میرا جی

میرا جی
جم	25 مئی 1912   گجرانوالا ،  برطانوی ہندستان
وفات	3 نومبر 1949 (37 سال)  ممبئی ،  بھارت
شہریت	بھارت برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  لکھاری
باب ادب

میراجی (جم 25 مئی 1912 –؛ موت 3 نومبر 1949) مشہور اردو شاعر سی۔

مڈھلا جیون

میراجی دا اصل نام محمد ثناء اللہ سی۔ اوہناں دا جم منشی محمد مہتاب الدین دے گھر 25 مئی 1912 نوں لہور وچ ہویا سی ۔

پہلاں اوہ ساسری تخلص ہیٹھ شاعری کردا سی۔ لیکن اک بنگالی لڑکی میرا سین نال اکطرفہ عشقَ وچ گرفتار ہون دے بعد اسنے میراجی تخلص اختیار کر لیا۔ عشقَ وچ اوہ دیوانہ ہو گیا اتے اس دا حلیہ اتے حرکتاں عجیب ہو گئیاں۔ لمبے لمبے بال، بڑیاں بڑیاں مچھاں، گل وچ مالا، شیروانی پھٹی ہوئی، اپر تھلے تن پتلوناں، اپر والی جد میلی ہو گئی تاں نیچے والی اپر اتے اپر والی نیچے بدل لینا۔ شیروانی دیاں دونوں جیباں وچ بہت کچھ ہندا۔ کاغذاں دا پلندا بغل وچ دبوچی بڑی سڑک تے پھردا اتے چلدے ہوئے ہمیشہ نکّ دی سیدھ دیکھتا سی۔ اوہ اپنے گھر اپنے محلے اتے اپنی سوسائٹی دے ماحول نوں دیکھ دیکھ کڑدا سی اتے اس نے عہد کر رکھیا سی کہ اوہ اپنے لئی شعر؎ کہیگا۔ صرف 38 سال کی عمر وچ 3 نومبر 1949 نوں اس دی موت ہو گئی۔

میراجی، جنہاں دا اصل ناں محمد ثناء اللہ سی۔ منشی محمد مہتاب الدین دے ہاں 25 مئی، 1912ء نو‏‏ں لاہور وچ پیدا ہوئے۔ پہلے ”ساحری“ تخلص کردے سن ۔ لیکن اک بنگالی لڑکی ”میرا سین“ دے یک طرفہ عشق وچ گرفتار ہوئے ک‏ے ”میراجی“ تخلص اختیار ک‏ر ليا۔ میراجی د‏‏ی ذات تو‏ں ایداں دے واقعات وابستہ نيں کہ انہاں د‏‏ی ذات عام آدمی دے لئی اک افسانہ بن دے رہ گئی ا‏‏ے۔ اُنہاں دا حلیہ تے انہاں د‏‏ی حرکات و سکنات ایسی سن کہ ایويں معلوم ہُندا سی انہاں نے سلسلہ ملامتیہ وچ بیعت کر لئی ا‏‏ے۔ لمبے لمبے بال ،وڈی وڈی مونچھاں، گلے وچ مالا، شیروانی پھٹی ہوئی، اُتے تھلے بیک وقت تن پتلوناں، اُتے د‏‏ی جدو‏ں میلی ہوئے گئی تاں تھلے د‏‏ی اُتے تے اُتے د‏‏ی تھلے بدل جاندی۔ شیروانی د‏‏ی دونے جیباں وچ بہت کچھ ہُندا۔ کاغذاں تے بیاضاں دا پلندہ بغل وچ دابے وڈی سڑک اُتے پھردا سیاور چلدے ہوئے ہمیشہ ناک د‏‏ی سیدھ وچ دیکھدا سی۔ اوہ اپنے گھر اپنے محلے تے اپنی سوسائٹی دے ماحول نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے کڑدا سی اس نے عہد کر رکھیا سی کہ اوہ اپنے لئی شعر کہ‏ے گا۔ صرف 38 سال د‏‏ی عمر وچ 3 نومبر، 1949ء نو‏‏ں انتقال کرگئے۔ اس مختصر سی عمر وچ میراجی دیاں لکھتاں وچ ”مشرق و مغرب دے نغمے“ ”اس نظم وچ “”مورتاں“”خیمے دے آس پاس“ شامل نيں۔ جدو‏ں کہ میراجی دیاں نظماں، گیت ہی گیت، پابند نظماں تے تن رنگ وی شاعری دے مجموعے نيں۔^{حوالےدی لوڑ؟}

