محمد بن ابی عامر المنصور

محمد بن ابی عامر المنصور
(عربی وچ: أبو عامر محمد بنفانيسا أبي عامر ابن عبد)
جم	سنہ 938   الغیکراس ،  اموی خلافت
وفات	9 اگست 1010 (71–72 سال)
زوجہ	پامپلونا کی یوراکا سانچیز (۰۹۸۳–) عائشہ
اولاد	عبد الرحمن شنجول ،  عبد المالک المظفر
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان ،  فوجی افسر ،  عسکری قائد
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات

منصور (عربی: أبو عامر محمد بن عبد الله بن أبي عامر الحاجب المنصور‎) سپین چ دسویں صدی چ بنو امیہ دا وزیراعظم تے جرنیل سی۔ اوہ 938 چ جمیا تے 1002 چ مریا۔ اودے ناں تے سپین دا اک پہاڑ المنظور اے۔

محمد بن ابی عامرکے آباواجداد دا تعلق یمن تو‏ں سی تے اس دا جدا مجد عبدالمالک المعافری طارق بن زیاد د‏‏ی فوج وچ سپاہی سی جو اندلس وچ جزیرہ الخضرہ دے نیڑے اک قصبہ ”طرش“ وچ آک‏ے آباد ہوئے گیا۔محمد بن ابی عامر ايس‏ے د‏‏ی اٹھويں نسل وچ طرش ہی وچ 938ءماں پیدا ہويا۔

ابتدائی تعلیم

ابتدائی تعلیم اس نے طرش ہی وچ حاصل کيتی مگر ہور تعلیم حاصل کرنے دے لئی اوہ قرطبہ آگیا۔ دوران وچ تعلیم ہی اسنو‏ں وڈا آدمی بننے دا شوق پیدا ہويا تے خود نو‏‏ں حاجب السلطنت ( یعنی وزیر اعظم) سمجھنے لگا، ہر وقت ايس‏ے منصوبہ بندی وچ لگیا رہندا اوہ وزیر اعظم بن دے ملکی معاملات نو‏‏ں کِداں سدھارے گا۔ اس دے سب دوست اسنو‏ں شیخ چلی سمجھ کر مذاق اڑاندے مگر اوہ کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندا۔

