مہر ریاض سیال
مہر ریاض سیال پنجابی بولی دا اک شاعر اے تے پنجابی ساہت دی قسم دوہڑا وچ شاعری کردا اے ۔
دوہڑے وچ مقام
سودھودوہڑے دے اجوکے شاعر مہر ریاض نوں اپنا اُستاد منیندے ہن۔اوہناں دی شاعری مرتب کرن دا کارن ایہہ وی ہائی جوں اوہناں دی ویکھا ویکھی دوجے شاعر وی اپنا کلام چھاپن دا آہر کریسِن۔تے مہر ریاض دے دوہڑے نوں مُکھ رکھ کے دوہڑہ لکھسِن۔ دوجے شاعراں وانگ مہر ریاض دے ڈھیر کلام تے ویلے دا مٹی گھٹا چڑھ گیا ہویا ہا۔ اوہناں دے دوہڑے اکٹھے کرنا ایڈا سوکھا کم ناہی۔ کجھ کلام اوہناں نوں وی یاد ہائی تے کجھ اوہناں دے سجناں کولوں سُن کے اکٹھا کیتا۔جے مقامی گلوکاراں اوہناں دا کلام گا کے نامنا نہ کھٹی ہوندی تے اوہناں دی شاعری اکٹھی کرنا ہور وی اوکھا ہوندا۔پر ایتھے اک اوکھت وی بھوگنی پئی جوں گلوکاراں اپنی گائیکی دے حساب نال دوہڑیاں وچ وادھے گھاٹے کیتے ہوئے ہان ،تے اجیہا کلام چھاپیا ناہی جا سکدا۔ایس سارے کلام نوں اکٹھا کر کے مہرریاض تے ممتاز بلوچ ہوراں کول بہہ کے اکساہرا کیتا تاں جوں دوہڑے دا سواد وی نہ وگڑے تے کسے اک وزن تے وی پورا آ جاوے۔ایس پورے کلام نوں چھانن مگروں اسیں ایس سٹے تے اپڑے جوں دوہڑے دا پرچلت وزن ،’فعلن فعلن فعلن فعلن،فعلن فعلن فعلن فع ‘ہونا چاہیدا ہے تے مہر ریاض دے ڈھیر دوہڑے وی ایسے سچّے تے ای پورے لہندے ہِن۔
شعری اچائی
سودھومہر ریاض دے دوہڑے ایس وسیب وچ اینے پرچلت ہن جوں اوہناں دی شاعری دے کجھ مصرعے آکھان یاں محاوریاں دا روپ وٹا گئے ہن۔ کسے سُچے فنکار کان ایہو ای وڈا گہنا ہوندا ہے۔جیویں؛
ککھ ریاض شریکاں چ رہ جاون بھاویں رہے کُلی دا ککھ نہیں .......***...... ہووے ریاضؔ وی جِیندا توں روویں گلاں دو دو سگدیاں ہو نہیں .......***...... جتھے پیاراچ دخل ریاض دیوے ویندی خون دی کشش کھلو اے
جم پل=
سودھومہر ریاض جٹکے وسیب دا واسی ہے ۔ اوس دا جم پل جہلم تے چنھاں دے وہن دا ہے ، جیہڑا بال کسے دریا دی کدھی تے شعور دی اکھ کھولے اوتھے دیاں واہیاں ، میدان، وگدا پانی، سَر، لئی تے ڈبھ دے گھمبر مریندے بوٹے ، دریا دی من تے ڈاراں دے جُھنڈ، سرہیوں دے پُھل تے اوہناں پھُلاں نال ہسدا،کھیڈدا بندے دا جیون،تے اجیہے جیون وچ اُچّے لمّے گبھرو، اوہناں دے تِلّے دے گچ کیتے کُھسّے تے گوڈیاں نال اڑ اڑ کے گھمبر مریندیاں ڈبکاں، چھوہریں چھتریں تے وڈیاں زنانیاں دے ڈُھڈّھر، ساری ساری رات ڈھول دی تھاپ تے گھمبر اتے ٹپے ماہیے گائوندیاں الھڑ مٹیاراں۔ جیس بندے اجیہے ماحول وچ اکھ کھولی ہووے تے اوہ اجوکے رواج وچ جیندا پیا ہووے، اوس نوں جدوں وی اپنا بال پُنا یاد آئوندا ہے اوس دا ٹھڈھا ساہ ای نکلدا ہے۔جدوں ایس سمے ایہہ سارا کجھ اکھیوں اوہلے ہو جاندا ہے تاں شاعر اُداس ہو جاندا تے من وچ اوہا رُت بھالدا ہے۔
مَن جہلم دی ڈاراں دے جُھنڈ ہائی کیڈی رُت البیلی
کُھسیاں تے ڈَبکاں دی جُھومر ڈُھڈھراں دی مست اٹھکھیلی
کسے اِنج دا ریاضؔ نظر چٹیا تقدیر چا بیڑی ٹھیلی
اوہا جنت بُسّی انج لگدی جویں بالاں باہجھ حویلی
.......***......
