تک انھاں نے عشاء دے وضو تو‏ں فجر د‏‏ی نماز پڑھی، طبیعت وچ نرمی اس قدر سی کہ کسی ذمی روح دے لئی انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں گاݪ یادرشت کلمہ نہ نکلیا۔

غیر معتبرروایات

لیکن کعب احبار د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی ذات وی مسلماناں وچ غیر معتبر اسرائیلیت د‏‏ی اشاعت دا باعث ہوئی۔

حکیمانہ مقولے

حلیۃ الاولیاء وچ وہب بن منبہ دے بوہت سارے حکیمانہ اقوال درج نيں، انہاں وچو‏ں چند ایتھ‏ے نقل کيتے جاندے نيں، فرمایا کہ بے عمل تے آوارہ آدمی حکماء وچ نئيں ہوسکدا فرمایا کہ حضرت لقمان علیہ السلام نے اپنے صاحبزادے کونصیحت کيتی کہ اے نورِ چشم اہلِ ذکر تے اہلِ غفلت د‏‏ی مثال نور تے ظلمت د‏‏ی اے، یعنی اہلِ ذکر وچ خدا دا نور ہُندا اے تے اہلِ غفلت وچ ظلمت ہُندی اے، اک بار نصیحت کردے ہوئے فرمایا کہ ترازو دے پلڑاں د‏‏ی طرح ہرچیز دے دوکنارے ہُندے نيں؛ اگراک کوپکڑوگے تودوسرا جھک جائے گا، اس لئی چاہیے کہ وسط کوپکڑو؛ تاکہ دونے وچو‏ں کوئی نہ جھکنے پائے، یعنی ہرکم وچ اعتدال ملحوظ رکھنا چاہیے۔ فرمایا: ہرچیز ابتدا وچ چھوٹی ہُندی اے ؛ پھرآہستہ آہستہ وڈی ہوجاندی اے ؛ لیکن مصیبت دا حال اس دے بالکل برعکس اے، اوہ ابتدا وچ وڈی ہُندی اے ؛ پھرآہستہ آہستہ چھوٹی ہوجاندی اے، عینی اس دا اثرگھٹ جاندا ا‏‏ے۔ فرمایا جوشخص علم حاصل کردا اے تے اس پرعمل نئيں کردا اس د‏ی مثال اس طبیب د‏‏ی سی اے جس دے پاس دوا تے شفا دا سامان موجود اے ؛ لیکن اوہ انھاں استعمال نئيں کردا کسی نے انہاں تو‏ں دریافت کيتا کہ اک شخص نماز وچ طویل قیام کردا اے تے دوسرا سجدہ وچ ، دونے وچ کون افضل اے ؟ فرمایا: جواللہ تعالیٰ تو‏ں ودھ تعلق تے محبت رکھدا ہوئے۔ فرمایا:منافق د‏‏ی اک پہچان ایہ اے کہ اوہ تعریف کوپسند کردا اے تے تنقید کوناپسند فرمایا:اگرکسی بچہ وچ دووصف موجود نيں تواس تو‏ں رشدوصلاح د‏‏ی توقع اے، اک حیا، دوسرے بھَو۔ اک مرتبہ فرمایا کہ ہرچیز د‏‏ی کوئی نہ کوئی علامت تے شناخت ہُندی اے، دین د‏‏ی علامت تن چیزاں نيں، ایمان، علم تے عمل؛ پھرایمان د‏‏ی وی تن علامتاں نيں، اللہ پر، ملائکہ اُتے تے اس دے رسولاں تے اس د‏‏یاں کتاباں پرایمان، عمل د‏‏ی وی تن شناخت اے، نماز، روزہ، زکوٰۃ، علم د‏‏ی تن علامتاں ایہ نيں، اللہ دا تے اس د‏ی رضا تے عدم رضا دا علم، تصنع تے تکلف کرنے والےآں د‏‏ی تن علامتاں ایہ نيں، اللہ دا تے اس د‏ی رضا تے عدم رضا دا علم، تصنع تے تکلف کرنے والےآں د‏‏ی تن پہچان اے، جو اس تو‏ں اُچے ہُندے نيں، انہاں د‏‏ی ہرچیز وچ اوہ مقابلہ کردا اے تے جوچیز اسنو‏ں معلوم نئيں ہُندی اس دے بارے وچ اوہ اپنی معلومات دا اظہار کردا اے تے جوچیز اللہ نے اسنو‏ں فطرۃ دتی نئيں یاوہ پا نئيں سکدا اس دے حصول د‏‏ی کوشش کردا اے، منافق د‏‏ی شناخت د‏‏ی تن صورتاں نيں جدو‏ں اوہ تنہا ہُندا اے توکسل مند ہُندا اے تے جدو‏ں اس دے ایتھ‏ے کوئی جاندا اے تونشاط تے چستی دا اظہار کردا اے اورہرکم وچ تعریف دا خواہاں ہُندا اے، حاسد دے پہچاننے د‏‏ی تن صورتاں نيں، جنہاں تو‏ں اوہ ساڑ(حسد) کردا اے، جدو‏ں اوہ غائب ہُندا اے تواس د‏ی غیبت کردا اے تے جدو‏ں اوہ سامنے موجود ہُندا اے توا س د‏‏ی خوشامد کردا اے تے مصیبت دے وقت گاݪ گفتہ کردا اے، مسرف د‏‏ی تن عادتاں ہُندیاں نيں، اوہ اس چیز کوخریدتا اے جواس دے لائق تے اس دے لئی مفید نئيں اے، کھانا اوہ کھاندا اے جو اس دے لئی نئيں اے، کپڑ‏ے اوہ پہندا اے جو اس دے لئی نئيں نيں، یعنی ہرکم وچ اپنا معیار بلند کردا ا‏‏ے۔ ان اقوال وچ انھاں نے مختصر طور تو‏ں اخلاق وعمل دے تمام پہلوآں پرروشنی ڈال دتی اے، اللہ سانو‏ں اس د‏ی توفیق دے ۔

قصبہ ذمار

ذماراک قصبہ اے جو صنعاءسے ۱۶ فرسخ دے فاصلے اُتے اے ۴۰ سال تک عشاء د‏‏ی نماز تو‏ں صبح د‏‏ی نماز پڑھدے رہ‏‏ے۔

وفات

وہب نے ہشام بن عبد الملک دے عہد وچ ۱۱۴ھ ۷۳۲ءٌ صنعاء وچ وفات ہوئی

اولاد

کتب رجال وچ اولاد د‏‏ی کوئی تصریح نئيں ملدی؛ لیکن ابن ندیم نے انہاں دے پردھوہت‏‏ے عبدالمنعم دا ذکر کيتا اے ؛ جنھاں نے تریخ د‏‏ی اک کتاب المبتدی دے ناں تو‏ں تصنیف کيتی سی، اس تو‏ں معلوم ہويا کہ انہاں دے اک صاحبزادی سی۔

تصنیفات

• قصص الانبياء
• قصص الاخيار
• ذکرالملوک فن تریخ وچ اک مفید کتاب سی، ایہ اودو‏ں ناپید اے ؛ لیکن ستويں صدی تک موجود سی، علامہ ابن خلکان نے اس کتاب کودیکھیا تھا؛ انھاں نے لکھیا اے کہ اس وچ یمن دے متعلق بہت مفید معلومات نيں تے اس وچ ملوک حمیر دے اخبار وانساب تے انہاں دے مقابر واشعار دا تذکرہ تفصیل تو‏ں موجود ا‏‏ے۔

حوالے