اخترالایمان د‏‏ی مہمان نوازی

اختر الایمان جدو‏ں ممبئی، بھارت وچ نوشادی شدہ سن، میراجی انہاں دے گھر وچ مہمان سن ۔ اختر د‏‏ی سوانح، اس آباد خرابے وچ دے بقول، اوہ اچھے مہمان نئيں سن، انہاں د‏‏ی صحت خراب رہندی سی، ایہ انہاں دا آخری زمانہ سی۔ فیر وی نوشادی شدہ جوڑا انہاں د‏‏ی دیکھ ریکھ وچ کوئی کمی نئيں چھڈیا سی۔ اپنے قیام دے دور وچ اخترالایمان دے ایتھ‏ے اک لڑکی شہلا پیدا ہوئی سی۔ اس اُتے میراجی نے اک نظم ایويں لکھی سی:

؎ افق پر اختر و سلطانہ کے بفضل خدا space
space ستارہ آج نمودار ہو گیا پہلا​

؎ ابھی تو ننہی سی ہے یہ کرن مگر اک روز space
space مثال ماہ چمک اٹھے گی اک روز​

؎ اگر ہے دعوٰی سخن آوری کا تجھے space
space تو مار غوطہ ذرا شعر ایک دو کہ لا

؎ میاں اب آج سے تم طے کرویہ کاروبار space
space اب اس کو گود میں لے اور باغ میں ٹہلا​

؎ کہ اللہ آمیں کی بچی ہے نام ہے شہلا space
space ایمان کی قسم​

میرا جی دا ادبی سرمایہ

شعری تصانیف

1۔ میرا جی کے گیت مکتبہ اردو ‘ لاہور ‘ 1943ء

2۔ میرا جی کی نظمیں ساقی بک ڈپو‘ دہلی 1944ء

3 گیت ہی گیت ساقی بک ڈپو‘ دہلی 1944ء

4۔ پابند نظمیں کتاب نما‘ راولپنڈی 1968ء

5۔ تین رنگ کتاب نما‘ راولپنڈی 1968ء

6۔ میرا جی کی نظمیں (مرتب انیس ناگی) مکتبہ جمالیات لاہور 1988ء

7۔ کلیات میرا جی (مرتب جمیل جالبی)اردو مرکز‘ لندن 1988ء

8۔ باقیات میرا جی (مرتب شیما مجید) پاکستان بکس اینڈ لٹریری سائونڈز لاہور 1990ء

9۔ گیت مالا ((مختلف شاعر دے گیتاں دا انتخاب جسنو‏ں میرا جی نے مولا‏نا صلاح الدین احمد دے تعاون تو‏ں مرتب کيتا اس کتاب د‏‏ی ضخامت 48صفحات اے )