اوہ کِن گئی رُت من جہلم دی پَریاں دی ٹور چکوری
پُرے ٹھنڈک ریاضؔ چرا کے تے زلفاں نوں دیونا لوری
ہک بئے دے موڈھے تے لانجاں چڑھ منظر کرنا چوری
ہے اج وی نِسری سَریوں دی جُھومر میری کمزوری
شاعری وچ رہتل
سودھواوس دور دا کھاون پیون تے جیون ہور ہائی ،اجوکے سمے دی کھاون پیون دیاں شیواں وی بناوٹی آ گئیاں ہِن۔تے عیاشی کان وی شراب تے ہور بھیڑیاں چسیاں دا رواج عام ہو گیا ہے۔ٹی وی، کیبل، انٹرنیٹ تے موبائل اجیہاں مشیناںہِن ،جیہناں توں بندہ ویہلا ای نہیں ہوندا۔ اج توں چالھی پنجاہ سال پچھے جھات ماریے تاں ایہو جیہی شیواں دا ناں نشان ای کوئی نہ۔ اوس ویلے سکون کیہڑیاں شیواں وچ ہا مہر ریاض اپنی نظم’’کھریاں گلاں‘‘ وچ دسدے ہن۔
سُتھرا حُقّہ، دیسی واری،گُڑ لاچی تے چھانگ دی اگ
رہے جد مونہہ دے وچ رڑکیندی، رہندی یاد بِلانی نہیں
چنگا شاعر اوہو ہوندا ہے، جیہڑا وسیب دے نال ٹُرے، اپنے وسیب دی گل کرے تے اوس کان چنگا سوچے اجوکے سمے دا جی اپنے پُرکھاں دے ورتارے چھڈ کے بدیسی ورتارے ول ٹردا نظریں آئوندا ہے۔ایس مادہ پرستی دی بھاجڑ نے بندے نوں بندہ ای نہیں رہن دتا۔ ہر بندہ محنت توں کنی کترا کے کسے ہور طریقے نال اگے ودھنا چاہندا ہے، پرائی آس تک کے ہر کوئی ٹُریا پھردا ہے۔ خبرے اپنی بال کے سیکنی اینی اوکھی ہو گئی ہے۔ اوس وچ محنت چوکھی کرنی پوندی ہے، مڑھکا وگانا پوندا ہے ۔اجیہے بندیاں نوں نہ ای وسیب وچ چنگی اکھ نال ویکھا جاندا ہے تے نہ ای شریکے وچ اوہ نک اُچا کر کے ٹُر سکداہے۔ مہر ریاض اجیہے وسیب نوں چنگیاں نہیں جاندا ، اوس ساری عمر اپنی بال کے سیکی ہے تے پرائے بوہے توں حُقّے دی بھال وچ ساری عمر گُل نہیں کیتی، اوس ’رکھی سُکھی کھا‘ کے گُزارہ کیتا ہے پر کسے بوہے توں خیر لے کے نہیں کھادھا،اوہ ایسے گل دی مت دوجیاں لوکاں نوں دیندا ہے۔
نِت اپنی بال کے سیکی کر توں آس کسے دی رکھ نہیں
جداں سیت ریاضؔ اُگھلا جاوے کوئی پرت کے ویدھا اکھ نہیں
جتھے عزت دا یار سوال ہووے رکھ مُول بچا کے لکھ نہیں
ککھ یار شریکاں چ رہ جاون بھاویں رہے کُلّی دا ککھ نہیں
.......***......
