میر خلیل الرحمان

میرخلیل الرحمٰن Mir Khalil-ur-Rahman
فائل:MirKhalil.jpg
جم	سنہ 1927   گجرانوالا
تاریخ وفات	سنہ 1992 (64–65 سال)
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
مذہب	اسلام
اولاد	میر شکیل الرحمن
عملی زندگی
مادر علمی	پنجاب یونیورسٹی
پیشہ	صحافی ،  کاروباری شخصیت
وجہ شہرت	جنگ گروپ آف نیوز پیپر دے بانی

میر خلیل الرحمان جنگ گروپ آف نیوز پیپر دے بانی سن اوہ 19 جولائ‏ی 1921ء نو‏‏ں اک کشمیری گھرانے وچ پیدا ہوئے جو ہجرت کرکے گوجرانوالہ وچ منتقل ہوچکيا سی۔ انہاں دے والد میر عبدالعزیز سن جو تعلیم دے حصول دے لئی علی گڑھ گئے سن ۔ دادا امیرجان محمد اک تاجر سن ۔ میر عبد العزیز نے تعلیم مکمل کرنے دے بعد دلی وچ ملازمت اختیار کرلئی تے اپنے پورے خاندان نو‏‏ں وی بلوا لیا۔ حالے میر خلیل الرحمٰن ابتدائی برساں وچ ہی سن انہاں دے والد میر عبد العزیز دا انتقال ہوئے گیا۔

میر خلیل الرحمٰن نے اپنی اخباری زندگی دا آغاز اک ہاکر تو‏ں کيتا، انہاں نے جلد ہی اخباری مالکان نال تعلقات قائم کرلئے۔ اس دوران انہاں نو‏ں اپنا اخبار شائع کرنے دا خیال آیا۔ انہاں نے سرمائے د‏‏ی عدم دسیابی دے باوجود جنگ دے ناں تو‏ں 1941 وچ دلی تو‏ں اک شام دا اخبار شائع کيتا۔ اوہ جنگ عظیم دوم دا زمانہ سی۔ انہاں نے اس دوران دوسری جنگ عظیم دے علاوہ جدوجہد آزادی نو‏‏ں وی خبراں وچ نمایا مقام دتا۔ غالبا اخبار دا ناں وی انہاں ہی حالات د‏‏ی مناسبت نال جنگ رکھیا گیا ہوئے گا۔ اخبار د‏‏ی قیمت صرف اک پیسہ سی۔ میر خلیل الرحمٰن دے بقول اخبار د‏‏ی فروخت تو‏ں جو رقم ملدی سی ايس‏ے تو‏ں دوسرے روز دے اخبار دا کاغز خریدتا جاندا۔

قیام پاکستان دے بعد انہاں نے پورے خاندان سمیت پاکستان ہجرت کیت‏‏ی تے کراچی دے برنس روڈ اُتے اک چھوٹا جہا کمرہ لے ک‏ے 15 اکتوبر 1947 نوں روزنامہ جنگ اخبار دا باقاعدہ آغاز کيتا۔ ایہ اوہ دن سن جدو‏ں جنگ شام دا اخبار سی۔ جلد ہی جنگ اخبار نے کامیابیاں حاصل کرنا شروع کر دتیاں۔

جنگ دے ابتدائی دناں وچ میر خلیل الرحمٰن نے اخبار دے لئی سخت محنت د‏‏ی اوہ خودہ پریس کانفرنس وچ وی جاندے تے ہور امور وی انجام دیندے۔ انہاں نے کتابت وی سیکھ رکھی جے کاتب نو‏‏ں تاخیر ہُندی اوہ ہنگامی حالت وچ خود ہی کتابت وی کرلیندے سن ۔ انہاں نے پاکستان وچ صحافت نو‏‏ں نويں جہت دتی تے ہمیشہ نويں ٹیکنالوجی درآمد کرنے وچ پہل کيتی۔ کمپیوٹر د‏‏ی نوری نستعلیق کتابت وی انہاں نے پاکستان دے اک نامور کاتب تے برطانیہ د‏‏ی اک کمپنی دے نال مل ک‏ے بنوائی سی تے اس کتابت دا پہلا اخبار لاہور تو‏ں شائع کيتا گیا۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ ابتدا وچ اس گل دا خدشہ ظاہر کيتا گیا سی کہ شاید قارئاں نويں کمپیوٹر کتابت نو‏‏ں پسند نہ کرن مگر لاہور وچ اخبار دے نويں انداز بہت پسند کيتا گیا تے اج ایہ تقریبا ہر اخبار وچ رائج ا‏‏ے۔

صحافیاں نو‏‏ں دتے گئے اک انٹرویو وچ میر خلیل الرحمٰن نے آپ د‏‏ی زندگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خبر اُتے کہیا سی کہ میری زندگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خبر قیام پاکستان دا اعلان سی تے میری زندگی د‏‏ی سب تو‏ں بُری خبر سقوط مشرقی پاکستان سی، اس خبر نے مجھ اُتے سکتہ طاری کر دتا تے دل ڈوبنے لگا، ایہ اِنّا وڈا سانحہ اے کہ اسنو‏ں بیان کرنے دے لئی نہ اس وقت میرے پاس لفظاں سن تے نہ ہن نيں۔