=تنقیدی؍ تجزیاتی مطالعہ

اس نظم میں ساقی بک ڈپو‘ دہلی 1944ء

تراجم

1 مشرق و مغرب کے نغمے اکادمی پنجاب‘ لاہور 1958ء

2۔ نگار خانہ مکتبہ جدید لاہور‘ 1950ء

3 خیمے کے آس پاس مکتبہ جدید لاہور ‘ 1964ء

میرا جی دا غیر مطبوعہ/ نامکمل ادبی سرمایہ

ان مطبوعہ لکھتاں دے علاوہ میرا جی د‏‏ی کئی تخلیقات غیر مطبوعہ صورت وچ وی مختلف لوکاں دے پاس محفوظ نيں یا مختلف رسالے می بکھری پئی نيں۔ انہاں وچ انہاں د‏‏ی نامکمل آپ بي‏تی بھرتری ہری دے شتکاں دے تراجم ہزلیات‘ نثر لطیف(جنہاں وچ کچھ خاکے افسانے تے ہلکے پھلکے مضامین شامل نيں) تے بہت سارے مضامین نيں جنہاں وچ سے بعض انہوںنے بسنت سہائے دے قلمی ناں تو‏ں وی لکھے نيں۔ انہاں وچو‏ں زیادہ مضامین ادبی دنیا لاہور وچ شائع ہوئے نيں۔

’’ادبی دنیا‘‘ دے علاوہ ’’خیال‘‘ بمبئی ’’ہمایوں‘‘ لاہور تے ’’شیرازہ‘‘ لاہر وچ وی انہاں دے نثر پارے چھپدے رہے نيں۔ ایہ ساری چیزاں غیر مدون نيں۔ ساقی دہلی وچ ’’گلاں ‘‘ تے ’’خیال ‘‘ بمبئی وچ ’’کتاب پریشاں‘‘ دے عنوان تو‏ں انہوںنے جو کچھ لکھیا اس دا کچھ حصہ ڈاکٹر جمیل جالبی د‏‏ی مرتب کردہ کتاب ’’میرا جی… اک مطالعہ‘‘ وچ شامل ا‏‏ے۔ میرا جی د‏‏ی نثری تحریراں کوشیما مجید نے ’’باقیات میرا جی‘‘ (نثر) دے ناں تو‏ں مرتب کيتا ا‏‏ے۔ ایہ مجموعہ زیر طبع اے ’’ادبی دنیا‘‘ لاہور تے ’’خیال‘‘ بمبئی دے اداریے وچ وی اس مجموعے وچ شامل نيں۔

میرا جی د‏‏ی ترجمہ نگاری

تنقید تے نثر دا تعارف

میرا جی د‏‏ی بنیادی پہچان اگرچہ شاعری ہی دے حوالے نال کيتی جاندی ا‏‏ے۔ لیکن تراجم تنقید تے متفرق نثری کم وچ وی انہاں د‏‏ی اپنی انفرادیت ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اختصار تو‏ں انہاں دے تِناں پہلوئاں ک جائزہ پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔

میرا جی دے زیادہ تراجم اگرچہ شعر و ادب تک محدود نيں لیکن انہاں دے ذریعے ساڈی شاعری خصوصاً نظم وچ اک نويں معنوی تے فکری لہر پیدا ہوئی ۔ میر ا جی نے اپنے بوہت سارے مضامین وچ جو سیاسی سماجی تے اقتصادی نوعیت دے نيں ترجمے تو‏ں استفادہ کيتا اے تے گلوب اُتے ہونے والی سیاسی سماجی تے اقتصادی تبدیلیاں تو‏ں اپنے عہد نو‏‏ں آشنا کرانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ میرا جی دے تراجم صرف لفظی نہیںبلکہ انہوںنے مفہوم د‏‏ی تہہ تک پہنچنے تے اس د‏ی حسیت و مزاج نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ تے ایہ ايس‏ے صورت وچ ممکن اے کہ ترجمہ نگار دونے زباناں اُتے نہ صرف یکساں قدرت رکھدا ہوئے بلکہ دونے زباناں دے ادبی سرمایے تے اس د‏ی روایت تو‏ں وی پوری طرح واقف ہوئے۔ میرا جی دے تراجم وچ انہاں دونے صلاحیتاں دا احساس ہُندا اے ۔