نہ سیک توں کئیں دے چُلّھے تے بھاویں بھین اے نال دی جَوڑی
توڑے گوڈیاں پَرنے رِڑھنا پئی نہ مانگویں وَرِت کٹھوڑی
بِھیڑ سوڑ ہر وسیب وچ پوندی رہندی ہے ۔ ساڈے جاگیرداری وسیب وچ ماڑا بندہ ہور وی ماڑا تے تکڑا بندہ اگے نالوں وی تکڑا ہوندا جاندا ہے ۔ایس وسیب وچ ماڑے جی وڈیریاں دا لِتر پولا جھل کے جیون دے ڈنگ پورے کرنے ہوندے ہِن۔ اوہ جیون نہیں گزاردا سگوں جیون اوہنوں گزاردہ ہے۔اجیہے وسیب وچ اُچّے نیویں ڈنگ آونے ایڈی وڈی گل نہیں ہوندی پر کجھ اجیہے بندے وی ہوندے ہِن جیہڑے چھیتی ایہناں ڈنگاں توں گھابر جاندے ہِن تے اپنا چوکھا ضان کر بہندے ہِن۔اجیہیاں جیاں نوں مہر ریاض مایوس نہیں ہون دیندا سگوں اوہناں نوں جیوین وچ حوصلہ دیندا ہے۔مہر ریاض اوہناں نوں یقین دواندا ہے جوں ہر رات مگروں سویرا تھیندا ہے تے اوہ ڈنگ دور نہیں جدوں اوہناں دے جیون وچ دینہہ چمکاری مار کے اُبھرسی۔
دُکھ آندے جاندے رَہندے ہن جھٹ حوصلے نال کٹیندا
توڑے جیڈی رات طویل ہووے ہر حال سویرا تِھیندا
گھبرا نہیں مُول شریکاں توں دِل گردہ یار رکھیندا
جیہنوں کھوہ وچ ریاضؔ شریک سَٹن اوہنوں مصر دا تخت ڈھہیندا
پنجاب دے وسیب دا صدیاں توں رواج رہیا ہے جوں لگدیں بندیاں کان قربانی دیونی۔ اوہناں دے چنگے ،ماڑے ویلے دا بانہہ بیلی بننا، پگ وٹاونی تے اوس پگ وٹ بھرا دا حقی بھرا بن کے وکھاونا۔ اجے وی کدے کدے جانگلی قبیلیاں وچ ایہہ روایت ہے جے کسے لگدے جی تے تروکڑ نہ ہووے تاں اوس دی تس بُجھاون کان کائی لیاری تروکڑ سوآ چوون کان گھل چھڈنی۔ جے کسے تے بھیڑا ویلا آ جاوے تاں ہور کائی شے نہ جُڑے تاں کوئی ڈھور ڈنگر اوس نوں جھٹ ٹپاون کان دے چھڈنا۔کیوں جے ڈھور ڈنگر توں اڈ ہور وڈا رزق جانگلی قبیلیاں کول اجے وی کوئی نہیں۔ایہو ای جانگلی وسیب دے سوہنپ ہن۔ ایسے توں آکھدن: ’بندہ لگدیاں نال ای سوہنا لگدا ہے‘۔ ایہو جیہے لگدے بچاون کان جے کسے نوں اپنی جند وی دینی پوے تے اوہ سِر نہیں سرفیندے۔ایہو جیہیاں مثالاں نال ساڈا لوک ادب بھریا پیا ہے۔ ایس وسیب وچ جیس بندے تے لگدے جی ڈھیر ہوون اوس دا ٹوہر ٹپا تے رُعب اونا ای چوکھا ہوندا ہے۔ ایسے وجہوں مہر ریاض آکھدا ہے۔
دھرتی تے وَدھ کے لگدیاں توں کائی ہور نہیں جاگیر اے
ایہہ خون دے رشتیاں توں پہلے ہِن آن پوجھیندے نِیر اے
جداں سیت ریاضؔ ڈُلا جاوے ایہہ آن کے دیندے دِھیر اے
جیہندے لگدے چار حلالی ہِن کائناتوں ڈھیر امیر اے
.......***......
ہووے اصل اَصیل جے لِیروں وچ اُہدی سنگت دی مڑ وی ٹھاٹھ اے
.......***......
جتھے شاعر اجیہے وسیب نوں وڈیاوندا ہے اوتھے اوہ اپنی سوہنیاں تے مُثبت قدراں دے کھڑیون تے دُکھی وی ہو جاندا ہے۔کیوں جے اجوکے سمے کسے دی تھاںتےسِر دینا تاں کُجا کسے لگدے جی کان کَس جھلنی وی اوکھی ہو گئی ہے۔ جگ وچ اینی بھاجڑ پئے گئی ہے جوں ’اپنی اپنی پئے گئی‘ والی گل ہو گئی ہے۔ وسیب دا ایہو جیہا ویہار ویکھ کے شاعر وین وی کردا ہے۔