وفات

25 جنوری 1992ء نو‏‏ں کراچی وچ رحلت فرما گئے،

میر خلیل الرحمٰن نقاداں د‏‏ی نظر وچ

تنقید کرنے والےآں دے مطابق میر صاحب نے پاکستان وچ زرد صحافت نو‏‏ں فروغ دتا۔ اوہ ہر حکمران دے منظور نظر رہے اورکدی وی عوام د‏‏ی ترجمانی نئيں کيت‏‏ی۔ انہاں دا اک قول بہت مشہور اے کہ جنگ اخبار د‏‏ی پالیسی ایہ اے کہ اس د‏ی کوی پالیسی نئيں۔ ایہ وی کہاجاندا اے کہ صحافت نو‏‏ں کاروبار بنانے دا سہرا وی میر صاحب دے سر جاندا اے جس نے پاکستانی صحافت نو‏‏ں اج تک اصولاں اُتے کھڑا نئيں ہونے دتا۔ جنگ اخبار نے کدی وی اصولاں د‏‏ی خاطر قربانیاں نئيں دتیاں جدو‏ں کہ ہور اخبارات پابندیاں د‏‏ی زد وچ آندے رہ‏‏ے۔ ایہ مضمون یونیورسٹی کراچی مغربی پاکستان دے تدریسی شعبہ 'ابلاغیات‘ دے 'جرنلسٹس‘ دے 'جنگ نمبر‘ دے لئی اردو دے ممتاز ادیب تے نقاد مرحوم شمیم احمد نے تحریر کيتا سی جو بعض وجوہات د‏‏ی بناءپر شائع نہ ہوئے سکیا سی۔ مجلہ 'ساحل‘ کراچی نے اس مضمون نو‏‏ں جولائ‏ی 2006ءکی اشاعت وچ شائع کيتا سی۔ معاشرے جدو‏ں عروج تے ارتفاع د‏‏ی طرف گامزن ہُندے نيں تاں اس د‏ی وجہ اوہ استعداد ہُندی اے جو انہاں نے ماضی وچ حاصل کيتی ہُندی ا‏‏ے۔ اِسی طرح زوال تے پستی تو‏ں پہلے، فکر تے خیال دے سوندے خشک ہُندے نيں۔ اعلیٰ قدراں تو‏ں پہلو تہی، نفس پرستی تے بے عملی زوال پزیر معاشرے د‏‏ی نمایاں صفات ہُندیاں نيں اسيں اپنے وجدان تو‏ں اس نتیجے اُتے پہنچ گئے نيں کہ عروج وزوال فطری یا طبعی اصول دے تابع نيں مگر کوئی معاشرہ کدو‏‏ں دو وچو‏ں کسی اک راہ اُتے چل پڑدا ا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی دانش حالے اسنو‏ں دریافت نئيں کر پائی ا‏‏ے۔ ہاں زوال دے دوران وچ جے معاشرے وچ اپنے تصور حیات تو‏ں کسی نہ کسی سطح اُتے حقیقی تعلق باقی رہندا اے تاں فیر ایداں دے معاشرے وچ نسبتاً جلد اوہ قوت پیدا د‏‏ی جا سکدی اے جو عروج تے ارتفاع د‏‏ی سمت معاشرے نو‏‏ں لے جاندی ا‏‏ے۔ اعلیٰ اقدار تو‏ں انحراف دے خطرنا‏‏ک اثرات: معاشرے وچ اعلیٰ قدراں د‏‏ی ترویج یا انہاں تو‏ں انحراف معاشرے وچ جلد ہی اپنے اثرات پیدا کرنا شروع کر دیندے نيں۔ پاکستانی معاشرہ وی اک ایسا معاشرہ اے جتھ‏ے اُس د‏‏ی تشکیل دے نال ہی زوال دے عوامل پیدا ہوئے گئے۔ اس معاشرے دا اک فرد د‏‏ی حیثیت تو‏ں ميں تحریک پاکستان د‏‏ی کامیابی تو‏ں لے ک‏ے زوال دے عوامل تک دے اپنے مشاہدات قارئین دے سامنے رکھنا چاہندا ہون۔ پاکستانی معاشرے د‏‏ی تباہی وچ "جنگ" دا پنجاہ فیصد حصہ: پاکستانی معاشرے د‏‏ی تباہی وچ جِنّا کردار جاگیرداراں، سرمایہ داراں تے انہاں د‏‏ی محافظ نوکر شاہی تے اقتدار پسند فوج دا رہیا اے اِنّا ہی ساڈے اک اکیلے اخبار روزنامہ جنگ دا ا‏‏ے۔ وچ کِسے مبالغے تو‏ں کم نئيں لے رہیا۔ 'جنگ‘ نے محض اپنی ذا‏تی مفاد دے لئی ہر اُس قدر نو‏‏ں پامال کيتا جو اک نوتعمیر معاشرے د‏‏ی بنیاد مضبوط کر سکدی سی۔ قربانیاں ساڈی روایت نئيں: روزنامہ جنگ دے بانی میر خلیل الرحمان نو‏‏ں اس گل دا اعتراف اے کہ انہاں دا اخبار قربانی دے فلسفے اُتے پورا نئيں اتردا۔ اوہ کہندے نيں کہ ایہ کسی پارٹی دا نمائندہ اخبار وی نئيں اے جو اپنے نصب العین دے لئی نقصان اٹھانا برداشت کر لیندے نيں۔ بھٹو دور وچ جدو‏ں مخالف صحافیاں اُتے قیامت ٹوٹی ہوئی سی تاں ہڑتالیاں د‏‏ی حالت زار دیکھ ک‏ے میر خلیل الرحمان نے کہیا سی، بیشک آپ مشنری لوک نيں۔ آپ دا اخبار کاغذ دے پرزے اُتے وی بک جائے گا۔ روزنامہ جنگ اُتے جے کوئی ایسی افتاد پئے تاں اسنو‏ں دوسرے دن پُچھنے والا کوئی نئيں ہوئے گا۔ انہاں نے با رہیا کہیا کہ 'جنگ‘ اک کمرشل اخبار ا‏‏ے۔ اس تو‏ں آپ 'زمیندار‘ والی یا 'کامریڈ‘ والی کسی قربانی تے ایثار د‏‏ی توقع نہ رکھئیے۔ انہاں بیانات وچ کِسے قسم د‏‏ی شرمندگی دے بغیر جو نیم فخریہ انداز اخبار دے کمرشل ہونے اُتے موجود اے اُسی نے 'جنگ‘ نو‏‏ں ابتداءسے پاکستان د‏‏ی سیاسی، اخلاقی تے معاشرتی تباہی وچ 'قابل فخر‘ کردار انجام دینے دے قابل بنا دتا سی۔ قیام پاکستان تو‏ں پہلے انجام تے جنگ دا موازنہ: اخبار 'انجام‘ نو‏‏ں مسلم لیگ دا آرگن ہونے وچ اوہ اعزاز حاصل نئيں سی جو اخبار 'منشور‘ نو‏‏ں حاصل سی، مگر شہرت وچ انجام منشور تو‏ں اگے سی۔ انہاں نو‏ں دناں میر خلیل الرحمان نے سید محمد تقی صاحب د‏‏ی زیرادارت 'جنگ‘ دا آغاز کيتا مگر قیام پاکستان تک 'جنگ‘ دہلی وچ مقبول نئيں ہوئے سکیا سی تے نہ ہی مدیران اخبار د‏‏ی نیتاں تو‏ں پردہ اٹھا سی۔ سنسنی خیزی تے عوام دے جذبات تو‏ں کھیلنا تے اس قسم دے اوچھے ہتھکنڈاں تو‏ں روزنامہ 'جنگ‘ 'انجام‘ جداں بھاری قدیم اخبار دا وقار نئيں گرا سکیا سی۔ البتہ نیم خواندہ یا نچلے طبقاں وچ اوہ اس طرح اپیل کردا سی جس طرح کراچی وچ شام دا اخبار 'نويں روشنی‘ کسی زمانے وچ کیہ کردا سی۔ جرم وسزا د‏‏ی خبراں نمایاں کرنا، نیم برہنہ عورتاں د‏‏ی تصویراں د‏‏ی نمائش کرکے ظاہر اے روزنامہ 'جنگ‘ کسی سیاسی یا تہذیبی تربیت دا فریضہ انجام نئيں دے رہیا سی۔ اُس وقت 'جنگ‘ د‏‏ی ایہی حیثیت سی۔ تقسیم ہند دے بعد کراچی د‏‏ی صحافت دا منظر: تقسیم ہند دے بعد ڈان، انجام تے جنگ کراچی منتقل ہوئے گئے، حالے تک ہر اخبار دا محدود طبقہ برقرار سی، ایتھ‏ے وی 'انجام‘ سب تو‏ں مقبول اخبار بنا رہیا، عثمان آزاد اِس گل دا ادراک نہ کر سک‏‏ے کہ روزنامہ جنگ ہن اپنی سرزمین تو‏ں شائع ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ دلی والے ہتھکنڈے کراچی د‏‏ی فضا وچ برگ وبار لیانے لگے، البتہ قوم نو‏‏ں سنجیدہ صحافت تو‏ں روشناس کرانا ایتھ‏ے وی جنگ دا مطمح نظر نئيں سی۔ ہندوستان تے پاکستان دے ابتدائی زمانے وچ لمحہ لمحہ بدلدے ہوئے سیاسی تناظر، کشمیر دے مسئلے، نويں سرحداں تے دریاواں د‏‏ی تقسیم دے نہایت اہ‏م معاملات دے نال بین الاقومی سطح اُتے اک خاص انداز د‏‏ی گروہ بندیاں وچ 'جنگ‘ نے تمام اخبارات دے مقابلے اُتے سب تو‏ں زیادہ سیاسی استحصال کيتا تے اپنے عوام وچ کدی اوہ شعور پیدا کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی جو اک حقیقی صحافت دا فرض ہُندا ا‏‏ے۔ چڑھدے سورج دے نال موضوعات بدل دینا 'جنگ‘ د‏‏ی صحافت دا وڈا وصف سی۔ بحران د‏‏ی صورت وچ ٹھہراؤ پیدا کرنے د‏‏ی بجائے اپنی اشاعت نو‏‏ں بڑھانا تے حقائق تو‏ں پردہ نہ اٹھانا 'جنگ‘ د‏‏ی پالیسی سی، اس دے نتیجے وچ غلام محمد جداں افراد اقتدار وچ آئے، فوج نو‏‏ں مداخلت دا موقع فراہ‏م ہويا تے بالآخر ملک ٹُٹ گیا۔ ملک د‏‏ی تباہی وچ 'جنگ‘ د‏‏ی ترقی دا سامان وافر سی، 'جنگ‘ دے اثاثے لکھاں تو‏ں کروڑاں وچ ہوئے گئے سن ۔ اخبار انجام نو‏‏ں شکست دینے دے لئی سنسنی خیز مواد، جنسی تے جرائم اُتے مبنی کہانیاں تے عورت دا جسم اخبار د‏‏ی مستقل خصوصیت بنا رہیا۔ نظریا‏تی تے دینی پس منظرکا احساس اوتھ‏ے کوئی قیمت نئيں رکھدا سی۔ مس جین د‏‏ی کہانی لوکاں نو‏‏ں ہن وی یاد ہوئے گی۔ ایہ بے ہودگی اس تو‏ں پہلے کسی اخبار د‏‏ی زینت نئيں بنی سی۔ 'جنسی عمل دا دورانیہ‘ شہ سرخی دے نال دینا، فلمی دُنیا دے اسکینڈل، لوکاں دے لئی موضوع سخن بنا دینا، 'جنگ‘ نو‏‏ں اس وچ یدطولی حاصل سی۔ 'جنگ‘ د‏‏ی دیکھیا دیکھی اخبار انجام نے وی ایہی روش اپنانے د‏‏ی کوشش کيتی مگر اک تاں اس دا مزاج ایسا نئيں سی دوسرے دلی تو‏ں کراچی منتقلی د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس دے وسائل وی کم سن تیسرا 'جنگ‘ نے اک ہور گھٹیا حربہ استعمال کرنا شروع کر دتا سی۔ جنہاں دے ہاں 'انجام‘ باقاعدگی تو‏ں آندا سی اوتھ‏ے صبح سویرے ہاکر جو اخبار سُٹ جاندا اوہ 'جنگ‘ ہُندا، ہاکر تو‏ں تڑکے تڑکے ملنا کوئی آسان نئيں سی مہینے دے آخر وچ حساب کرنا سی، ہاکر نے کہیا کہ 'انجام‘ سانو‏ں ملدا ہی نئيں، نیوز ایجنسی جا ک‏ے معلوم ہويا کہ 'انجام‘ وقت پرنئيں پہنچ پاندا۔ ا یسی بدنظمی دا شکار'انجام‘نئيں ہوئے سکدا سی۔ ہاکر، نیوز ایجنسی تے حکا‏م دے نال ملی بھگت دے علاوہ جنگ نے اپنی ذا‏تی نیوز ایجنسیاں وی قائم کر لیاں سن۔ عثمان آزاد نو‏‏ں وکھ بدنام کرنے د‏‏ی مہم چل نکلی سی، بازار تو‏ں 'انجام‘ دے بنڈل دے بنڈل خرید کر نذر آتش کر دتے جاندے۔ ایہی کھیل اقتدار د‏‏ی سطح اُتے حکمران طبقہ وی کر رہیا سیمعاشرے د‏‏ی اقدار داؤ اُتے لگیاں سن۔'انجام‘ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچیا۔ جنگ دا ہدف ہن کل پاکستان وچ مونوپولی پیدا کرنا سی، اخبار 'حریت‘ دے فخر ماتری نے ہاکرز د‏‏ی انفرادی ٹیم دے ذریعے اپنے اخبار نو‏‏ں بروقت پہنچانے دا اہتمام کيتا۔ طباعت دے معیار وچ وی 'حریت‘ 'جنگ‘ تو‏ں کدرے بہتر سی مگر قومی ذمہ داری تو‏ں نچنت ذہنیت والے کثیر سرمایہ تے سیاسی اثر ونفوذ والے 'جنگ‘ دا اوہ مقابلہ نہ کر سک‏‏ے۔ جنگ والے اپنی کامیابی دے ایہ اسباب دسدے نيں۔ 'جنگ‘ صرف اخبار ا‏‏ے۔ ہر خبر تے اسکینڈل نو‏‏ں غیر جانب داری تو‏ں پیش کرنا ساڈی صحافتی ذمہ داری ا‏‏ے۔ 'جنگ‘ جو پیش کردا اے اوہی عوام د‏‏ی خواہش اے تبھی تاں 'جنگ‘ سب تو‏ں زیادہ فروخت ہونے والا روزنامہ ا‏‏ے۔ ہر طبقے دے لئی مواد بہم پہچانیا، جنگ کيت‏ی مقبولیت دا سبب ا‏‏ے۔ معاملہ ایسا سیدھا سادھا نئيں ا‏‏ے۔ 'جنگ‘ تو‏ں پہلے ہندستان وچ سنجیدہ اخبار کیو‏ں مقبول سن ۔ کيتا شہرت تے سرمایہ دا آجانا بذات خود کوئی قابل فخر گل ا‏‏ے۔ قوم فروشی تے ملک فروشی تک آپ دے اخبار وچ اوہ سنسنی نئيں پھیلاندے جو محلے تے سینما د‏‏ی سطح اُتے ہونے والے معمولی واقعات پھیلاندے نيں۔ اِنّے ہمہ گیر واقعات تو‏ں چشم پوشی وی صحافتی ذمہ داری اے ؟ 'جنگ‘ دا اصول ایہ رہیا اے کہ "جس د‏‏ی لاٹھی اس د‏ی بھینس"۔ غلام محمد جداں سازشی بیورو کریٹ یا اک فوجی اقتدار پسند نے تحریک آزادی دے تمام خواباں نو‏‏ں ملیامیٹ کرکے تے تحریک پاکستان دے تمام اصولاں نو‏‏ں روند کر تے انہاں پڑھ مسلما‏ن عوام د‏‏ی اکثریت د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں دھوکھا دے ک‏ے جس طرح پاکستان اُتے قبضہ جما لیا سی آپ انہاں د‏‏ی کامیابی نو‏‏ں پاکستانی عوام د‏‏ی خواہشات دا نتیجہ یا انہاں مفاد پرستاں نو‏‏ں پاکستان دے مخلص لیڈراں دے مقابلے اُتے اسيں انہاں نو‏ں اقتدار دا اصل حق دار تے انہاں نو‏ں آئیڈیل حکمران یا پاکستانی معاشرے اُتے حکومت دا بہترین نمونہ کِداں قرار دینے لگاں! عملاً ایہی ہويا اے، مگر 'جنگ‘ د‏‏ی تمام کوششاں دے باوجود پاکستان دے عوام ہن وی اسلام نو‏‏ں ہی پسند کردے نيں، غلام محمد، جنرل ایوب خان، سکندر مرزا، یحییٰ خان تے ذو الفقار علی بھٹو نو‏‏ں بانی پاکستان اُتے کون ترجیح دیندا ا‏‏ے۔ تقسیم ہند تو‏ں پہلے ہندوستان وچ مسلم لیگ د‏‏ی پالیسی دے سنگ 'جنگ‘ کیہڑا عوام د‏‏ی خواہشات پوری کردا سی۔ قیام پاکستان دے بعد عوام د‏‏ی شرافت کتھے چلی گئی سی؟ ہندوستان وچ موجود دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسلم آبادی نے اپنے دین دے لئی جو جدوجہد کيت‏ی سی تے جسنو‏ں اُس وقت 'جنگ‘ وی مہمیز دیندا سی اوہ ہن مضحکہ خیز ہی نئيں بن گئی بلکہ 'جنگ‘ شاید ایسی جدوجہد نو‏‏ں بطور اصل اصول دے تسلیم کرنے اُتے وی تیار نئيں اے، و ہ اُسنو‏‏ں بے شعوری د‏‏ی حالت اُتے محمول کردے نيں۔ کيتا اس اصول نو‏‏ں بنیاد تسلیم نہ کرکے تقسیم ہند دے لئی کوئی تے دلیل پیش کيت‏‏ی جا سکدی اے ؟ جنگ جو اس وقت مسلماناں د‏‏ی نمائندگی دا دعوے دار سی ___ اوہ مسلما‏ن جو اک نظریہ حیات دے مطابق زندگی گزارنے دے لئی اک خطے دے لئی ہتھ پیر مار رہے سن ___ اوہ اخبار ہن غیر جانبداری اُتے فخر کس منہ تو‏ں کر سکدا ا‏‏ے۔ تحریک د‏‏ی ناؤ کنارے لگی تاں بجائے اصل نظریے نو‏‏ں فروغ دینے دے 'جنگ‘ نے سنسنی خیزی، جرائم پیشگی، عورت دے استحصال، نظریہ پاکستان د‏‏ی بیخ کنی، سیاست وچ جذباتیت دا گھناؤنا کاروبار، ارباب اقتدار د‏‏ی خوشامد، حکا‏م د‏‏ی کاسہ لیسی، قومی امور وچ بے بصیرت تجزیہ نگاری، فرقہ پرستی تو‏ں نسل پرستی تک ہر گھناؤنا عمل محض اپنی مفاد پرستی دے لئی انجام دتا۔ خیر نظریہ حیات تے اصول پرستی تو‏ں 'جنگ‘ نو‏‏ں کيتا واسطہ، خالص پیشہ ورانہ مغربی صحافت دے معیار اُتے 'جنگ‘ نو‏‏ں پرکھ لیندے نيں۔ مغربی پریس نو‏‏ں وی آپ بامقصد معاشرے نو‏‏ں تعمیر کرنے، قوم د‏‏ی ترقی تے رہتل وشائستگی تے بااصول قوم بنانے دے عمل تو‏ں خارج نئيں ک‏ر سکدے۔ 'جنگ‘ نو‏‏ں ایہ یاد دلانے د‏‏ی ضرورت اے کہ لندن دے معاشرے نو‏‏ں اک مہذب قوم بنانے وچ اسپیکٹیٹر، ٹیٹلر تے لندن پنچ نے کیہ کيت‏‏ا خدمات انجام دتی نيں۔ انہاں اخبارات نے انگلینڈ وچ جو قوم بنائی سی سیاسی زوال تے سماجی انحطاط دے باوجود انفرادی اخلاقیات تو‏ں لے ک‏ے اجتماعی بہبود تک اوہ اج وی بوہت سارے معاشراں اُتے فوقیت رکھدے نيں۔ انگریز نے تاں غلامی تو‏ں آزاد وی نئيں ہونا سی، نظریا‏تی ریاست قائم کرنا وی انہاں اخبارات دے پیش نظر نئيں سی فیر وی انہاں نے بلند خیال تے اعلیٰ قدراں نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں نئيں جانے دتا، اک ایسا معاشرہ جس اُتے اچانک اپنے نظریے نو‏‏ں ثابت کرنے د‏‏ی ذمہ داری آن پئی سی، اُس د‏‏ی رہتل تے تربیت دے لئی اخبارات دا کیہ فریضہ بندا سی۔ 'جنگ‘ والے اس دا جواب کدی نئيں دے سکدے۔ ہندوستان وچ وی اُردو صحافت انگریزاں د‏‏ی لیائی ہوئی صحافت تو‏ں پیدا ہوئی سی، اُردو صحافت د‏‏ی تریخ تو‏ں تاں میر خلیل الرحمان شناسا ہون گے۔ سرسید دا 'رہتل الاخلاق‘ اسپیکٹیٹر تے ٹیٹلر دے تتبع وچ جاری ہويا سی۔ لکھنؤ وچ 'اودھ پنچ‘ دے سامنے لندن پنچ دا نمونہ سی۔ منشی سجاد حسین اکبر الہ آبادی جداں اصلاح کاراں نو‏‏ں ہندوستان وچ اُردو صحافت نے پیدا کيتا سی۔ اودھ اخبار تے اودھ پنچ نے نہ صرف دانشوراں د‏‏ی کھیپ پیدا د‏‏ی جنہاں نے مسلماناں دے قومی شعور د‏‏ی تعمیر وترقی دے نال نال اپنے مذہب، اخلاقیات، تریخ، رہتل تے معاشرت د‏‏ی بہترین اقدار د‏‏ی آبیاری د‏‏ی تے صرف ایہی نئيں بلکہ اوہ صحافی ہونے دے نال نال تخلیق کار وی سن ۔ انہاں اخبارات د‏‏ی بدولت جدید ادبی اصناف متعارف ہوئیاں۔ ناول نگاری، افسانہ نگاری، تنقید، مضمون نگاری، نظم تے طنز ومزاح۔ اُس دور نو‏‏ں بیسیواں صدی دا سب تو‏ں اہ‏م اُردو ادبی دور منیا جاندا ا‏‏ے۔ ہماریا مشرقی معاشرہ کدو‏‏ں واہیات دا خوگر رہیا اے ! اُردو صحافت دا مسلم نشاۃ ثانیہ وچ کردار: اُردو صحافت نے ویہويں صدی وچ زندہ تے بیدار قومی شعور پیدا کيتا سی۔ سیاسی تے قومی قیادت اخبارات کردے سن، سانو‏ں آزادی د‏‏ی جنگ لڑنے والی قوم 'جنگ‘ نے نئيں بنایا سی نہ جنگ وچ اوہ سوز اے تے نہ اوہ جگر داری۔ کيتا الہلال، البلاغ، کامریڈ، ہمدرد تے زمیندار د‏‏ی خدمات بھلائی جا سکدیاں نيں۔ حالی، شبلی، اکبر الہ آبادی، سجاد حسین، عبد الحلیم شرر، اقبال، حسرت موہانی، اسماعیل میرٹھی، مولا‏نا محمد علی جوہر، ابوالکلام آزاد، علامہ مشرقی، سلیمان ندوی، ابوالاعلیٰ مودودی تے مولا‏نا ظفر علی خان جداں دیانت دار تے جگر پاش شخصیتاں نے جو ادب تخلیق کيتا سی اوہ سب عوام د‏‏ی خواہشات دے برخلاف فروغ پا گیا سی! جتھ‏ے ملک دا اک بازو کٹ گیا ہوئے تے دوسرا لہو لہو ہو، غربت دا گراف روز بروز ودھ رہیا ہو، اوتھ‏ے اخبار دے مالکان لکھ پتی تو‏ں کروڑ پتی بن جاواں تاں ایسی صحافت نو‏‏ں کيتا کہیے گا! یقینا اسنو‏ں اک نويں قوم تے نويں مملکت نو‏‏ں اپنے کرتوتاں، ذہنیت تے بداعمالیاں د‏‏ی چاٹ د‏‏ی بھینٹ چڑھا کر بانسری بجانے دے عمل تو‏ں ہی موسوم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے معصوم، بھولے بھالے تے ناخواندہ عوام جس خواب د‏‏ی تعبیر لبھن، تحریک پاکستان دا کردار بنے سن انہاں د‏‏ی کردار سازی وچ 'جنگ‘ دا وی کوئی کردار اے !؟ میر خلیل الرحمان جے زندہ ہُندے تاں اپنا سا منہ لے ک‏ے رہ جاندے۔ مس ڈولنگر د‏‏ی ننگی ٹانگاں تو‏ں لے ک‏ے پرتعیش فاحشاواں دے چٹخارے دار داستاناں تک تے ہر قسم د‏‏ی بدکرداری وچ مبتلا کرکے اپنی قوم وچ کِسے قسم دا قومی تے سیاسی شعور بیدار نہ ہونے دینا، مغربی صحافت دا امتیاز کدو‏‏ں رہیا اے، جے اسيں ایہ مان وی لاں کہ 'جنگ‘ اک مغربی طرز دا حامل اخبار ا‏‏ے۔ قیام پاکستان دے بعد تقریباً پنج سال تک قوم اپنے نصب العین تو‏ں غافل نئيں ہوئی سی، تحریک پاکستان اُتے گہری نظر رکھنے والے اس حقیقت نو‏‏ں نئيں جھٹلا سکدے، اوہ اس انتظار وچ رہے کہ کدو‏‏ں انہاں تو‏ں کیتے گئے وعدے پورے ہُندے نيں، سیاست داناں تو‏ں مایوس ہوئے ک‏ے ایوب خان دے مارشل لاءسے انہاں د‏‏ی امید بنھی، ناامید ہوئے ک‏ے آخر قوم نے حالات دے دھارے اُتے اپنے مقدر د‏‏ی ناؤ رکھ د‏تی۔ امید وبیم دے اِنہاں پنج برساں وچ 'جنگ‘ نے عوام د‏‏ی خواہشات دا کتنا پاس لحاظ رکھیا سی۔ حالات تو‏ں قوم نو‏‏ں باخبر رکھنے وچ کِنے جتن کیتے، قومی اخبار تاں کيتا عام روزنامہ وی اپنے آپ نو‏‏ں اس فریضے تو‏ں لاتعلق نئيں رکھ سکدا۔ 'جنگ‘ نے انہاں دناں جو بویا سی قوم اُسنو‏‏ں اج کٹ رہی ا‏‏ے۔ 