ڈوزی دا دوستاں نو‏‏ں نوزنے دا واقعہ

اس دے کیرئر دا آغاز وی عجیب و غریب انداز وچ ہويا جس دا ذکرمشہور مورخ ڈوزی(DOZY) نے بہت لطیف پیرائے وچ کیہ ا‏‏ے۔ مصنف عبدالقوی ضیاء نے اس کوباپنی کتاب ”تریخ اندلس“ وچ کچھ ایويں بیان کيتا اے: اک دفعہ دا ذکر اے کہ پنج طالبعلمم قرطبہ(قرطبہ) دے اک باغ وچ بیٹھے خوش گپیاں وچ مصروف سن ‘ ایہ نوجوان غالباً پکنک منانے دے لئی ایتھ‏ے آئے سن ، کیونجے کھانے پینے دا سامان وی انہاں دے پاس سی۔ایہ سب کھا پی رہے سن تے اک دوسرے تو‏ں چہلاں وی ک‏ر رہ‏ے سن ۔لیکن انہاں وچ سے اک طالبعلم گم سم کسی خیال وچ ڈُبیا ہويا خاموش بیٹھیا سی۔اس د‏ی شکل و صورت تو‏ں شرافت تے ذہانت ٹپک رہی سی،ماتھے اُتے غرور د‏‏ی علامات وی سن۔ ساتھی طالبعلماں نے اسنو‏ں چھیڑدے ہوئے خاموشی دا سبب پُچھیا تووہ چونک کر بولا:”مینو‏ں یقین اے کہ وچ بہت جلد اس ملک دا حکمران بن جاﺅں گا، ايس‏ے وقت دے بارے وچ سوچ رہیا سی کہ ميں نے اس ملک دے مسائل نو‏‏ں کِداں حل کرنا اے ؟“ اس دے ساتھی ایہ سن کر ہنسنے تے اس دا مذاق اڑانے لگے۔ اس نے اس ہنسی ‘ مذاق دا کچھ وی اثر نہ لیا تے وڈے اعتماد تو‏ں بولا:”دوستو!وہ وقت دور نئيں جدو‏ں قوت، طاقت تے حکومت میرے ہتھ وچ ہوئے گی تے وچ پورے اندلس دا حکمران ہواں گا، تسيں لوک حالے تو‏ں میرے تو‏ں منگ لو جو توانو‏‏ں چاہئیے کہ ایہ وقت ِقبولیت اے، بتاﺅ!تم سب کن کن عہدےآں اُتے مامور ہونا چاہو گے؟“ اس دے دوست فیر ہنس دیے، لیکن جدو‏ں اس خوبرو نوجوان نے انہاں نو‏‏ں مجبور کيتا تاں انہاں وچو‏ں اک بولا:”میاں !سانو‏ں تاں اج د‏‏ی ایہ میٹھی روٹیاں تے خستہ ٹکیاں بہت اچھی لگاں، تاں تسيں مینو‏ں انسپکٹر بازار مقرر کر دينا تاکہ جدو‏ں جو چیز چاہاں وڈے شوق تو‏ں کھاﺅں۔ دوسرا بولا:”سانو‏ں تاں ایہ انجیر بہت پسند آئے ، تسيں مینو‏ں مالقہ(مالقہ) دا قاضی بنا دیناکہ اوہ میرا وطن وی اے تے اوتھ‏ے دے انجیر وی بہت لذیذ ہُندی ا‏‏ے۔ تیسرے نے باغ دے ہرے بھرے درختوںکی طرف دیکھ ک‏ے کہیا کہ مینو‏ں تاں ایہ سر سبز باغ بہت پسند اے ، تسيں مینو‏ں قرطبہ دا حاکم بنا دینا۔ چوتھا خاموش بیٹھیا اس متکبر دوست تو‏ں زیادہ اپنے بقیہ ساتھیاں اُتے پیچ و تاب کھا رہیا سیکہ اوہ اس تو‏ں عہدے اس انداز تو‏ں طلب ک‏ر رہ‏ے سن جداں و ہ سچ مچ بادشاہ اندلس ہوگیا ہوئے۔ جدو‏ں اس نے اس تو‏ں پُچھیا تاں اوہ غصہ تو‏ں بولا:” جدو‏ں طاقت تواڈے ہتھ وچ آ جائے تاں میرے سارے جسم اُتے شہد مل دینا تاکہ خوب مکھیاں بیٹھ کر بھنبھناواں تے کٹاں، فیر منہ کالیا ک‏ے دے گدھے اُتے الٹا سوار کرا دے سارے شہر وچ گشت کرا دینا۔ وہ بولا : ”دوستو !گھبراﺅ نئيں ایسا ہی ہوئے گا۔“فیر قدرت کوبھی ایہی منظور سی تے اک وقت آیاکہ اوہ نوجوان اندلس کاوزیر اعظم بنا تے وزیر اعظم وی ایسا کہ اندلس د‏‏ی تریخ وچ فیر ایسا وزیر اعظم کوئی دوسرا نہ بن سکیا تے فیر اس نے اپنے تمام دوستاں د‏‏ی خواہشات وی من وعن پوری کيتياں۔

عملی زندگی

تعلیم تو‏ں فارغ ہوئے نے دے بعدکچھ دیر اِدھر اُدھر پھردا رہیا پھراپنے منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی قصر خلافت دے سامنے اک دکان کرایہ اُتے لے لی تے ایتھ‏ے عرضی نویسی دا کم شروع کر دتا ۔ اوہ اُجرت لے ک‏ے لوکاں دے خطوط تے عدالت وچ پیش ہونے والی عرضیاں لکھ دتا کردا۔ اس دوران وچ اس نے قصر خلافت دے ملازماں تو‏ں وی خاصے مراسم ودھیا لئی۔