اج ریاض پرائیاں گھاٹیاں دا ہے کردا کون احساس اے
پینڈو سبھاء
سودھومہر ریاض پینڈدا جی ہے تے پنڈواں وچ جتھے سدھے سادھے سبھا ہوندِن اوتھے انا تے ہٹھ وی حدوں ودھ ہوندی ہے۔ ایسے انا تے ہٹھ پاروںنکی نکی گل پچھے مرن مارن تے تُل بہندے ہن۔اوہناں نکیاں نکیاں لڑائیاں وچ ٹبراں دے ٹبر کُس گئے ہِن مُڑ وی انا نہیں موئی تے ایہو ای ساڈا جانگلیاں دا وڈا کوہڑ ہے۔مہر ریاض وچ وی انا اپنے نال دے پینڈواں وانگ ای دِسدی ہے ۔ پر عشق دی پوڑی اجیہی ہے جتھے ایہہ سبھ کجھ قربان کرناپوندا ہے ، اوتھے ’مرن تھیں اگے مرنا‘ پوندا ہے تاں جا کے کدے بیڑی کدھی لگدی ہے۔پر مہر ریاض عشق وچ وی انا رکھنا چاہندا ہے ، اوہ شریکے توں وی ڈردا ہے تے عشق وچ وی کسے مرتبے تے اپڑنا چاہندا ہے۔کدی کدی اوہ دل دی طاقی بھنوا کے عقل نال سوچدا ہے تے ایسے سبھا نال محبوب اگے جانا چاہندا ہے پر جدوں اوہدے ساہویں جاندا ہے تاں دل دی طاقت ودھ جاندی ہے تے عقل دی طاقڑی بھئیں جاندی ہے۔اودوں جذبیاں دا ہڑھ لُڑھ پوندا ہے تے ایس ہڑھ نوں ڈکنا اوس دے وسوں باہر ہو جاندا ہے۔
اوہدے شہر تاں ویناں پر گھر نہیں، گھروں ٹُریم قسماں کھا اے
چلو ایس کوچے چوں لنگھ پُوناں پر وَیساں مُوڈ بنا اے
پِچھوں ویکھ ریاضؔ نوں سد مارے، مُڑ ہرج ونجن وچ کیا اے
چلو اُس نہیں سدیا توں بَھیں پَو گیا پدھ خوددار دا آ اے
.......***......
خودداری اپنے گھر دی گل اوہدا رسنا بہت ضروری
.......***......
ریاض رُسیمے مُڑ تے رکھ اج منت چا کر اوہ جھانے
عشق دا مکر فریب
سودھوایسے پاروں کدی کدی اوہ ایس عشق دے پینڈے توں تنگ وی آ جاندا ہے۔ اوہنوں پتا ہے جوں عشق رسوائی دا دوجا ناں ہے۔ ایہدے وچ بندہ لکھ توں ککھ بن جاندا ہے، پر ایہہ اجیہا چسکا ہے جتھے اُجڑ کے وی سواد آئوندا ہے، تے اوہ اپنی جِت ای لگدی ہے۔ایسے پاروں پچھانہہ پرت کے تکن دی جراٴت عاشق وچ نہیں ہوندی۔ مہر ریاض دے نیڑے جیہنوں ایہہ لت اک واری پئے جاوے ، اوہ وت ایس کیفیت وچوں نہیں نکل سکدا بھاویں اوہدی جند سولی تے ای کیوں نہ ٹنگی ہووے۔ اوہ عشق نوں مکر تے فریب نال تشبیہ دیندا ہے تے لوکائی نوں ایس توں بچن دا حیلہ کردا ہے۔
بچ عشق دے مکرفریب کولوں ایہہ انب دے روپ اچ اَک اے، مینوںپک اے
گھر ککھ اے لکھ اے فق ہوسیں ساہ ساہ تے ہوسیں شک اے، مینوں پک اے
بے لجیاں توں کرویندا ہے ایہہ روز ریاضؔ ہَتک اے،مینوںپک اے
ہتھ پھاس گیاتاں نہ چُھٹسیں ہتھ مَلسیں شینہ دا چک اے، مینوں پک اے
ایتھے شاعر اجیہے عاشقاں نوں متاں وی دیندا ہے تے اپنے حیاتی دے نچوڑ پاروں اوہناں نوں ایس پِڑوچ سپھلتا دا راز وی دسدا ہے۔
ایتھے اوہ منتارہ جِت ویندا جوں کچیاں تے ہے ٹھلھدا
.......***......