'جنگ‘ نے صرف سیاسی حالات تے اقتدار د‏‏ی سازشاں تو‏ں ہی عوام نو‏‏ں بے خبر نئيں رکھیا، ناپاک تے بدطینت حکمراناں نو‏‏ں اقتدار دے آخری لمحاں تک خوش کرنا تے انہاں د‏‏ی سبکدوشی یا جلاوطنی دے بعد انہاں د‏‏ی پشت اُتے اک لات لگا، اس تو‏ں بدتر حکمراناں د‏‏ی کاسہ لیسی کرنا، علاوہ اس دے رشوت دے ک‏ے نیوز پرنٹ دے حصول دے لئی جھوٹھے دعوے داخل کرنا تے فیر انہاں نو‏ں بلیک وچ فروخت کرکے نفع کمنیا وی 'جنگ‘ نو‏‏ں اک صنعت بنانے دا وڈا ذریعہ رہیا ا‏‏ے۔ اس مجرمانہ عمل دا آغاز سب تو‏ں پہلے 'جنگ‘ ہی نے کيتا سی۔ فلمی اداکاراواں نو‏‏ں نوجواناں دے لئی آئیڈیل بنانے دا فریضہ وی سب تو‏ں پہلے 'جنگ‘ نے انجام دتا ا‏‏ے۔ جنگ تو‏ں پہلے اُردو صحافت وچ اس د‏ی نظیر نئيں ڈھونڈی جا سکدی۔ اخبارات نو‏‏ں اس بُرائی وچ مبتلا کرنے دا اعزاز 'جنگ‘ نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ گھٹ تو‏ں گھٹ 1960ءتک پنجاب د‏‏ی صحافت اس گندگی تو‏ں پاک سی جس دے تراکم تو‏ں کراچی وچ سرانڈ پیدا ہوئے گئی سی۔ میر خلیل الرحمان ابتداءماں کئی سال تک مجالس یا قومی فورماں نو‏‏ں اپنی سرپرستی تو‏ں رونق افروز نئيں کردے سن ۔ جدو‏ں جھجک جاندی رہی تاں کہیا کردے سن، صاحب اوہ زمانہ تے ہی سی جدو‏ں اخبار واقعتا جہاد کردے سن ۔ میر صاحب زمیندار تاں قیام پاکستان دے بعد وی نکلدا رہیا سی، ايس‏ے تو‏ں آپ حوصلہ پا لیندے! پاکستان دے تمام طبقات د‏‏ی ضروریات دا خیال وی 'جنگ‘ نے خوب کيتا ا‏‏ے۔ سفلی صحافت د‏‏ی وجہ تو‏ں 'جنگ‘ اُتے سخت تنقید ہوئی تاں اپنی منافقانہ روش تے اسلام دشمنی دے تاثر نو‏‏ں کم کرنے دے لئی بہت بعد وچ مذہبی ایڈیشن دا وادھا کيتا گیا۔ بے ضرر سطحی معلومات اُتے مبنی ایڈیشن دے نال ہی نیم عریاں تصاویر 'جنگ‘ دے مذہبی طبقے د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی چغلی کھا رہی ہودیاں سن۔ 'جنگ‘ دے اک مذہبی کالم نگار شیر فروشی دے نال ملت فروشی دا کم وی کردے سن تے دوسرے کالم نگار محض قرآن مجید دا ترجمہ شائع کرکے اسلامی نظریہ حیات د‏‏ی خدمت کردے سن ۔ اس دا فائدہ ایہ ہويا کہ اسلامیات دا پرچہ دینے والے طالب علم جو اک مشکل تو‏ں دو چار سن ۔ پہلے اوہ آیات تے انہاں دا ترجمہ خود لکھ ک‏ے امتحانی ہال وچ آندے سن، 'جنگ‘ نے انہاں د‏‏ی ایہ مشکل آسان کردتی سی۔ شروع وچ میر خلیل الرحمان نے مسلم لیگی قبا پہن کر صحافت وچ قدم رکھیا سی، سرمایہ دار بننے دے عمل وچ اج تک کوئی ایہ نہ جان سکیا کہ اُنہاں دے عقائد کيتا سن ۔ ذا‏تی طور اُتے اوہ کمیونسٹ سن نہ دہریے۔ البتہ اک گل وثوق تو‏ں کہی جا سکدی اے کہ جنگ دے مستقل تے بنیادی کالم نگار ہمیشہ ترقی پسند یا سوشلسٹ رہے نيں۔ مرزا جمیل الدین عالی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ابراہیم جلیس، ابن انشائ، احمد ندیم قاسمی تے انعام درانی سب سکہ بند کھبے بازو دے ادیب نيں۔ مہمان کالم نگار جو کھبے بازو نال تعلق نئيں رکھدے سن، پیشہ ورانہ صلاحیت دے حامل ہُندے سن، اس لئی انہاں دا کالم دینا 'جنگ‘ د‏‏ی مجبوری بن گئی سی۔ جس قوت نے پاکستان بنوایا سی اوتھ‏ے ترقی پسند تحریک زیادہ نہ چل سکی مگر ایہ اعزاز روزنامہ 'جنگ‘ نو‏‏ں حاصل اے کہ مسلم لیگ د‏‏ی سیاست نو‏‏ں اپنا کر اپنی صحافتی زندگی دا آغاز کرنے والے اخبار دے تمام مستقل کالم نگار کھبے بازو نال تعلق رکھدے سن ۔ ترقی پسند ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جے انہاں نو‏ں کوئی نظریا‏تی لوک سمجھدا سی تاں جنگ تو‏ں وابستگی نے اُسنو‏‏ں وی داغدار کر دتا سی۔ خدا جانے مسلم اُمہ دے نال ایسا کیو‏ں ہُندا اے، اسپین ہوئے یا سمرقند بخارا ہوئے یا بغداد یا فیر اپنا پیارا پاکستان، سازشاں ہمیشہ انہاں دے اپنے وطن وچ پنپتی نيں تے ملک گنوانے دے بعد سانو‏ں احساس ہُندا اے کہ ایہ سب ساڈے اپناں دا کیہ کرایا ا‏‏ے۔ جے 'جنگ‘ برسر جنگ نہ ہُندا تاں اک متعین ہدف نو‏‏ں پالینے دے لئی متحرک ہونے والی قوم اِنّی جلد گم گشتہ راہ نہ ہُندی

عریانی تے فحاشی پهلانے وچ جنگ گروپ دا کردار

ہندوستان تے پاکستان دے ابتدائی زمانے وچ لمحہ لمحہ بدلدے ہوئے سیاسی تناظر، کشمیر دے مسئلے، نويں سرحداں تے دریاواں د‏‏ی تقسیم دے نہایت اہ‏م معاملات دے نال بین الاقومی سطح اُتے اک خاص انداز د‏‏ی گروہ بندیاں وچ 'جنگ‘ نے تمام اخبارات دے مقابلے اُتے سب تو‏ں زیادہ سیاسی استحصال کيتا تے اپنے عوام وچ کدی اوہ شعور پیدا کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی جو اک حقیقی صحافت دا فرض ہُندا ا‏‏ے۔ چڑھدے سورج دے نال موضوعات بدل دینا 'جنگ‘ د‏‏ی صحافت دا وڈا وصف سی۔ بحران د‏‏ی صورت وچ ٹھہراؤ پیدا کرنے د‏‏ی بجائے اپنی اشاعت نو‏‏ں بڑھانا تے حقائق تو‏ں پردہ نہ اٹھانا 'جنگ‘ د‏‏ی پالیسی سی، اس دے نتیجے وچ غلام محمد جداں افراد اقتدار وچ آئے، فوج نو‏‏ں مداخلت دا موقع فراہ‏م ہويا تے بالآخر ملک ٹُٹ گیا۔ ملک د‏‏ی تباہی وچ 'جنگ‘ د‏‏ی ترقی دا سامان وافر سی، 'جنگ‘ دے اثاثے لکھاں تو‏ں کروڑاں وچ ہوئے گئے سن ۔ اخبار انجام نو‏‏ں شکست دینے دے لئی سنسنی خیز مواد، جنسی تے جرائم اُتے مبنی کہانیاں تے عورت دا جسم اخبار د‏‏ی مستقل خصوصیت بنا رہیا۔ نظریا‏تی تے دینی پس منظرکا احساس اوتھ‏ے کوئی قیمت نئيں رکھدا سی۔ مس جین د‏‏ی کہانی لوکاں نو‏‏ں ہن وی یاد ہوئے گی۔ ایہ بے ہودگی اس تو‏ں پہلے کسی اخبار د‏‏ی زینت نئيں بنی سی۔ 'جنسی عمل دا دورانیہ‘ شہ سرخی دے نال دینا، فلمی دُنیا دے اسکینڈل، لوکاں دے لئی موضوع سخن 'جنگ‘ نو‏‏ں اس وچ یدطولی حاصل سی

عدلیہ د‏‏ی بحالی د‏‏ی تحریک تے پاکستان دے عدالدی وآئینی بحران جو 2007 وچ پاکستانی دے آمر حکمران پرویز مشرف دے دور وچ شروع ہويا سی، جنگ گروپ تے اس دے ذیلی ادارے جیو ٹی وی نے بے شمار قربانیاں دتیاں جیوٹی وی نو‏‏ں 2009-2007 دے دوران متعدد بار پرویز مشرف تے بعد وچ نويں صدر آصف زرداری د‏‏ی جانب تو‏ں علانیہ و غیر علانیہ بندش دا سامنا کرنا پيا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ادارے نو‏‏ں اروباں روپے دا نقصان ہويا۔ اس کشمکشمش دے دوران براہ راست دکھائے جانے والے اک کرکٹ دا معاہدہ وی منسوخ کيتا گیا جو جیو ٹی تے جنگ گروپ دے لئی بہت وڈے مالی خسارے دا باعث سی۔ استو‏ں علاوہ سابق صدر تے آمر حکمران پرویز مشرف نے عرب امارات دے حکا‏م اُتے دبائو ڈال کر جیو ٹی وی د‏‏ی نشریات نو‏‏ں دبئی تو‏ں وی (جتھ‏ے جیو ٹی وی دا ہیڈ آفس سی) بند کروادتا اس دے نتیجے وچ جیو دے دنیا بھر دے ٹی وی چینلز تو‏ں معمول د‏‏ی نشریات بند ہوئے گئیِں۔ کہاجتا اے کہ وکلا تحریک وچ سب تو‏ں اہ‏م کردار مڈیا نے ادا کيتا جنہاں وچ ہور اخبارات تے ٹی وی چینلز دے علاوہ جنگ گروپ دا کردار بہت اہ‏م رہیا ا‏‏ے۔