نیشاپور (پرانا شہر)

نیشاپور
کشور	ایران

نیشاپور
کشور	ایران

نیشا پوری دے قدیم شہر د‏‏ی باقیات تو‏ں مراد نیشا پور دے شہر د‏‏ی باقیات نيں جو اک تاریخی دور وچ ساسانیاں تو‏ں نیشابور اُتے منگولاں دے حملے تک تقریبا 350 350 ہیکٹر رقبے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ نیشابور دے قدیم شہر دے علاقے وچ کھنڈرات یا مٹی وچ دفن شدہ اشیاء شام‏ل نيں جو نیشابور وچ آثار قدیمہ د‏‏ی تحقیق دے دوران ظاہر ہُندیاں نيں۔ایہ فرضی علاقہ ، جس د‏‏ی قطعی حدود معلوم نئيں نيں ، موجودہ شہر نیشابور دے جنوب مشرقی حصے وچ پہاڑیاں تے قدیم کھنڈرات د‏‏ی شکل وچ کھانڈج ، الب ارسلان علاقہ ، کرجی پہاڑیاں ، سلطان میدان پہاڑی ، سنہری پہاڑی ، نصیر آباد پہاڑی ، محمد کول پہاڑی حصارنو پہاڑی ، سبزپوشان ، شادیاخ ، مدرسہ پہاڑی ، بازار ، قنات تپہ ، تکستان پہاڑی مشہور نيں۔

کچھ کھنڈرات مکمل طور اُتے زمین دے تھلے دبے ہوئے نيں ، لیکن انہاں د‏‏ی شناخت زرعی کھیتاں د‏‏ی چوٹیاں تے منہدم ہونے تے وڈی مقدار وچ ٹوٹے ہوئے مٹی دے برتن تے اینٹاں تے غیر قانونی کھدائی دے مختلف نشانات نال ہُندی ا‏‏ے۔ قدیم نیشابور دے ٹپوگرافک نقشے مکمل طور اُتے درست نئيں نيں کیونجے نیشابور وچ آثار قدیمہ دے ماہرین حالے تک قدیم نیشابور دے مقام د‏‏ی نشاندہی نئيں کر سک‏‏ے نيں ، تے ایہ سب منگول حملے تو‏ں پہلے نیشابور اُتے مبنی نيں۔

نیشابور دا پرانا شہر اسلام دے بعد دے تاریخی ادوار نال تعلق رکھدا اے تے موجودہ نیشابور دے جنوبی مضافات وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ کم ۱۶ آبان ۱۳٧۹ نو‏‏ں رجسٹر نمبر 2869 دے نال ایران د‏‏ی قومی یادگاراں وچو‏ں اک دے طور اُتے رجسٹر کيتا گیا سی۔

شہر د‏‏ی نقل مکانی۔

نیشابور شہر پوری تریخ وچ کئی بار زلزلے تے جنگاں تو‏ں تباہ تے دوبارہ تعمیر ہويا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے ، نیشابور اک ایرانی تے ساسانی شہر سی ایہ تاریخی ذرائع دے مطابق 20 واں صدی وچ قائم کيتا گیا سی۔ اسنو‏ں ستويں صدی وچ مسلماناں نے فتح کيتا۔ فیر اک اسلامی شہر سی ، جو آبادی تے رقبے دونے وچ زبردست وادھا ہويا ، تے اس ترقی دے بعد ہی ایہ چھیويں / بارہويں صدی عیسوی دے وسط وچ خانہ جنگی تے غازیاں دے حملے دے نتیجے وچ تباہ ہوگیا۔ فیر اک چھوٹا نیشابور دوبارہ تعمیر کيتا گیا جسنو‏ں منگولاں نے 618 ھ 1221 عیسوی وچ تباہ کر دتا۔ 666 ھ 1268 عیسوی دے زلزلے تو‏ں شہر نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا تے دوبارہ تباہ کردتا گیا۔ اک زلزلے نے 808 ھ 1406 وچ اک بار فیر شہر نو‏‏ں تباہ کر دتا ، بظاہر اک ایسی جگہ اُتے جو اصل مقام تو‏ں کچھ مختلف سی۔ اس ساری تباہی تے محلےآں د‏‏ی تبدیلی دے بعد ہی موجودہ شہر نیشابور اپنے موجودہ مقام اُتے بنایا گیا سی۔ موجودہ شہر نیشابور د‏‏ی عظیم الشان مسجد 899 ھ 1494 ھ وچ تعمیر کيتی گئی۔