لاں من تے جا کے ترٹ ویندی گھروں کفن ریاض سوا کے ٹُر
عشق اجیہا پڑا ہے جتھے عاشق اپنے محبوب دے حکم دا انتظار کردا ہے تے اوس خاطر رانجھے توں مہینوال بن جاندا ہے۔ اوس دی اپنی کوئی مرضی نہیں ہوندی ، اوہدے محبوب دی خوشی وچ ای اوس دی خوشی ہے، اوہ ہسنا تے کُجا اپنی مرضی نال رو وی نہیں سکدا تے کدی بھُل کے اوس دی اکھ وچوں ہنج آ وی جاوے تاں وی اوہ مونہہ وٹ جاندا ہے تے عاشق نوں کئی چالان بھُگتنے پئے جاندے ہِن۔ایہو جیہا واقعہ مہر ریاض دی زبانی سنو تے چس مانو۔
ہنج آگئی اے مجبوری توں رُنا جان کے چن بے کس نہیں
اکھ اپنے دیس دی ملکہ اے میرا ایس تے چلدا وَس نہیں
میرے روون تے وی رنج رہنائیں اُدوں آپ تے آہنائیں ہَس نہیں
ایہے نِیر تاں سوہنا بَچ گئے ہن ایہہ ٹیک ریاضؔ توں کَھس نہیں
عاشق دا جہان صرف ایہو ہوندا ہے جوں اوس دا محبوب اوس نال راضی رہوے ۔ اوہدے جیون دا کارن ہور کوئی نہیں ہو سکدا۔ جے اوس دا سجن ای لڑ پوے وت اوس دے جیون دا کیہڑا فائدہ ہو سکدا ہے۔ وت اپنے سجن نوں مناون کان اِنج ہتھ پیر مرینداہے، جیویں انھا بندہ اپنا سوٹا ڈھوڈھن کان۔اوہ ہر کہیں نوں ہتھ بنھ کے ایہہ عرضوئی کریندا ہے۔
جیویں ہتھ بنھ آکھے بدلاں نوں خشکے دی تَس، میرا جُرم تاں دس
صیاد نوں صَید جویں آکھے میتھے بیشک ہَس، میرا جُرم تاں دس
جیویں خود کش کولوں پُچھدی اے کائی لاش بے بس، میرا جُرم تاں دس
اُنجیں ریاضؔ دی گزری ہاڑیاں وچ منٹھار نہ رَس، میرا جُرم تاں دس
.......***......
ایہہ کملے لوکی کے جانن مین ہے مجبوری جو اے
جتھے پیار چا دخل ریاضؔ دیوے وَیندی خون دی کشش کھلو اے
.......***......
مہر ریاض دی شاعری پڑھیے تاں پتا چلدا ہے جوں اوس نو ں لفظاں دی کائی تھوڑ نہیںتے نہ ای اوس اپنی شاعری وچ لفظ ٹھوکے ہِن سگوں لفظ موتیاں ہار پرو کے پنجابی زبان تے ادب دی جھولی نوں ہریاں کرن وچ اپنا حصّہ پایا ہے۔اِنج لگدا ہے جیویں لفظ اوہدے ساہویں ہتھ بنھ کے کھلوتے ہِن تے اوہ جتھے چاہوے لفظ جیہڑے معنی وچ ورت لوے، اوہنوں کوئی اوکھ نہیں ہوندی۔ کجھ دوہڑے اجیہے وی ہِن جیہناں وچ اک لفظ کئی معنیاں وچ کئی کئی واری وی ورتیا ہویا ہے تے ایس عمل نال اوس دوہڑے دی سوہنپ وچ کوئی گھاٹا نہیں آون دتا بلکہ دوہڑیاں دی موسیقیت وچ ہور وی وادھا ہو گیا ہے۔لفظ ہتھ، اکھ، دل، سِر، نک ، پیر، مونہہ ،ہاں، ڈنگ تے ہور کئی اجیہے لفظ ہِن ،جیہڑے کئی معنیاں وچ ورتے ہِن۔ ایتھے دو دوہڑے ویکھو۔
جداں بخت دا سورج ِسر تے ہا رہے سجن بہیندے ِسر تے
جداں سِر تُوں جُھل گئی ِسر لَے گئے اساں رہے گزریندے ِسر تے
اوہے سجن ریاضؔ دے سِر ہوگئے اُچا سِر ہا جَیندے ِسر تے
جداں ِسر دے سائیں نئیں ِسر تے رہے کراں ناز میں کیندے ِسر تے
.......***......
انجیں کئیں دے ہتھ تے بہہ کے چن ہتھ نہ رنگوا، تیں ہتھ ملنِن
ہتھ اج تنگ اے نت نہیں رہنا میتھوں ہتھ نہ چا، تیں ہتھ ملنِن
ہر ہتھ نہ ریاضؔ دا ہتھ سمجھیں ہتھ سوچ کے پا، تیں ہتھ ملنِن
نہ ہتھ رنگوا کے ہتھ کپوا ہتھوں باز اُڈا، تیں ہتھ ملنِن