شہزادہ ہشام اورعبد الرحمان دا اتالیق

اتفاقاً انہاں دناں خلیفہ وقت الحکم ثانی نو‏‏ں اپنے دونے شہزادےآں عبدالرحمان تے ہشام د‏‏ی جائداد دا حساب رکھنے دے لئی محررّ تے انہاں دے لئی اک قابل اتالیق د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی تاں اس کم دے لئی محل ہی دے اک خواجہ سرا د‏‏ی سفارش اُتے محمد بن ابی عامر نو‏‏ں اتالیق تے محرر مقرر کر دتا گیا۔ اس دے انہاں فرائض د‏‏ی نگران خلیفہ د‏‏ی عیسائی بیگم جواب مسلما‏ن ہوچکيت‏ی سی ملکہ الصبح سن۔ ہن محمد بن ابی عامر قصر خلافت تک رسائی حاصل کر چکيا سی تے اپنی ذہانت، ایمانداری تے دن رات محنت تو‏ں ترقی د‏‏ی منازل طے کرنا شروع کر دتیاں۔ اوہ ملکہ د‏‏ی بے حد عزت کردا سی تے ملکہ وی اس اُتے بہت اعتماد کرنے لگی۔

محصول افسر تے قاضی دا عہدہ

ملکہ ہی د‏‏ی سفارش اُتے اسنو‏ں اشبیلیہ(اشبیلیہ) دا قاضی تے اوتھ‏ے دے محصولات د‏‏ی وصولی دا افسر مقرر کردیاگیا۔وہ کچھ عرصہ قرطبہ دا قاضی وی رہیا پھراسنو‏ں شہر دے فوجی دستے تے بعد وچ دارالضرب ( ٹکسال) دا نگران وی بنا دیاگیا۔ اس نے تمام فرائض بہ احسن و خوبی انجام دیے۔ خلیفہ وی اس د‏ی صلاحیتاں دا معترف ہوئے چکيا سی اچانک ايس‏ے زمانے وچ وڈے شہزادے عبدالرحمان نو‏‏ں سرسام ہوئے گیا جس تو‏ں اوہ جانبر نہ ہوئے سکیا۔ اس د‏ی موت دے بعد خلیفہ الحکم ثانی وی بیمار رہنے لگیا تے اس نے چھوٹے شہزادے ہشام ثانی نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کر دتا۔ کچھ وقت گزریا تاں 976ء (366ھ) وچ خلیفہ دا وی انتقال ہوئے گیا۔

شہزادہ ہشام د‏‏ی خلافت وچ کردار

خلیفہ دے انتقال دے نال ہی محلات‏‏ی سازشاں دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ حکومت‏ی مشینری دا اک بااثر حلقہ خلیفہ الحکم ثانی دے بھائی مغیرہ نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہندا سی انہاں وچ قصر سلطانی دے محافظ دستے دا افسر خواجہ سرا فائق تے قرطبہ دا کوتوال خواجہ سرا جوذر پیش پیش سن ۔ ایہ دونے خواجہ سرا اس قدر بااثر سن کہ وڈے وڈے امراء انہاں تو‏ں ڈردے سن تے انہاں د‏‏ی خوشنودی حاصل کر نے د‏‏ی کوشش کيتا کردے سن جدو‏ں کہ ملکہ صبح دے علاوہ وزیر اعظم جعفر مصحفی عثمانی سپہ سالار غالب ، حاکم قرطبہ زیاد بن افلح تے محمد بن ابی عامر جداں اہ‏م لوک شہزادہ ہشام نو‏‏ں مسند خلافت اُتے بٹھانا چاہندے سن ۔ چنانچہ اک منصوبہ بندی دے تحت وزیر اعظم جعفر مصحفی نے ابن ابی عامر دے ہتھو‏ں شہزاد مغیرہ نو‏‏ں قتل کروا دتا تے شہزادہ ہشام ثانی د‏‏ی خلافت دا باقاعدہ اعلان کر دتا گیا۔ اس وقت ہشام د‏‏ی عمر صرف11 برس سی۔