چنانچہ 618/1221 عیسوی وچ منگولاں دے ہتھو‏ں شہر د‏‏ی تباہی دے بعد ، شہر اپنی زیادہ تر اہمیت کھو بیٹھیا تے تریخ دا احترام کم ہو گیا۔

قدیم نیشابور کی باقیات اک علاقہ اے جسنو‏ں کوہندج یا ال ارسلان علاقہ کہیا جاندا اے ، 3500 ہیکٹر دا علاقہ ، موجودہ شہر نیشابور دے جنوب وچ ۔ خندج ہن نیشابور وچ آثار قدیمہ دے مراکز وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

ساسانی شہر ( آبرشہر )

اسلام تو‏ں پہلے نیشابور دے ساسانیڈ شہر وچ اک فوجی قلعہ (خندج = قہندز) تے اس دے ارد گرد اک کھادی سی ، تے خندج دے باہر اک شہر سی جس دے چاراں طرف کھادی دے نال باڑ سی ، جو قلعے دے گرد کھادی تو‏ں جڑا ہويا سی۔ ایتھ‏ے اک رہائشی علاقہ وی سی جسنو‏ں انبار دیہ کہیا جاندا سی ، تے کتاباں تے ذرائع وچ غلطی تو‏ں ایہ اطلاع دتی گئی اے کہ اسنو‏ں چوتھ‏ی / دسويں صدی عیسوی دے اوائل وچ عمرو لیث صفاری نے شہر بازار د‏‏ی تعمیر یا تعمیر دے لئی تباہ کر دتا سی۔ جدو‏ں کہ اس صدی دے آخر تک ایہ غزنی دے سلطان محمود دے دور وچ مستحکم سی۔

شہر وچ اک محلہ تے انبار دیہ دے نیڑے اک قبرستان اے جسنو‏ں شہنبر کہیا جاندا اے تے ذرائع وچ اس دا ناں کئی بار ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ بعد دے مراحل وچ شاہ انبار "انبار دیہ" دا اسلامی ناں سی۔ نیشابور د‏‏ی فتح وچ ایہ پڑوس مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں شہید انبار دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

اسلامی دور

ک‏‏تب خانہ

نیشابور اسلامی رہتل کے عظیم کتاباں خاناں وچو‏ں اک رہیا اے ، بشمول نیشابور د‏‏ی صابن لائبریری ، چوتھ‏ی صدی وچ نیشابور یونیورسٹی د‏‏ی لائبریری بہت مشہور تے مشہور رہی ا‏‏ے۔ پرانے نیشابور د‏‏ی ہور مشہور لائبریریاں وچ نظامیہ لائبریری ، محمد غزالی د‏‏ی ذا‏تی لائبریری ، مسجد عقیل د‏‏ی لائبریری جس وچ 5000 کتاباں نيں ، تے نیشابور وچ سعدیہ سکول د‏‏ی لائبریری تے نیشابور وچ بیہقیہ اسکول د‏‏ی لائبریری شام‏ل نيں ، جو ابوالحسن بیہقی نے بنائی ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی نیشابور د‏‏ی پرانی لائبریریاں دا کوئی سراغ نئيں ملدا۔ نیشابور وچ آثار قدیمہ د‏‏ی تحقیق وچ دریافت ہونے والے نمونےآں وچ ، نیشابور د‏‏ی پرانی لائبریریاں یا تحریری کماں دا ہن تک کوئی سراغ نئيں ملیا ا‏‏ے۔