مہر ریاض حیاتی دے 70ورھے گزاری بیٹھا ہے۔ اوہ جدوں اپنی بال پُنے تے اجوکے سمے دا ٹکراواں تول کردا ہے تاں اوس نوں دُکھ ہوندا ہے۔ اوس ویلے کیویں سارے انگ ساک اکٹھے ہوندے ہان تے بال لوڈ وی اوہناں ساکاں نال ای کریندے ہان۔ بال چاچے دے موڈھے تے بہہ کے جھوٹے لینے تے کدیں مامے دی کچھ وچ وڑنا، کدی ماسی رالوں چٹنیاں تے کدیں پھُپھی لاڈ لڈانے،کدیں نانی ہاں تے گھت کے لوڈ کرنے تے کدیں دادے ،دادی تھتھلی زبان وچ گلاں کے ہساونا۔ اجوکے سمے دی زر پچھے بھاجڑ نے ایہہ لوڈ تے سارے ساک ،جیہناں تے وسیب نوں مان ہوندا ہائی،اوہ سارے کھوہ لئے ہِن۔ جیس بندے اوس سمے شعور دی اکھ کھولی ہووے تے ایہناں لاڈاں دی چس مانی ہووے ، اوہنوںاجوکا دور سکھنا جاپدا ہے۔ مہر ریاض اجیہا ویلا لنگھن تے ایس تبدیلی تے پچھتاوا وی رکھدا ہے ، اوہناں دی نظم ’’لوڈا ویلا‘‘ وچوں کجھ شعر ویکھو۔
کِن گیا ہتھاں اُتے بابے دا کھڈاونا
پیراں اُتے پیر رکھ بابے دا جھُٹاونا
پھُپھیاں دے رس بھرے بوسے کدے گئے ہن
ماسیاں دے لباں آلے چوسے کدے گئے ہن
توتلا سوال کرے توتلے تے جھولی اچ
آپ ای جواب دیوے ڈیپھیاں دی بولی اچ
ایتھے شاعراجوکے دور دیاں مشینی کھیڈا تے اوس ویلے دیاں کھیڈاں دا وی موازنہ کردا ہے تے نال ایہہ وی دسدا ہے ،جوں ڈھیر سواد کیہڑی کھیڈ وچ ہے۔ایہو کھیڈاں یاد کر کے رب اگے اوہ سمے نوں لوٹاون دی فریاد کریندا ہے۔
گُلی ڈنڈا ، گیٹی، شیدی، انھی انھا یاد اے
نو گوٹی، بارہ مار، مون چتا یاد اے
اُچی ہوئی جاگھے جداں ہتھ آ کے لاونا
بُگھ بُگھ چھوتیاں نوں کر کے بُگھاونا
آوے اوہ سرور کتھوں گیند بلے ہاکی وچ
جیہڑا کدیں آندا سی کلولنا چھپاکی وچ
ربا اوہا رُت ہک وار ولائیں ہا
اِنجیں رل آساں آلا جھُگا اُسرائیں ہا
دھرتی نال موہ
سودھومہر ریاض اپنی دھرتی نال موہ رکھن آلا جی ہے ، اوس نوں اپنی ماں دھرتی نال اینا ای پیار ہے جنا کسے بال نوں ماں دے دودھ نال۔جیویں کوئی وی محبتی اپنے دیس اُتے ہوئے ظلم تے کرب نوں محسوسدا ہے، اِنج ای مہر ریاض وی اپنے دھرتی تے دھرتی واسیاں نال دھروہ بارے کُڑھدا ہے۔اوس جدوں اکھ کھولی تاں پاکستان تے قائداعظم محمدعلی جناح دا ناں سُنیا۔ مہر ریاض لہو دی بھری چناب اکھیں تاں نہیں ڈٹھی پر اپنے وڈکیاں کولوں اوس دا کرب ضرور محسوسیا۔پاکستان کا مطلب کیا، 'لا الہ الااللہ' دا نعرہ اوس دیاں کناں نے وی سُنیا، اوہ وی ایہو سوچدا ہے جوںساڈا ملک کیہ واقعی اوسے نعرے تے قائم ہے یاں راہ تُھڑک گیا ہے؟ جیہناں اپنی دھرتی کان اپنیاں عزتاں لُٹائیاںیاں کھڑائیاں اوہناں نال ایس دھرتی تے کیہ سلوک ہویا؟ دھرم دی آڑ وچ دنیا دی سبھ توں وڈی ہجرت کیوں ہوئی؟ ایس دے پچھے کارن کیہ ہان۔سدھے سادھے جیاں نوں اپنا دیس چھڈن کان مجبور کیوں کیتا گیا؟ ایہہ اوس سوال ہِن جیہڑے ہر سوچن والے جی دے اندر موجود ہن۔ لوکائی پاکستان ایس پاروں آئی جوں مسلماناںدا وکھرا دیس ہوسیں۔جتھے انسان نوں انسان دا حق ملسیں، جتھے ہر کسے نوں نیاں لبھسیں ، جتھے ریاست اپنی ذمہ داری پوری کریسیں ۔ پر افسوس ایہہ سارے خواب اجے تیکر خواب ای ہِن۔ ایتھے وڈیرہ شاہی، جاگیرداری تے وڈیاں وڈیاں گدیاں ،جیہناں فرنگیاں نال وفاداری نبھا ئی تے ایس سیوا وچ انگریز اوہناں نوں نہ صرف جاگیراں دتیاں بلکہ پاکستاں بنا کے اوس طبقے دے اقتدار دی راہ سوکھالی کر گئے۔ شاعر نے ایہہ سارا حال پاکستان بنن توں ہُن تیکر اپنیاں اکھاں نال ویکھیا ہے ، ایسے پاروںاپنی نظم ’خاب‘ وچ اوہ آکھدا ہے۔
