ناگورنو-کاراباخ مسئلہ دی تریخ
آرمینیا تے آذربائیجان دے درمیان حالیہ عرصے وچ ہونے والی جنگ، سوویت یونین دے انہدام تے سرمایہ داریانہ بحالی دی خونی میراث اے۔ ایہ اک بربریت زدہ جنگ اے جس وچ چاراں اطراف رجعتیت دا غلبہ اے۔ اس جنگ وچ مداخلت کرنے والی تمام سامراجی قوتاں مظلومیت دا ڈھنڈورا پیٹ رہیاں نيں لیکن اصل مظلوم دونے اطراف دا محنت کش طبقہ اے جو اپنے قائدین دے سفاک تے رجعتی کھلواڑ دی قیمت اپنے خون توں ادا کر رہیا اے۔ صرف عالمگیریت تے طبقاتی جدوجہد محنت کشاں نوں اپنے حقیقی دشمناں، یعنی انہاں دے اپنا سرمایہ دار طبقے، دے خلاف صف آراء کر سکدی اے۔
ناگورنو-کاراباخ اک بار فیر ساڈے لئے انتباہ اے کہ تریخ کسی تجریدی ماضی دا قصہ نئيں بلکہ ساڈے درمیان موجود اک ٹھوس حقیقت اے۔
1980ء دی دہائی وچ قوم پرستی تے پروپیگنڈہ اوہ چابک سی جس دے ذریعے یوگوسلاویہ تے سوویت یونین دی غلاظت وچ لتھڑی انحطاط شدہ بیوروکریسی نے مختلف ریاستاں وچ اقتدار تے نجی ملکیت حاصل کرنے دا راستہ ہموار کيتا۔ ناگورنو۔کاراباخ وچ وی ایہی کچھ ہويا۔
جنگ دا ارتقاء
سودھوکاراباخ وچ مسلحہ جدوجہد دی تریخ وچ مضبوط جڑاں موجود نيں۔ کئی صدیاں توں ایہ علاقہ آرمینی، آذیری تے کرد عوام دا اُتے امن گہوارہ سی۔ انیہويں صدی دے پہلے حصے وچ کمزور ہُندے فارس نوں روسی سامراج دے دباؤ وچ 1826-28ء دی جنگ وچ اس علاقے توں ہتھ دھونا پئے۔ کاکیشیا تے ٹرانس کاکیشیا دی عوام روسی تے عثمانی سلطنتاں دے درمیان سیاسی، معاشی تے ثقافتی بالادستی دا ایندھن بن گئی۔ اس دوران متضاد عوامل وی کارفرما سن ۔ اک طرف شہراں وچ تے سب توں ودھ کے ٹرانس کاکیشیا دے سب توں وڈے صنعتی مرکز باکو وچ (اک پرولتاری ماحول وچ ) مختلف نسلی گروہ تے ثقافتاں اک دوسرے وچ مدغم ہوئے رہیاں سن جدوں کہ دوسری طرف دیہات وچ سرحدی حد بندیاں نسلی تے قومی بنیاداں اُتے ہی شروع تے ختم ہودیاں سن۔
اس وقت سلطنت عثمانیہ جسنوں ”یورپ دا بیمار بڈھا“ وی کہیا جاندا سی، انہدام دی نہج اُتے پہنچ چکيا سی۔ بلقان علاقےآں تے سلطنت دے مشرق وچ گریٹر آرمینیا (Greater Armenia) وچ قومی آزادی دی تحریکاں شدت اختیار کر چکیاں سن۔ حریت پسندی دی اس جنگ دا اک قائد آندرانک اوزانیان سی جسنوں ٹراٹسکی نے اپنی اک جنگی رپورٹ وچ ”گیت تے داستان دا ہیرو“ قرار دتا سی۔ پہلی عالمی جنگ وچ عثمانی سلطنت شامل ہوئے چکی سی تے حالات جِنّے زیادہ خراب ہُندے گئے آرمینی اقلیت دے لئی بربریت اِنّی ہی زیادہ خوفناک شکل اختیار کردی گئی۔ 1909ء وچ سلیسیا وچ قتلِ عام ہويا تے 1915ء وچ سلطنت وچ موجود آرمینی عوام دا اک دیو ہیکل حصہ ینگ ترکس دی جانب نال کيتی گئی نسل کشی دی بھینٹ چڑھ گیا۔