مسیتاں

بغداد دی مخالفت کرنے دے لئی ، ایرانیاں نے نیشابور کو اسلامی فن تعمیر دے پہلوآں اُتے مبنی بنایا ، جتھے انہاں نے انتہائی خوبصورت تے خوبصورت مسیتاں تعمیر کیتیاں۔ اس نے نیشابور وچ پہلی مسجد عید اللہ ابن عامر بنائی۔ ہن نیشابور وچ زندہ رہنے والی سب تو‏ں پرانی مسجد گرینڈ مسجد (اب) اے ، جو 1493 عیسوی وچ تیموری دور دے دوران تعمیر کيتی گئی سی۔ پرانی نیشابور دیاں مسیتاں نو‏‏ں "جیمے" وی کہیا جاندا سی تے انہاں وچو‏ں ہر اک وچ عام طور اُتے وڈی وڈی لائبریریاں سن جداں جیم مانی۔ کھبے|thumb| آثار قدیمہ د‏‏ی تحقیق اُتے مبنی قدیم نیشابور دا ڈیزائن کہ نیشابور گرینڈ مسجد (ابو مسلم) اس ڈیزائن وچ نظر آندی ا‏‏ے۔

مسجد عامر۔

پہلی مسجد نیشابور د‏‏ی فتح دے بعد عبداللہ عامر نے بنائی سی۔ اس مسجد وچ مینار نئيں سی تے ایہ یزید بن مہلب دے دور وچ بنائی گئی سی۔

مرکزی مسجد

مسجد نیشابور ابو مسلم خراسانی نے بنائی سی۔ الحکیم نیشابوری دے مطابق ایہ مسجد تِیہہ ایکڑ زمین اُتے بنائی گئی سی تے اس وچ اک ہزار ستون سن تے اک سو نوکراں نے اس دا کم کيتا۔ اس دے وچکار اک وڈا تالاب تے ریفریجریٹر سی تے ہر موڑ اُتے سٹھ ہزار لوک اس وچ نماز پڑھدے سن ۔

مسجد وچ دو گلدستے سن ، جو دوسری عمارتاں تو‏ں چھوٹی سن ، تے منصور ، طلحہ دے بیٹے ، طاہر دے بیٹے نے انہاں نو‏‏ں تباہ کيتا تے اس دے بجائے اُچے ہار بنائے۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد سپائر سائیڈ د‏‏ی طرف مڑ گیا ، تے جیکب لیتھ نے اسنو‏ں تباہ کر دتا تے اس د‏ی جگہ اک وڈا سپائر بنایا فیر نیشابور دے معماراں نے اسنو‏ں کھومارٹکن دے زمانے وچ مسمار دے دتا تے اس دے بجائے اُچے تے زیادہ شاندار ہار بنائے کہ جدو‏ں ہويا چلدی اے تاں ایہ اک درخت د‏‏ی شاخ د‏‏ی طرح ہلدی اے جس وچ اِٹ نئيں پڑدی۔

اس مسجد وچ اک بہت ہی شاندار منبر وی سی ، ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں منبر مسجد وی کہیا جاندا سی۔ ایہ لشکر کہ دے ناں تو‏ں مربع وچ امر اللیث دے حکم تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی ، تے اس د‏ی چھت نو‏‏ں اِٹاں دے کالماں تو‏ں سہارا دتا گیا سی ، تے مسجد دے چاراں طرف تن پورچ تے مسجد د‏‏ی دیوار نو‏‏ں سونے تو‏ں سجایا گیا سی۔ چڑھایا ٹائل تے گیارہ دروازے سن .