جیہڑے ایہہ کھڑے شیخ ، رانے نواب اے
قریشی تے سید تے باقی صحاب اے
حکومت وِکاؤ عدالت وِکاؤ
صدارت وِکاؤ وزارت وِکاؤ
اِنہاں دیس دا پوسٹ ماٹم چا کیتا
سوئس بینکاں نے خون اس دا چا پیتا
میں آزاد ہو کے ریہا ہاں غلام ایں
امن ہویا میرا وطن تے حرام ایں
اِنج ای شاعر اپنی نظم’’ حق سچ دا ویلا‘‘ وچ ساڈے رسم و رواج، کھان پین، علاج معالجہ، اُٹھیون بہن تے ایتھوں دے وسنیکاں دے اک دوجے نال ورتارے بارے دسدا ہے۔تے اجوکے سمے نال ٹکراواں تول کردیاں ہوئیاں اج دیاں بناوٹی شیواں دی نندیا وی کردا ہے۔
پچھلا پہرا جیٹھ دا روزہ اُدوں کنکی دا گاہ
لسّی نال افطار کرنا حوصلے دی انتہا
روٹی ٹھیکری تے مکئی دی روڑ کے کرنی چا لال
بَہہ کے کھانی ساگ تے اَن تولویں مکھن دے نال
مِسّی روٹی وچ ہَری مرچاں اَلُونک پیاز ڈال
کیڈا سُرکن دا سواد ہا کَیلی دی لَسّی دے نال
ڈاکٹر ٹیسٹنگ مشیناں ایکسرے کَتھ ہَن جناب
ہر مرض دے کان ہَن تِریاق ، تریوڑ تے جُلاب
اِٹ چا نزلے دی پَٹیندا گھاٹی لسّی دا گلاس
چاسکُو دی چُونڈی اکھ دی پیڑ دا کردی سی ناس
تیل رَتا لا کے اُتے چّٹے دُھولے دی پھوہار
پَھٹ پَھلُوہا تے بَروڑی ہکے پَٹی دی سی مار
جیس معاشرے وچ مہر ریاض رہندا ہے اوس وسیب دے رسم ورواج وچ کجھ بھیڑ گلاں وی ہِن۔ جیہناں تے شاعر ہتھ دھردا ہے ، جیویں وٹے سٹے دی شادی ۔ اجوکے سمے وٹے سٹے دیاں شادیاں ڈھیر ناکام ہوندیاں ہِن، ایس وجہوں شاعر ایس رسم نوں بھیڑا آکھدا ہے۔
وٹے دے رشتے دے نالوں یار کوارا چنگا ہیں
سُکی نال اے سِنی سڑدی وسدی وی وَس سکدی نہیں
ایتھے نظم ’’کھریاں گلاں‘‘ وچ مہر ریاض اجیہاں دھیاں ، بھیناں جیہڑیاں پرنی کے سوہرے گھر جاندیاں ہین اوہناں نوں مت وی دیندا ہے۔
سوہرے گھر دے راز جیہڑی نونہہ پیکے گھر اپڑیندی اے
یاں تے عقلوں وانجی ہوئی اے یاں پھر وسنا چاہندی نہیں
اِنج ای اپنی نظم’ گُڈا‘ وچ اوہ دنیا دی بے ثباتی دا درس دیندے ہن۔ گُڈے نوں علامت بنا کے لوکائی نوں سمجھاون دا سوہنا تے سُلکھنا ڈھنگ مہر ریاض ای جان سکدا ہے۔
کچیّ تیری ڈور وے گُڈیا
نہ لا ایڈا زور وے گُڈیا
توں اَسمانوں ڈھاسیں گڈیا
ہتھ بالاں دے آسیں گڈیا
کرسن تیریاں لِیراں لِیراں
کوئی نہ آ کے دیسیں دھیراں
مہر ریاض اپنی شاعری وچ تشبیہ، استعارے اپنی جھنگوچی وسوں وچوں ا ی ورتدا ہے۔ اوہناں دے دوہڑے تے نظماں اجیہاں مثالاں نال بھریاں پئیاں ہِن۔ اوہناں دی زبان خالص ہے تے اپنے لہجے، نرول تے ٹھیٹھ لفظالی پاروں شاعری وچ نویکلتا رکھدا ہے۔