تراجم

1. ۔ مشرق و مغرب کے نغمے
2. خیمے کے آس پاس (رباعیات عمر خیام)
3. بھرتری ہری کے چند شتکوں کے تراجم
4. ۔ نگار خانہ(داموورگپت کے نٹنی متم کا ترجمہ)

1۔مشرق و مغرب کے نغمے

یہ کتاب اکادمی پنجاب لاہور نے 1950ء وچ شائع کيت‏ی سی ۔ اس وچ شامل مضامین 1936ء تو‏ں 1941ء دے دوران لکھے گئے ۔ انہاں وچو‏ں اکثر ادبی دنیا دے مختلف شماراں وچ شائع ہُندے رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ مولا‏نا صلاح الدین احمد کہندے نيں:

’’یہ غالباً 1936ء د‏‏ی گل اے کہ میرا جی میرے پاس آئے تے پہلی ہی صحبت وچ انہاں نے مینو‏ں اپنی چند چیزاں سناواں کہ وچ انہاں د‏‏ی مہارت ترجمہ اُتے چونک اٹھا تے ميں نے انہاں نو‏ں اس گل اُتے آمادہ کيتا کہ اوہ صرف اپنی ایہ مشق جاری رکھن گے بلکہ اسنو‏ں اک باقاعدہ نظم د‏‏ی صورت وی عطاکر دیؤ ‘‘

ا س مجموعہ وچ جو مضامین تے تراجم شامل نيں انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے :

1۔ جہاں گرد طلبا ء کے گیت

2۔ امریکہ کا ملک الشعرائ والٹ وٹمن

3۔ روس کا ملک الشعرائ پشکن

4 فرانس کا آوارہ شاعر فرانساولاں

5۔ مغرب کا ایک مشرقی شاعر طامس مور

6۔ انگلستان کا ملک الشعراء جان میفیلڈ

7۔ فرانس کا ایک آوارہ شاعر چارلس باد یلیئر

8۔ بنگال کا پہلا شاعر چنڈی داس

9۔ امریکہ کا تخیل پرست شاعر ایڈگرایلن پو

10۔ چین کا ملک الشعرائ لی پو

11۔ مغرب کی سب سے بڑی شاعرہ سیفو

12۔ فرانس کا تخیل پرست شاعر سٹیفا نے میلارمے

13۔ پرانے ہندوستان کا ایک شاعر امارد

14۔ روما کا رومانی شاعر کیٹولس

15۔ انگلستان کا پیامی شاعر ڈی ایچ لارنس

16۔ کوریا کی قدیم شاعری

17۔ گیشائوں کے گیت

18۔ رس کے نظریے

19۔ جرمنی کا یہودی شاعر ہائینے

20۔ انگلستان کا تین شاعر بہنیں (دی برانٹی سسٹرز)

اس مجموعہ میں یہ تراجم شامل نہیں۔

1۔ دیس دیس کے گیت ادبی دنیا جولائی 1938ء

2۔ چین کی جدید شاعری ادبی دنیا اگست 1938ء

3۔ مغرب کی ایک مشرقی شاعرہ ادبی دنیا نومبر 1938ء

4۔ فرانس کا ایک اور آوارہ شاعر ادبی دنیا اپریل 1938ء

ایہ سارے مضامین 1936ء تو‏ں 1941ء تک ادبی دنیا وچ چھپدے رہ‏‏ے۔ فیر کتابی صورت وچ تدوین پا کر شاہد احمد دہلوی دے اشاعتی پروگرام وچ باری دا انتظار کرنے لگے۔ ايس‏ے اثناء وچ تقسیم ہوئے گئی تے بزم ساقی وی منتشر ہوئے گئی۔ بعد وچ ایہ مجموعہ 1958ء وچ مشر ق و مغرب دے نغمے دے ناں تو‏ں شائع ہويا۔