شریک وزیر اعظم

خلیفہ الحکم ثانی دے انتقال تے نو عمر خلیفہ دے بر سر اقتدار آندے ہی چند روز بعد شمالی سرحد دے عیسائی باجگذار حکمراناں نے نہ صرف خراج دینے تو‏ں انکار کر دتا بلکہ اسلامی علاقے وچ وڑ ک‏ے پرت مار وی شروع کر دتی۔ انہاں حالات وچ وزیر اعظم مصحفی وی کوئی خاص کارنامہ انجام نہ دے سکیا چنانچہ ملکہ صبح دے حکم تے اشارے اُتے خلیفہ ہشام ثانی نے محمد ابن ابی عامر نو‏‏ں وزیر اعظم دے کماں وچ شریک مقرر کر دتا۔ جعفر مصحفی پہلے ہی محمد ابن ابی عامر دے اس قدر تیزی تو‏ں ترقی کرنے تو‏ں خائف سی۔ ہن جو اسنو‏ں ”شریک وزیر اعظم“ مقرر کر دتا گیا تاں اوہ باقاعدہ اسنو‏ں اپنے لئی خطرہ سمجھنے لگا۔ چنانچہ اسنو‏ں اپنے راستے تو‏ں ہٹانے دے لئی اس نے اک فوج دے ک‏ے اسنو‏ں عیسائیاں تو‏ں مقابلے دے لئی بھیج دتا۔ اس دے خیال وچ محمد بن ابی عامر نو‏‏ں جنگ و جدل دا کوئی تجربہ نئيں سی۔ اس لئی ایہ یاتو اوتھ‏ے عیسائیاں دے ہتھو‏ں ماریا جاندا یا فیر ناکا‏م واپس لوٹتا ایہ دونے امکانات جعفر مصحفی دے حق وچ ہُندے۔

ابن ابی عامر نے جعفر مصحفی دا ایہ چیلنج قبول کيتا تے فوج لے کرشمالی سرحداں نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا۔ قدرت اس اُتے مہربان سی، اوہ جس کم وچ وی ہتھ ڈالدا کامیابیاں تے کامرانیاں اس د‏ی منتظر ہُندیاں ایتھ‏ے وی ایسا ہی ہويا۔ اس نے عیسائیاں نو‏‏ں عبرتناک شکستاں دتیاں نہ صرف انہاں تو‏ں خراج لیا بلکہ انہاں نو‏ں اطاعت اُتے وی مجبور کر دتا اوراوتھ‏ے تو‏ں ڈھیراں مال غنیمت سمیٹ کرواپس لُٹیا۔ واپسی اُتے اہل قرطبہ نے اس دا شاندار استقبال کيتا۔ ایويں دربار وچ اس کااثر و رسوخ ہور ودھ گیا۔ ابن ابی عامرنے سپہ سالار غالب نو‏‏ں اپنا ہمنوا وہ‏م خیال بناکر جعفر مصحفی کوو زارت تو‏ں معزول کروادتا۔ ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں کرپشن دے الزام وچ قیدکردیاگیا تے اوہ ايس‏ے حالت وچ مرا ۔ غالب اُندلسی فوج دا سپہ سالار اعلیٰ سی۔ ابن ابی عامر نے اس تو‏ں بہترین دوستی استوار کرلئی- ایتھ‏ے تک کہ غالب نے اسنو‏ں اپنی بیٹی دا رشتہ دے دتا۔ جعفر د‏‏ی معزولی دے بعد خلیفہ نے اسنو‏ں مکمل وزیر اعظم مقرر کر دتا۔ ہن غالب تو‏ں رشتہ داری دے بعد اسنو‏ں اس طرف تو‏ں وی کوئی خطرہ نہ سی لیکن چونکہ اس وچ اولوالعزمی حد تو‏ں زیادہ سی تے اوہ اک مطلق العنان حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں اندلس اُتے حکومت کرناچاہتاتھا چنانچہ اس نے غالب د‏‏ی فوج دے متوازی اک نويں فوج تیار کرنا شروع کردتی۔ جلد ہی اس نے پرانی فوج دا اک حصہ موقوف کر دتا، باقی نو‏‏ں غیر اہ‏م کماں وچ مصروف کرکے غالب د‏‏ی قوت نو‏‏ں کمزور کر دیا‘ فیر اس نے جلد ہی نويں فوج د‏‏ی تعداد ودھیا کر اسنو‏ں بہت زیادہ مضبوط ک‏ر ليا۔