اوہناں دی ساریاں نظماں ’’ماں،لوڈا ویلا، حق سچ دا ویلا، کرسی دی ہڈورتی، خاب، گڈا، زلف، کنجری تے کھریاں گلاں‘‘وچ کئی موضوع ملدِن، جیہناں راہیں اوہناں لوکائی نوںسِدھے راہے پان دا جتن کیتا ہے۔اوہناں اپنے وسیب نوں مُکھ رکھدیاں، ہر وسیبی چنگی تے مندی گل نوں بیانیا ہے ۔ اوہناں چنگیائی نوں اپنا کے تے مندیاں گلاں تے قدراں توں اگانہہ لنگھ کے چنگے وسیب دی نینہہ رکھن ول پریریا ہے۔ماں اجیہی نظم ہے جیس راہیں اوہناں ساڈے بناوٹی معاشرے نوں ’’ماں‘‘ دی قدر تے اہمیت دسن دا چارہ کیتا ہے۔ماں جیس دے جُثے دا ٹوٹا اولاد ہوندی ہے، جیس دا لہو اولاد وچ ٹُرداہے۔ نو مہینے اپنے جُثے دے لہو نال پالن توں لگ کے اوہدے جمن ، اوہدے پالن وچ اوہ جیہڑے جیہڑے جتن کردی ہے، اوہ کیویں اپنے بال دی ہر گل نوں حکم من کے قبولدی ہے ، کیویں اوس دیاں وڈیائیاں ہر جاہ تے بیاندی ہے۔ ہر اوس جی نوں مندا جاندی ہے جیہڑا اوس دی اولاد نوں مندا جانے تے ہر اوس جی نوں وی وڈیاندی ہے جیہڑا اوس دی اولاد نوں چنگیاں جانے ۔ ایہہ ساریاں گلاں ویروے نال جیویں مہر ریاض نے ایس نظم وچ بیانیاں ہِن ۔ ایہہ اوہناں دا قوم تے وڈا احسان ہے ۔ آون والے سمے جتھے ماںدی قدر، عزت، مقام تے مرتبے وچ گھاٹا پوندا جاندا ہے اوتھے ایہو جیہی نظم لِکھ کے کُراہے پئے وسیب نوں راہے پاونا، اک سُچے فنکار دا ای کم ہوندا ہے۔ایس نظم نوں پڑھدیاں قاری اپنے بال پُنے وچ چلا جاندا ہے تے اپنی ماں دی انگل نپ کے یاں اوہدی جھولی وچ وسیب دیاں ساریاں اوکڑاں توں انجان ہو کے ہر شعر دا سواد اُتن تائیں ماندا ہے، جتن تائیں کوئی جی اوہدے موڈھے نوں ہلا کے اوہنو ںپچھانہہ نہ پرتا لوے۔حقی گل تاں ایہو ہے جوں ایہہ جیہاں نظماں ساڈی آون والی نسل نوں ضرور پڑھانیاں چاہیدیا ں ہِن۔تے ایس کان سبھ توں وڈا تھڑا نصاب دیاں کتاباںہن۔ جیہناں وچ اجیہاں نظماں شامل کر کے اگلی نسل تیکر ایہہ امانت اپڑائی جا سکدی ہے۔
مہر ریاض دی شاعری پنجابی شعری ریت نوں اجوکی شاعری نال ملاون دا ہک بھرواں تے سپھل جتن ہے۔اوہناں اپنے تخیل نوں لوکائی تیکر اپڑاون کان دوہڑے تے نظم دا سہارا لیا ۔ہجر اوہناں دی شاعری دا نویکلا تے پسندیدہ موضوع ہے ،جیس دی سوہنی ونگی ہجر وچ سڑدی بُھجدی سسّی دے دوہڑے ہن۔ پر اوہناں شاعری وچ وصال ،وسّوں نال موہ، ساک سیناں دی جڑئت،مادہ پریسی،دنیا دی بے ثباتی، طبقاتی ونڈتے حساسیت ورگے موضوعاں نوں دوہڑے تے بولی دے ست نال سوہنے تے سُلکھنے ڈھنگ نال اُلیکیا ہے۔ اسیں مہر ریاض ورگے ہور سُچے موتی چُگ کے اپنی ماں بولی دی جھولی بھر سکدے ہائیں۔ جے ایہہ کم کر لویے تے سونے بھا تُلیاسے۔ جیویں ایس کتاب وچ ایہہ دعوٰی کدے نہیں کیتا گیا جوں ایس وچ مہر ریاض دے سارے دوہڑے شامل ہِن ۔اُنجے ایہہ مضمون وی مہر ریاض دی شاعری نوں سمجھن کان کافی نہیں ،ایس وچ مہر ریاض دی ساری شاعری نوںموضوع نہیں بنا یا کیوں جے شاید ای کوئی اجیہا موضوع ہووے جیس بارے مہر ریاض نے نہ لکھیا ہووے۔ ایتھے صرف اوہے مضمون بیانے ہن ،جیہناں بارے اوہناں کُھل کے لکھیا ہے ۔تحقیق دا کم کدی وی پتھر تے لکیر نہیں ہوسکدا ۔