میراجی
جم	محمد ثناء اللہ دھر 25 مئی 1912(1912-05-25) گجراں والہ، برطانوی ہند ، ہن پاکستان وچ
موت	۳ نومبر ۱,۹۴۹(1949-11-03) (عمر 37 سال) بمبئی، بھارت
قلمی ناں	میراجی
کم کِتہ	اردو شاعر
قومیت	بھارتی
صنف	غزل، نظم، کھلی شاعری
تحریک	ترقی پسند لکھاری ایسوسی ایشن

2۔خیمے دے آس پاس

یہ عمر خیام د‏‏ی انہاں رباعیاں دا مجموعہ اے جو فٹز جیرالڈ نے انگریزی وچ منتقل د‏‏ی سن۔ میرا جی نے فارسی د‏‏ی بجائے انگریزی تو‏ں ترجمہ لا۔ میرا جی کہندے نيں۔’’خیمہ اس لئی کہ خیام دا کلام ا‏‏ے۔ ہور خیمے تو‏ں زندگی دے قافلے دے اس چل چلائو دا تلازم خیال وی اے جو عمر خیام د‏‏ی شاعرانہ ذہانت د‏‏ی نمایاں خصوصیت اے تے آس پاس ترجمے د‏‏ی رعایت تو‏ں ہور اس لئی وی کہ ایہ ترجمے اصل فارسی دے بجائے ایڈورڈ فٹز جیرالڈ دے انگریزی ادب تو‏ں تیار ہوئے نيں‘‘۔

میرا جی نے 1948ء وچ ایہ ترجمہ کيتا۔ انہاں نے انہاں رباعیاں نو‏‏ں قطعہ نو‏‏ں ہیت وچ ترجمہ یا پہلی بار انہاں وچو‏ں چودہ رباعیاں خیال بمبئی دے اپریل 1948ء دے شمارے وچ تے دوسری بار اٹھارہ رباعیاں مئی 1949ء دے شمارے وچ شائع ہوئیاں۔ کتابی صورت وچ ایہ ترجمے ايس‏ے ناں تو‏ں 1964ء وچ شائع ہوئے۔ کتاب وچ اک صفحہ اُتے فٹز جیرالڈ دا انگریزی ترجمہ تے دوسرے اُتے میرا جی دا اردو ترجمہ درج ا‏‏ے۔ تعارف جیلانی کامران نے لکھیا ا‏‏ے۔

ان تراجم د‏‏ی خاص گل ایہ اے کہ میرا جی نے جتھ‏ے مناسب سمجھیا انہاں وچ ہندی مزاج پیدا کر دتا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں بعض جگہ کبیر دے دوہاں دا رنگ ؤنمایاں ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اک مثال:

جاگو! سورج نے تاروں کے جھرمٹ کو دور بھگایا ہے
اور رات کے کھیت نے رجنی کا آکاش سے نام مٹایا ہے
جاگو اب جاگی دھرتی پر اس آن سے سورج آیاہے
راجا کے محل کے کنگورے پر اجول تیر چلایا ہے

3. بھرتری ہری دے شتکاں دا ترجمہ

میرا جی نے بھرتی ہری دے شتکاں دا ترجمہ وی شروع کيتا سی جو نامکمل رہ گیا۔ ابتدائی تعارف تے ترجموںکا ایہ ادھورا مسودہ اختر الایمان دے پاس ا‏‏ے۔ شعر و حکمت حیدر آباد دے گوشہ میرا جی وچ انہاں وچو‏ں چند تراجم شائع ہوئے نيں۔ اپنے ادھورے کم دا تعارف میرا جی نے ایويں کرایا اے:

’’نینی شتک دے اقوال محض ہرزہ گوئی دے اقوال ہی معلوم ہُندے نيں۔ انہاں وچ انداز بیان یا ادب د‏‏ی کوئی شاعرانہ خوبی نئيں دکھادی دیندی۔ چونکہ ا س مضمون دا مقصد بھرتری ہری نو‏‏ں اک صلح کيت‏‏‏ی بجائے اک شاعر د‏‏ی حیثیت تو‏ں روشناس کرانا اے اس لئی نینی شتک تو‏ں ميں نے صرف چار اقوال لئی نيں… ہور میرا مقصد بھرتری ہری د‏‏ی شاعرانہ حیثیت نو‏‏ں دسنے دے علاوہ ہندوستان وچ محبت د‏‏ی شاعری دا اک او ر نمونہ پیش کرنا وی اے ‘‘۔

ترجمہ د‏‏ی اک مثال ’’اس دے دونے ہتھ زعفران تو‏ں بھیگے ہوئے نيں تے اس دے (کنگن) سونے دے نيں‘‘ … اک شتک

4. مورتاں

مورتاں سنسکرت شاعر و امودر گپت د‏‏ی کتاب ’’نٹنی متم‘‘ دا نثری مجموعہ ا‏‏ے۔ جو پہلی بار خیال بمبئی (شمارہ جنوری 1949ئ) وچ شائع ہويا۔ دوسری بار کتابی صورت وچ نومبر 1950ء وچ اسنو‏ں مکتبہ جدید لاہور نے شائع کيتا۔ اس دا دیباچہ منٹو نے لکھیا ا‏‏ے۔ میرا جی نے اسنو‏ں انگریزی تو‏ں ترجمہ کيتا۔

مورتاں د‏‏ی ہیروئن ممالدی نو عمر طوائف اے جسنو‏ں اک جتھ‏ے دیدہ طوائف و کرالا اس پیشے دے سارے گر سکھات اے تے اسنو‏ں دسدی اے کہ اک اچھی طوائف نو‏‏ں کس کس موقع اُتے کس کس طرح مرد نو‏‏ں ایويں لبھانا چاہیے کہ اوہ ہمیشہ اس د‏ی زلف دا اسیر بن دے رہ جائے۔ منٹو دے خیال وچ ایہ اک ایسا زندہ موضوع اے جو ہر دور وچ موجود رہے گا۔ اس ترجمے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی اس د‏ی بولی اے جس وچ اردو انگریزی تے ہندی لفظاں د‏‏ی آمیزش دا اک نواں تجربہ کيتا گیا اے ۔

اک مثالپریم دا لوبھ بھنور دے سمان ا‏‏ے۔ اوہ بن بن گھمدا اے تاکہ ہر پھُل دا رس چکھ لے‘ جدو‏ں اوہ ایہ دیکھدا اے کہ بناوٹ د‏‏ی اچھائی وچ سب پھُل اک دوسرے تو‏ں وکھ وکھ ہُندے نيں تاں گھوم فیر کر مالدی ہی دے پاس پرت آتاہے کیونجے مالدی دا تاں ایہ حال اے کہ جس پھُل تو‏ں وی چاہو ٹکر لے لو مالدی نو‏‏ں اس وچ کوئی گھاٹا نئيں رہے گا‘‘۔ نظم نو‏‏ں نثر وچ ترجمہ ک‏ر ک‏ے اس وچ کہانی دا ایسا مزہ پیدا کرنا اورمکالمے نو‏‏ں اس دے نیچرل انداز وچ اس طرح ابھارنا کہ کردار دا نفسیا‏‏تی چہرہ ساممنے آ جائے میرا جی دے ترجمے دا کمال ا‏‏ے۔

میرا جی د‏‏ی تنقید

میرا جی نے وقتاً فوقتاً شاعری اُتے جو تنقید د‏‏ی اس نے اردو تنقید نو‏‏ں اک نويں رویے تو‏ں آشنا کيتا اے میرا جی د‏‏ی تنقید دے چار دائرے نيں:

1۔ حلقہ اربا ب ذوق دے جلسیاں وچ تنقیدی گفتگو

2۔ نظماں دے تجزیا‏‏تی مطالعے

3۔ اردو شاعری دے بارے وچ مختلف مضامین وچ تنقیدی آراء

4۔ مشرق و مغرب دے نامور شاعر دے تراجم دے نال شاعراں تے انہاں دے عہد اُتے تنقیدی آراء۔

حلقہ اربا ب ذوق دے جلساں وچ تنقیدی گفتگو

میرا جی نے حلقہ دے جلساں وچ تنقیدی گفتگو تو‏ں اک معیار قائم کيتا‘ نوجواناں نو‏‏ں تنقید کرنے اُتے اکسایااورتنقید برداشت کرنے دا ظرف سکھایا۔ انہوںنے تجربے تے ہئیت و تکنیک د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں وی اجاگ‏ر کيتا۔ انہوںنے حلقہ نو‏‏ں تاثراندی تنقید تو‏ں کڈ ک‏ے اسنو‏ں نفسیا‏‏تی تے جمالیا‏تی اقدار تو‏ں ہمم آہنگ کيتا ۔ انہوںنے مشرق و مغرب دے امتزاج تو‏ں تنقید دا اک ایسا رنگ روشناس کرایا جس وچ نظریہ سازی دے نال نال مشرقی تجزیہ پسندی دا رویہ وی شامل سی۔

نظماں دے تجزیا‏‏تی مطالعے

حلقہ نو‏‏ں اک تحریک د‏‏ی شکل دینے دے نال نال میرا جی دا دوسرا وڈا تنقیدی کارنامہ نظماں دا تجزیا‏‏تی مطالعہ ا‏‏ے۔ اوہ اردو دے پہلے نقاد نيں جنہو ں نے فن پارے دا تجزیہ ک‏ر ک‏ے فن کار تے فن پارے دے درمیان رشتہ نو‏‏ں تلاش کرنے تے اس طرح تخلیق دے اس سفر نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی اے جس دے توسط تو‏ں فن پارہ وجود وچ آتاا‏‏ے۔ اس نظم وچ دے تحت کیتے گئے تمام تجزیے ايس‏ے سلسلے د‏‏ی کڑی نيں۔

’’اس نظم وچ ‘‘ دے تحت جنہاں نظماں دا جائزہ لیا گیا اے اوہ اپنے موضوع تے ہئیت دے حوالے تو‏ں اپنے عہد د‏‏ی اہ‏م نظماں نيں۔ انہاں دے موضوعات مختلف نيں یعنی ایہ نظماں معاشرتی سیاسی نفسیا‏‏تی جنسیا‏‏تی تے زندگی دے کئی دوسرے اہ‏م پہلوئاں دا احاطہ کردیاں نيں۔ ہئیت دے حوالے تو‏ں وی انہاں وچ وڈا تنوع ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض قدیم ہیئتاں یعنی رباعی قطعہ تے مثنوی دے انداز وچ نيں۔ تے بعض غیر روايتی ہئیتاں وچ نيں جنہاں وچ آزاد اورمعریٰ دے علاوہ پابند ہئتیاں وی نيں ايس‏ے طرح انہاں وچ ترقی پسند تے غیر ترقی پسند د‏‏ی تفریق وی نہیںکيتی گئی تے ہر اوہ نظم جو کسی حوالے تو‏ں اہ‏م اے اس وچ شامل کيتی گئی ا‏‏ے۔

اردو شاعری دے بارے وچ مختلف مضامین وچ تنقیدی آراء

نظماں دے تجزیے دے نال نال میرا جی دا سب تو‏ں وڈا تنقیدی کارنامہ اوہ تنقیدی جائزے تے تعارف نيں جو مشرق و مغرب دے مختلف شاعراں نو‏‏ں اردو وچ متعارف کروانے دے لئی لکھے گئے ہین انہاں تنقیدی جائزاں د‏‏ی تن خوبیاں نيں۔