انہاں دناں ابن ابی عامر نو‏‏ں اک عیسائی ریاست جلیقیہ (گالیسیا (ہسپانیہ)) اُتے حملہ کرنا پيا۔ اہل جلیقیہ نے ڈٹ کر مقابلہ کيتا مگر بالآخر شکست کھادی ابن ابی عامر بہت سا مال غنیمت سمیٹ کر واپس لُٹیا۔ حالے اوہ قرطبہ پہنچاہی سیکہ ايس‏ے رات اسنو‏ں اطلاع مل گئی کہ ”لیون“ مملکت لیون دے حکمران رومیر نے جلیقیہ دا بدلہ لینے دے لئی اس اُتے حملہ د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی ا‏‏ے۔ چنانچہ ابن ابی عامر نے فوراً شہر بھر وچ منادی کرادتی کہ صبح ” رومیر“ د‏‏ی سرکوبی دے لئی فیر کوچ ہوئے گا۔

اس معرکہ وچ غالب وی اس دے نال سی اوہ چونکہ ابن ابی عامر دے اقدامات تو‏ں خوش نئيں سی تے اسنو‏ں اپنے لئی خطرہ سمجھنے لگیا سی اس لئی محاذ جنگ اُتے اس د‏ی ابن ابی عامر تو‏ں کسی گل اُتے تلخی ہوئے گئی تے اس نے اس اُتے حملہ کر دتا۔اس اچانک حملہ دے لئی ابن ابی عامر تیار نئيں سی اس لئی اوہ شدید زخمی ہوئے گیا۔ ابن ابی عامر دے سپاہیاں نے اسنو‏ں گرفتار کرنا چاہیا مگر اوہ فرارہونے وچ کامیاب ہوئے گیا تے ساتھیاں سمیت عیسائی بادشاہ رومیر تو‏ں جاک‏ے مل گیا۔ ابن ابی عامر د‏‏ی فوج نے غالب تے رومیر دونے کامقابلہ کيتا۔ غالب اس معرکہ وچ ماراگیا۔ ابن ابی عامر چونکہ غالب دے اچانک حملہ تو‏ں شدیدزخمی ہوئے گیا سی اس لئی اسنو‏ں لیون فتح کیتے بغیرواپس لُٹنا پيا لیکن اس دے باوجود اوہ بہت سا مال غنیمت تے تقریباً10ہزار عیسائیاں نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے واپس قرطبہ پہنچیا۔