اس سارے عرصے وچ ترکی تے فارس توں آرمینی تارکینِ وطن آرمینی ہائی لینڈز دے چٹیل پہاڑاں اُتے آ کے بستے گئے جس توں علاقے دی نسلی تے مذہبی ساخت تبدیل ہوئے گئی تے اک دھماکہ خیز صورتحال نے جنم لے لیا۔
اکتوبر انقلاب دے قائدین نوں بھرپور ادراک سی کہ اس مسئلے نوں کِداں حل کرنا اے۔ ٹراٹسکی نے خود اپنی اکھاں توں دیکھیا سی کہ بالقانی عوام صدیاں توں اکٹھے رہ رہی سی لیکن وقت آنے اُتے کس طرح اوہ اک دوسرے دے خون دے پیاسنوں ہوئے گئے۔ اس لئی اس نے بالقانی سوشلسٹ فیڈریشن دا نعرہ دتا جس دا بھرپور اطلاق کاکیشیا تے ٹرانس کاکیشیا اُتے کيتا گیا۔ باکو دے کثیر النسل پرولتاریہ نے باکو کمیون بنائی جس دے 26 کمیسار سن تے انہاں وچ آرمینی شاؤمیان، جیورجیائی جاپاریدز تے آذیری عوامی کمیسار برائے زراعت ویزیروف شامل سن ۔ اپنی مختصر تریخ وچ کمیون نے کامیابی توں ٹرانس کاکیشیا وچ بورژوازی دی نسلی قوم پرستی دی بنیاداں اُتے جنگ چھیڑنے دی کوششاں نوں ناکام بنایا۔
اگست 1918ء وچ برطانوی سامراجیاں نے باکو اُتے قبضہ کر ليا جو باکو آئل فیلڈز اُتے قبضہ کرنے دیاں کوششاں کر رہے سن ۔ باکو کمیساراں نوں انہاں دے کٹھ پتلی وسطی کیسپین توں سوشلسٹ انقلابیاں تے منشویکاں نے گرفتار کر ليا۔ ظاہر اے برطانوی سامراجیاں نوں ٹرانس کاکیشیا دی عوام توں کوئی غرض نئيں سی بلکہ انہاں نے اپنا پرانا طریقہ کار ”تقسیم کرو تے حکمرانی کرو“ لاگو کرنے دی پوری کوشش کيتی۔ 14 ستمبر نوں باکو اُتے ترک افواج نے قبضہ کر ليا تے شہر وچ آرمینی نسل کشی تے قتلِ عام دے پروگرام شروع کر دتے۔
ان تمام واقعات دا نتیجہ 1918-1920ء دی آرمینی۔آذیری جنگ کيتی صورت وچ نکلیا جس وچ دونے فریقاں نے کھلے عام نسل کشی تے جنگاں کيتياں جنہاں وچ وقفے وقفے توں برطانوی تے امریکی سامراجی ”امن پسندوں“ دی منظم کردہ بانجھ امن کانفرنساں وی منعقد ہوئیاں۔ جنگ دے نتیجے وچ جنوبی ٹرانس کاکیشیا دے کئی علاقے، سب توں ودھ کے ناگورنو-کاراباخ دا علاقہ، آذیری تے آرمینی علاقائی تفریق دا مرکز بن گئے۔
جنگ دا اختتام 1920ء دے موسمِ گرما وچ اس وقت ہويا جدوں سرخ فوج نے ٹرانس کاکیشیا دے علاقے وچ داخل ہوئے کے اقتدار توں موساواتستاں (Musavatists) تے داشناکس (Dashnaks) نوں بے دخل کر دتا۔ لیکن 1916ء دے مقابلے وچ قومی سوال زیادہ خوفناک شکل اختیار کر چکيا سی۔ سالہا سال دی نسل کش جنگاں تے قتلِ عام توں نہ صرف عوام اک دوسرے دی جانی دشمن بن چکی سی بلکہ علاقائی طور اُتے بٹ وی گئی سی۔ 1922ء وچ فیڈریٹیو یونین آف سوشلسٹ سوویت ریپبلکس آف ٹرانس کاکیشیا دے بانیاں دے سامنے سوویت ٹرانس کاکیشیا دے ٹکڑےآں نوں اک فیڈریشن وچ تبدیل کرنے دا کٹھن مسئلہ شدت اختیار کر چکيا سی۔