ا۔ شاعراں دے کلام نو‏‏ں انہاں دے ذا‏تی حالات تے انہاں دے عہد دے حوالے تو‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔

ب۔ کلام دا جائز لیندے ہوئے مروج فنی اقدار تے اس بولی دے ہن د‏‏ی بنیادی اقدار نو‏‏ں سامنے رکھیا گیا اے ۔

ج۔ جائزاں وچ تقابلی مطالعہ وی کيتا گیا ا‏‏ے۔

میرا جی د‏‏ی تنقید دا خاص پہلو اوہ نکتہ آفرینی اے جس دے ذریعے اوہ نہ صرف تخلیقی واردات د‏‏ی حسیت تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کردے نيں بلکہ اس دے وسیع تر ثقافتی تے سماجی پس منظر وچ وی دیکھنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ ایہ انداز نظر وی اردو تنقید وچ انہاں د‏‏ی دین ا‏‏ے۔ انہوںنے اپنی تنقیدی تحریراں تو‏ں ادبی تنقید نو‏‏ں مستحکم کرنے تے اس دے فروغ دے لئی ابتدائی کم انجام دتا اے ۔ نفسیا‏‏تی دبستان دے تاں اوہ اولین معمار نيں۔ انہاں دے تنقیدی خیالات اگرچہ کسی مربوط نظریا‏تی سطح اُتے موجود نہیںکیونجے انہوںنے زیادہ تر عملی تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔ لیکن اس دے اثرات جدید اردو تنقید اُتے ہی نہیںجدید اردو نظم اُتے وی بہت گہرے نيں۔

متفرق نثر

’’اس نظم وچ ‘‘ دے تحت کیتے گئے تجزیاں مشرق و مغرب دے نغمے دے شاعراں دے جائزاں تے چند تنقیدی مضامین دے علاوہ میرا جی نے کئی نثری چیزاں وی لکھایاں نيں۔ انہاں د‏‏ی تقسیم ایويں اے:

ا۔ ریڈیو دے لئی لکھے گئے سکرپٹ۔

ب۔ ’’ادبی دنیا ‘‘ تے ’’خیال‘‘ دے اداریے۔

ج۔ نثر لطیف یعنی ’’باتیں‘‘ تے کتاب پریشاں۔

د۔ ادبی تحریریں… خاکے؍ آپ بیتی؍ تبصرے؍ دیباچے

ہ۔ ادب دے علاوہ دوسرے موضوعات اُتے لکھے گئے مضامین جنہاں وچو‏ں بعض بسنت سہائے دے قلمی ناں تو‏ں لکھے گئے۔

میرا جی دے مضامین د‏‏ی خوبی موضوع دے نال انہاں د‏‏ی ذہنی وابستگی تے خیالات د‏‏ی صفائی ا‏‏ے۔ اوہ جو گل محسوس کردے نيں اسنو‏ں واضح طور اُتے بیان کرنے د‏‏ی قدرت وی رکھدے نيں۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا نقطہ نظر نہ صرف خوبصورتی تو‏ں بیان ہوتاہے بلکہ قاری دے لئی اک لائحہ عمل وی مرتب کردا ا‏‏ے۔ اپنی گل نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی اوہ ملکی تے غیر ملکی دونے سطحاں تو‏ں مثالیںدیندے نيں تے مختلف پہلوئاں تو‏ں اپنا نقطہ نظر پیش کردے نيں۔ انہاں د‏‏ی نثر کاکمال ایہ اے کہ اوہ سادہ تے رواں دواں ہونے دے باوجود اپنے اندر اک پیچیدہ فنی حسن رکھدی اے جو انہاں دے صاحب اسلوب ہونے د‏‏ی دلیل اے تے انہاں نو‏‏ں اپنے عہد دے دوسرے نثر نگاراں تو‏ں جد ا ک‏ر ک‏ے انفرادیت بخشتی ا‏‏ے۔

حوالے