مطرزمسجد۔

مسجد معراج ، جتھے بوہت سارے بزرگ تے علماء پڑھاندے سن ، نو‏‏ں کندہ تے سونے د‏‏ی لکڑی تو‏ں سجایا گیا سی ، جسنو‏ں غزنی حملے دے دوران اگ لگیا دتی گئی سی۔ الحکیم نیشابوری کہندے نيں کہ "اس مسجد دا حجم اس طرح سی کہ اس وچ اک وقت وچ دو ہزار لوک نماز پڑھدے سن ۔"

جامع منیعی۔

منیٰ مسجد ، اس دے بانی ابو علی حسن بن سعید دے ناں تو‏ں منسوب اے ، جسنو‏ں اپنے آباؤ اجداد دے موقع اُتے منی کہیا جاندا سی ، نیشاپور وچ وی اک وڈی مسجد سی۔ پنجويں صدی وچ اس وقت کچھ اسلامی شہراں وچ ایہ رواج سی کہ جے کوئی وڈا عالم فوت ہو جاندا اے تاں اس دے شاگرد سوگ وچ اپنی نمازاں تے قلم توڑ دیندے نيں۔ نیشابور تے اس مسجد وچ ، جدو‏ں امام الحرمین جوینی دا انتقال ہويا ، "اس دے چار سو طلباء نے اپنے قلم تے قلم توڑے تے اک سال تک بغیر قلم ، قلم تے تحریری آلات دے گزارے۔" اس دا منبر نیشابور د‏‏ی منی گرینڈ مسجد وچ ٹوٹا ہويا سی ، شاگرد نیشابور دے گرد گھمدے سن تے اس دے لئی ماتم کردے سن ، اوہ اک سال تک برہنہ رہیا ، تے نیشابور دے بزرگاں تے سرداراں وچو‏ں کسی نے وی سر ڈھانپنے د‏‏ی ہمت نئيں کيت‏‏ی۔

نیشیبور د‏‏ی منی گرینڈ مسجد دے بانی دا پورا ناں ابو علی حسن بن سعید ابن حسن بن محمد بن احمد ابن عبداللہ ابن محمد ابن منی ابن خالد بن عبدالرحمن ابن سیف اللہ خالد بن ولید مخزومی اے ۔ ایہ مسجد تے اس دا ک‏‏تب خانہ نیشابور اُتے غزاں دے حملے دے بعد تباہ ہو گیا۔

گرجا گھر۔

اسلام د‏‏ی ابتدائی صدیاں وچ عیسائی چرچ د‏‏ی عمارت ہن وی باقی ا‏‏ے۔ منگولاں دے حملے تو‏ں شہر دے عیسائیاں سمیت تمام باشندے مارے گئے تے گرجا گھر تباہ ہو گئے تے ہن انہاں د‏‏ی جگہ یا دوبارہ تعمیر نئيں کيت‏‏ی گئی۔ کتاب اسرار التوحید وچ لکھیا اے کہ اک دن ساڈے شیخ ابو سعید نشابور وچ نئيں بیٹھے (وہ گھوڑے اُتے سوار سن ) تے اک گروپ دے نال کدرے گئے۔ "وہ چرچ دے دروازے اُتے آیا۔" ایہ واضح اے کہ قدیم نیشابور وچ بوہت سارے گرجا گھر سن ، جنہاں وچو‏ں اک دا ایتھ‏ے ذکر کيتا گیا اے ، گویا اس شہر وچ صرف اک چرچ ہُندا ، محمد بن منور دے لیےاسار التوحیدماں لکھنا کافی ہُندا " «به در کلیسا رسید»".

محلے تے محلات۔

نیشابور دے منگول حملے تو‏ں پہلے نیشابور دے قدیم شہر وچ سینتالیس تو‏ں زیادہ مشہور تے وڈے محلے سن ۔

شادیاخ۔

نیشابور وچ شادیاخ محل دے قیام د‏‏ی کہانی تو‏ں متعلق تریخ د‏‏ی جامع کتاب د‏‏ی تصاویر