لینن تے ٹراٹسکی دی حکمتِ عملی بالکل درست سی لیکن ٹھوس بنیاداں اُتے اس کاوش اُتے عمل درآمد کروانا سٹالن دی عوامی کمیساریت برائے اقوام دا کم سی جو اک سوالیہ نشان اے۔ یقینا موضوعی عناصر تے سوویت یونین دے ”دوست“ ترک جمہوریہ دے قائد مصطفیٰ کمال دے مجموعی دباؤ دا ایتھے کلیدی کردار بندا اے۔ معاہداں تے سمجھوتاں دے نتیجے وچ آرمینی عوام دا علاقہ ناگورنو-کاراباخ خودمختارعلاقہ آذربائیجان دا حصہ بن گیا۔
آرمینیا تے آزر بائیجان دے درمیان موجودہ تنازعہ درحقیقت سویت یونین دے انہدام تے سرمایہ داری دی بحالی دی باقیات اے۔
سوویت یونین دے اوائل سالاں وچ ایہ کوئی وڈا مسئلہ نئيں سی۔ لیکن سوویت یونین دی بیوروکریٹک انحطاط پذیری دے نال آذیری بیوروکریٹ اشرافیہ نے، جنہاں وچ مارکسزم بدتریج کم ہُندا گیا تے قوم پرستی ودھدتی گئی، ناگورو-کاراباخ دی آرمینی عوام دے خلاف سیاسی تے ثقافتی حکمتِ عملی بنانی شروع کر دتی۔ ظاہر اے ہر واقعے دا آرمینی قیادت دی طرف توں شدید ردِ عمل سامنے آیا جس دے نتیجے وچ خروشیف تے فیر برزینیف نوں انہاں چپقلشاں وچ کردار ادا کرنا پيا۔
گلاسنوسٹ (مغرب دے لئی منڈی دے ”کھلنے“ دا عہد) گورباچیف دی پرسٹرائیکا پالیسی (”تنظیمِ نو“ جس دا انجام سوویت یونین دے انہدام وچ ہويا) دا سب توں پہلا تے واضح اظہار بنیا۔ سٹالنسٹ نکتہ نظر توں گلاسنوسٹ دی پالیسی تے اس دے نتیجے وچ پنپنے والی قوم پرستی نے نسل پرست جھگڑےآں نوں جنم دتا۔ درحقیقت ایہ جھگڑے عوام نوں مکمل طور اُتے نظر انداز کرنے تے بیوروکریسی دی غلیظ سیاستاں دا نتیجہ سن ۔ مثلاً سٹیپاناکرٹ دی 80 فیصد توں زیادہ آبادی آرمینی سی جس وچ سارا دن آذیری بولی وچ باکو توں نشریات ہودیاں سن۔ قیاس ہی کيتا جا سکدا اے کہ 1987-88ء وچ اس طرح دی حکمتِ عملی توں کيتا غصہ جنم لیندا ہوئے گا جدوں پورا ملک بیٹھ کر عوامی تے سیاسی پروگرامز دیکھدا سی۔
لیکن فیر وی نسل پرست مسائل نوں پرامن طریقے توں حل کيتا جا سکدا سی۔ بدقسمتی توں اس وقت بیوروکریسی دے سر اُتے ایہ بھوت سوار سی کہ سوویت یونین دی اپنے حلقہِ اثر دے تحت کس طرح بندر ونڈ کرنی اے۔ پرامن احتجاجاں تے اپیلاں دے ردِ عمل وچ پارٹی مالکان نے نسل پرست غنڈےآں نوں منظم کر کے کھلا چھڈ دتا۔ اس پالیسی دا نتیجہ سمگیٹ وچ خوفناک نسل کش قتلِ عام تے نويں نسل پرست لڑائیاں دی شکل وچ نکلیا۔ 1988ء دے بعد ناگورنو-کاراباخ وچ نسل پرست لڑائیاں ودھدتیاں گئیاں۔ ایہ علاقہ اک جنگی فرنٹ بن گیا تے 1991ء وچ سوویت یونین دے انہدام دے بعد مسلح لڑائی سرکاری طور اُتے آزاد آزربائیجان تے آرمینیا دے درمیان اک جنگ بن گئی جو چھ سال جاری رہی۔ اس دوران 40 ہزار لوک لقمہ اجل ہوئے گئے تے لکھاں افراد مہاجر بن گئے۔
اک نواں دور
سودھو27 ستمبر 2020 دے دن دوبارہ جنگ چھڑ گئی جدوں آذربائیجان بھاری توپاں، ٹینکاں تے جنگی ہوائی جہازاں سمیت ناگورنو-کاراباخ اُتے چڑھ دوڑا۔ باکو تے یریوان، دونے نے وڈے شہراں اُتے بمباری دی اے تے اندازاً دونے طرف عوام دی اموات دا شمار کئی سو وچ اے۔
فوجی تجزیہ نگار لیونیڈ نرسسیان نے پچھلے ہفتے نیزاویسیمایا گزیٹا نوں دسیا کہ لڑائی دا حجم بے مثال اے تے اک دن وچ ہی عسکری نقصانات 1992-1994ء دی جنگ توں ودھ چکے نيں۔
4 اکتوبر نوں عوام توں خطاب کردے ہوئے آذیری صدر الہام علی ایف نے کہیا کہ اس دا ملک اس وقت تک جنگ بندی نئيں کريں گا جدوں تک آرمینیا سرکاری طور اُتے آذربائیجان توں فوجاں نکالنے دا اعلان نئيں کردا۔ اس نے سرکاری طور اُتے آرمینیا توں معافی دا مطالبہ وی کيتا۔
پیر دے دن ایران نے اک امن پلان دا اعلان کيتا جس وچ اس نے دونے فریقین دے وچکار ثالثی دی پیشکش وی کيتی۔ لیکن روسی ذرائع ابلاغ نے رپورٹ دتی کہ باکو تے اس دا حمایتی ترکی اک طویل لڑائی دے لئی تیار نيں جس وچ مستقبل وچ روس تے ایران وی شامل ہوئے سکدے نيں۔ گیومری (102 ملٹری اڈہ) وچ روس دا اک اہم عسکری اڈہ موجود اے تے اس دے آرمینیا وچ سنجیدہ معاشی مفادات نيں اس لئی ایہ صورتحال اک رپورٹ توں حقیقت دا روپ دھار سکدی اے۔
علاقے وچ سامراجی مفادات
سودھواس جنگ دے یورپ، روس تے مشرقِ وسطیٰ اُتے سنجیدہ اثرات مرتب ہوئے سکدے نيں کیونجے اس دا براہِ راست تعلق مشرقِ وسطیٰ تے شمالی افریقہ وچ جاری جنگاں توں اے جنہاں نوں پچھلی اک دہائی توں سامراجی قوتاں ایندھن فراہم کر رہیاں نيں۔
اپنے جغرافیائی مقام دی وجہ توں توانائی خزانےآں توں مالامال کاکیشیا یورپ، بحیرۂ اسود تے مشرقِ وسطیٰ دے درمیان اک پل دا کردار ادا کردا اے تے اس وجہ توں عرصہ دراز توں سامراجی قوتاں دے درمیان تختہِ مشق بنیا ہویا اے۔ 1991ء وچ سوویت یونین دے انہدام دے بعد علاقے وچ مذہبی تے نسلی تناؤ کو، جسنوں سٹالنسٹ بیوروکریسی دے دورِ اقتدار وچ دہائیاں سلگایا جاندا رہیا، سامراجیاں تے خاص طور اُتے امریکا تے اس دے حواریاں سمیت تمام سامراجیاں نے اپنے مفادات دے لئی منظم انداز وچ استعمال کيتا اے۔
ترک صدر اردگان نے خاص طور اُتے اس جنگ نوں بھڑکانے وچ مجرمانہ کردار ادا کيتا اے۔ معاشی بڑھوتری دے اک طویل دور دے بعد ترک معیشت اس وقت بحران تے جمود دا شکار اے۔ امریکی ڈالر دے مقابلے وچ ترک لیرا دی پچھلے پنج سالاں وچ تن بار قدر کم ہوئے چکی اے جس دا نتیجہ معیارِ زندگی دی خوفناک گراوٹ وچ نکل رہیا اے۔ ایہ اردگان دی لبرل معاشی پالیسیاں دا ناگزیر نتیجہ اے جو اس دے اسلامی تے پین ترک ازم دے سیاسی تے مذہبی ایجنڈے توں جڑی ہوئیاں نيں۔
معاشی بڑھوتری دے سالاں وچ اردگان، اک زمانے وچ ترک فوج دے سماج وچ غیر متزلزل اثرورسوخ نوں شدید ٹھیس پہنچانے وچ کامیاب رہیا اے، لیکن ہن صورتحال تبدیل ہوئے رہی اے۔ ہن اردگان فوجی اشرافیہ دے نال اک آبرومندانہ مصالحت دا متلاشی اے۔ کیونجے فوج اسلام مخالف کمالی روح وچ پروان چڑھائی گئی سی اس لئی پین ترک ازم ہی اگے برھنے دا واحد ذریعہ اے۔ اس وجہ توں ”اک قوم۔۔دو ملک“ دا پروپیگنڈہ نعرہ بلند کيتا جا رہیا اے۔