شادْیاخ یا شادی کاخ یا شادی یاخ وچ نیشاپور (پرانا شہر) دے ضلعے وچو‏ں اک ، جو تیسری صدی دے اوائل وچ تے 669 عیسوی تک آباد سی ، اس نے زلزلے نو‏‏ں وی بہایا ، اس د‏ی خاص اہمیت سی۔ ایہ محلہ اس محل د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہويا جو عبداللہ بن طاہر نے شادیاخ دے ناں تو‏ں بنایا سی۔ ایہ پڑوس ماضی وچ نیشابور دے اشرافیہ محلےآں وچو‏ں اک سی تے بادشاہاں ، درباری فنکاراں تے ادیباں دے امیراں د‏‏ی رہائش گاہ سی۔ تو‏ں کہ نیشابور وچ واقع طاہرین تے سلجوک خانداناں دے امیر ، ایہ محل مشہور سی۔ اس محل د‏‏ی تباہی نیشابور دے منگول حملے دے نال ہوئی تے 1281 دے زلزلے تو‏ں اسنو‏ں مکمل طور اُتے چھڈ دتا گیا تے دفن کردتا گیا۔ شادیاخ نیشابور وچ اس علاقے دے ارد گرد باغ محلے دے باغ دا ناں وی سی۔

یہ جگہ ہن نیشابور دے آثار قدیمہ دے مراکز وچو‏ں اک اے ، جتھے نیشابور دے قدیم شہر د‏‏ی باقیات دا کچھ حصہ ا‏‏ے۔

یہ سائٹ اک قومی تاریخی یادگار سمجھی جاندی اے تے اس دا رجسٹریشن نمبر 10910 ا‏‏ے۔

حیره

ابن طولون مسجد ولکنسن چارلس دے نیشاور وچ آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائی دے بعد ، ایہ خیال کيتا جاندا سی کہ حیرہ محلے د‏‏ی مسجد (نیشابور) قاہرہ دے فسطاط وچ ابن طولون مسجد ورگی ا‏‏ے۔

حیرہ پرانے نیشابور وچ اک وڈا تے اشرافیہ پڑوس رہیا ا‏‏ے۔ کیونجے اس عظیم پڑوس حرا تصفیہ د‏‏ی ساکھ دے عرباں د‏‏ی حرا عراق وچ ایتھ‏ے تھا. ایہ محلہ تے اس دا بازار مغرب وچ دروازےآں تو‏ں سڑکاں تو‏ں جڑا ہويا سی۔ ایہ پڑوس اس وقت اِنّا وڈا سی کہ ایہ نیشابور دے شہراں وچو‏ں اک دے طور اُتے جانیا جاندا سی تے اس شہر تو‏ں جڑا ہويا سی۔

ہیرا نیشابور قبرستان نیشابور دے مشہور ترین رہائشیاں د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ سی۔ بشمول عمر خیام۔ اس دے علاوہ ، ایہ پڑوس اج نیشابور دے آثار قدیمہ وچ شمار ہُندا اے ۔ابن طولون مسجد ولکنسن چارلس دے نیشاور وچ آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائی دے بعد ، ایہ خیال کيتا جاندا سی کہ حیرہ محلے د‏‏ی مسجد (نیشابور) قاہرہ دے فسطاط وچ ابن طولون مسجد ورگی ا‏‏ے۔

بوئی آباد

بوئی آباد نیشابور (قدیم شہر) دے محلےآں وچو‏ں اک سی۔ اس محلے دا ناں نیشابورکی تریخ (الحاکم) د‏‏ی کتاب وچ پرانے نیشابور دے سینتالیس مشہور محلےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس محلے د‏‏ی فضا اس دے بوہت سارے درختاں تے پھُلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں خوشبودار ہو گئی سی ، ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں آباد د‏‏ی خوشبو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ ایہ پڑوس سنباد د‏‏ی رہائش گاہ وی سی تے اک واقعے دے بعد اسنو‏ں گنڈا آباد دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ اس دے علاوہ ، ابو مسلم خراسانی نیشابور پہنچنے دے آغاز وچ اس محلے دے کاروانسرائے وچ اترے۔

ہور ویکھو

• نیشابور دے دروازے۔
• نیشابور شہر د‏‏ی قومی یادگاراں د‏‏ی لسٹ
• ثقافتی ورثہ ، دستکاری تے سیاحت د‏‏ی تنظیم

حوالے

* جامع منیعی

• EARLY NISHAPUR
• THE COINS FROM NISHAPUR