اردگان نوں اک ”محدود فاتح جنگ“ درکار اے جو ظاہر اے اوہ کسی تے دے ہتھوں لڑنا چاہندا اے۔ ایسی صورتحال وچ فتح دا تاج اس دے تے باکو وچ بیٹھے ترک جرنیلاں دے سر ہوئے گا تے فوجی جواناں توں بھرے تابوت آذیری ماواں دا مقدر بنیاں گے۔
لیکن معاملہ صرف آذربائیجان تک ہی محدود نئيں۔ ذرائع ابلاغ وچ رپورٹاں گرم نيں کہ شام تے لیبیا توں ہزاراں اسلامی کرائے دے جگنجو آذربائیجان دی طرف بھیجے جا رہے نيں جس دی تصدیق فرانسیسی صدر ایمانویل میکرون نے وی دی اے، جس دا کہنا اے کہ اسلامی انتہاء پسند ترکی دے راستے کاکیشیا وچ داخل ہوئے رہے نيں۔
وائٹ ہاؤس دے بیانات توں فی الحال واشنگٹن دی پوزیشن واضح نئيں ہوئے رہی۔ اک طرف کاکیشیا وچ تیزی نال جنگ اگے ودھ رہی سی تاں دوسری طرف ”وائٹ ہاؤس وچ انتشار دا ہفتہ“ چل رہیا سی جدوں ٹرمپ نے دھمکی دتی کہ اوہ نومبر وچ ’کو‘ کر دے گا تے اس دے بعد ایہ خبر آئی کہ امریکی صدر تے کچھ وائٹ ہاؤس عہدیداران کورونا وائرس دا شکار ہوئے چکے نيں۔
اس دوران فرانس وچ زیادہ توں زیادہ دباؤ ودھ رہیا اے کہ حکومت آرمینیا دا ساتھ دے۔
روس دی طرح ایران وی کوئی سرکاری پوزیشن لینے دے بجائے جنگ بندی تے مذاکرات اُتے اصرار کر رہیا اے۔ کچھ روسی میڈیا رپورٹاں دے مطابق ایران وچ آرمینیا مخالف جذبات بھڑک رہے نيں جتھے 2 کروڑ نسلی آذیری (ایرانی آبادی دا پنجواں حصہ) رہندے نيں۔ انہاں وچوں اکثریت شمالی ایران وچ رہائش پذیر اے جس دی سرحد آذربائیجان توں منسلک اے۔ انداز۱ً 1 لکھ 50 ہزار توں 3 لکھ نسلی آرمینی ایران وچ رہائش پذیر نيں۔
ترکی تے آذربائیجان اس جنگ نوں عیسائی آرمینیائی جارحیت دے خلاف اسلامی دنیا دے تحفظ دی جنگ بنا کے پیش کررہے نيں۔ ایہ پوزیشن روس وچ گرمجوشی تے ردِ عمل پیدا کر رہی اے جتھے روايتی طور اُتے ”مسلم“ سمجھی جانے والی عوام دی بھاری تعداد وولگا تے شمالی کاکیشیا جداں علاقےآں وچ رہائش پذیر اے۔ ساڈے ملک وچ آرمینی عوام دی اک قابلِ ذکر اکثریت معاشی تے سماجی زندگی وچ کلیدی کردار ادا کر رہی اے۔ کوئی شک نئيں کہ آرمینیا تے آذربائیجان دے شہراں وچ گولیاں تے دھماکےآں دا شور روسی عوام دی گفتگو تے سوچ وچ گونجے گا (خاص طور اُتے اوہ افراد جنہاں دے رشتہ دار تے دوست جنگ دے اِس پار یا اُس پار موجود نيں)۔
پیوٹن دی پالیسیاں وی سفاک تے دوغلی نيں۔ روس دے پاس کاکیشیا دی گتھی سلجھانے دے لئی ہمیشہ توں سیاسی تے عسکری صلاحیت موجود سی۔ لیکن آرمینیا نوں اپنے سیاسی تے معاشی حصار وچ رکھے رہنے دے لئی ایہ سلگدا مسئلہ روسی سامراج دے لئی فائدہ مند اے۔ اس صورتحال وچ ایسا لگدا اے کہ روس ہی ”آرمینی عوام دا محافظ“ اے۔ پچھلے چند ہفتےآں وچ روس دی خاموشی 2018ء دے مخملی انقلاب دے حوالے توں پاشنیان اُتے پیوٹن دا انتقام وی ہوئے سکدا اے۔ پیوٹن باور کرانا چاہندا اے کہ جو عوام اپنے صدور دا تختہ الٹ دیندی اے انہاں نوں پیوٹن دی حفاظت تے احسان میسر نئيں۔ ایسا لگدا اے پیوٹن نکولس اول دی روایت نوں برقرار رکھدے ہوئے ”یورپ دی پولیس“ دا کردار ادا کر رہیا اے۔
پھونک پھونک کر قدم رکھنے دی پالیسی اُتے کاربند کریملن نے اپنے سرکاری بیانات نوں جنگ بندی تے دونے فریقین دے وچکار مذاکرات دے مطالبات تک محدود رکھیا ہويا اے۔ نیزاویسیمایا گزیٹا دی رپورٹ دے مطابق پیوٹن تے وزیرِ خارجہ لاوروف نے معاملات اپنے ہتھوں وچ لے لئے نيں تے اوہ نئيں چاہندے کہ ہور عہدیداران مذاکرات وچ مداخلت کرن۔
کریملن توں قریبی تعلق وچ عالمی امور وچ روس تھنک ٹینک دے اک آرٹیکل دے مطابق کاکیشیا وچ جنگ شامی خانہ جنگی وچ روسی مداخلت دی پنجويں سالگرہ اُتے بھڑکی اے جس دا ناں نہاد مقصد اسلامی انتہاء پسندی نوں محدود کرنا سی (درحقیقت ایہ مداخلت روسی فیڈریشن دے سامراجی مفادات دے تحفظ دے لئی سی) لیکن ہن جنگ روسی سرحد دے نیڑے پہنچ چکی اے۔
کریملن دا بنیادی خوف ایہ اے کہ جنوبی سرحداں اُتے تے خاص طور اُتے اسلامی انتہاء پسنداں دی موجودگی وچ جنگ کدرے اندرونِ خانہ اک طویل نسلی تے مذہبی جنگ نہ بھڑکا دے۔ آرمینیا دے شمال وچ مسلم اکثریتی شمالی کاکیشیا وچ کریملن چیچن علیحدگی پسند تحریک توں 1994ء تے 2009ء وچ دو خونی جنگاں لڑ چکيا اے تے درحقیقت ایہ جنگ ختم نئيں ہوئی صرف موقوف ہوئی اے۔ کوئی ایہ گارنٹی نئيں دے سکدا کہ رمضان کادیروف وی، جو چیچنیا نوں ریاستی دہشت گردی دے ذریعے کنٹرول کر رہیا اے، بدلدے حالات وچ اپنی بولی تے وفاداری تبدیل نئيں کريں گا۔ اس دے نال یوکرائن دے مشرق وچ خانہ جنگی حالے وی جاری اے تے اس وچ وی خطرناک امکانات موجود نيں۔
روسی اولیگارشی دا جنم اس سٹالنسٹ بیوروکریسی توں ہويا سی جس نے 1917ء دے اکتوبر انقلاب نوں دھوکہ دتا تے سوویت یونین نوں برباد کر دتا سی تے اج اس دے پاس اس تباہی توں باہر نکلنے دا کوئی راستہ نئيں۔
کیہ کيتا جائے؟
سودھومحنت کش طبقے دے لئی آرمینیا تے آذربائیجان دی جنگ دونے ا طراف توں شدید خطرناک اے تے موجودہ جنگ دونے ملکاں دی اندرونی سیاست وچ ہن تک مرکزیت دی حامل رہی اے۔ اس دا پہلا ثبوت تاں ایہ اے کہ آرمینیا تے آذربائیجان دی سیاسی اشرافیہ اوہ افراد نيں جو اس مسئلے دا حصہ رہے نيں یا فیر ناگورو-کاراباخ توں براہِ راست تعلق وچ نيں جداں کہ آرمینیا دے سابق تے موجودہ وزرائے اعظم۔ تے دوسرا ایہ کہ عسکری لفاظی نوں استعمال کردے ہوئے سماجی تے سیاسی بربریت نوں تقویت دتی جا رہی اے ۔