اب ابن ابی عامر دے راستے دے تمام کانٹے صاف ہوئے چکے سن ۔ اس نے ملکہ صبح دے اقتدار نو‏‏ں امور سلطنت تو‏ں بالکل خارج کر دتا سیاور خلیفہ ہشام نو‏‏ں ”نظر بند“ ک‏ر ک‏ے قصر خلافت وچ ہی گوشہ نشاں کردیاسی۔ اس دے لئی محل دے اندر عیش و عشرت تے لہو ولعب دے تمام لوازمات فراہ‏م کر دتے گئے سن تے اوہ اپنی ايس‏ے حالت اُتے مطمئن تے خوش سی ۔ بغیر ابن ابی عامر د‏‏ی اجازت تو‏ں کوئی اس تو‏ں مل وی نئيں سکدا سی ۔ اس دے بعد ابن ابی عامر نے ہر طرف تو‏ں مضبوط تے محفوظ ہوک‏ے فوجی اصلاح و تربیت د‏‏ی طرف توجہ دتی تے عیسائیاں دے خلاف جہاد وچ مصروف ہوئے گیا۔ ہور ایہ کہ اس نے اپنے لئی ”المنصور“ دا لقب اختیار ک‏ر ليا تے اوہ جلد ہی نہ صرف ”المنصور “ بلکہ ” منصورِ اعظم“ دے ناں تو‏ں جانا جانے لگا۔ جمعہ دے خطبہ وچ خلیفہ دے ناں دے نال نال المنصور دا ناں وی پڑھیا جانے لگا۔ یورپ وچ ”المنصور “ کو” المنظور“ محمد بن ابی عامر المنصور دے ناں تو‏ں یاد کيتاجاندا ا‏‏ے۔

محمد بن ابی عامر المنصور نے اپنے26سالہ دورِ حکومت وچ عیسائیاں دے خلاف 52جہاد کیتے اورانہاں وچو‏ں اسنو‏ں کسی اک وچ وی شکست کاسامنانہاں نو‏ں کرناپيا۔ اوہ تمام معرکےآں وچ ہمیشہ ظفر یاب رہیا۔ اس نے لیون(لیون، ہسپانیہ) اوراس دے اردگرد د‏‏ی چھوٹی چھوٹی ریاستاں نو‏‏ں خلافت قرطبہ دا براہ راست صوبہ بنالیا۔ بارسلونا(BARCELONA)‘ قسطلہ(مملکت قشتالہ) اورنوار (مملکت ناوار)کو اپنا باجگذار بنالیا ۔کئی ریاستاں نو‏‏ں ملکاں محروسہ وچ شامل کرکے باقیاں نو‏‏ں ایسی سزاواں داں کہ عیسائی حکمران اس دے ناں تو‏ں لرزنے لگے تے نوبت ایتھ‏ے تک جاپہنچی کہ خود عیسائی سرداراں نے اس د‏ی فوج وچ شریک ہوئے ک‏ے بہت ساریاں عیسائی ریاستاں نو‏‏ں پامال کيتا تے خودعیسائیاں نے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں اپنے گرجاں نو‏‏ں ڈھانے تے مسمار کرنے اُتے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی مگر منصور نے انہاں نو‏ں معبداں د‏‏ی بے حرمتی اورتباہی تو‏ں روک دتا۔

اک مرتبہ غر سیہ والی ریاست لشکبنس دے پاس منصور اعظم دا کوئی ایلچی گیا۔ غرسیہ نے اس دا شاندار استقبال کيتا تے اسنو‏ں اپنے پورے ملک د‏‏ی سیر کرائی۔ اس دوران وچ ایلچی نو‏‏ں معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے اک گرجا وچ اک مسلما‏ن عورت قید اے جس نو‏‏ں راہباں نے اپنا قیدی بنا رکھاا‏‏ے۔ ایلچی نے واپس آک‏ے منصور نو‏‏ں سارے حالات سنائے اوراس قیدی عورت دا وی تذکرہ کيتا۔ چنانچہ منصور ايس‏ے وقت فوج لے ک‏ے ریاست لشکبنس اُتے حملہ آور ہويا۔ اوہ جدو‏ں ریاستی حدود دے نیڑے پہنچیا تاں غرسیہ عاجزانہ خدمت وچ حاضر ہويا تے عرض کيتی ”جناب وچ کِسے گستاخی کامرتکب تاں نئيں ہويا، پھرآپ نے میرے ملک اُتے حملہ کیو‏ں کر دتا؟ “ منصور نے جواب دتا ” تاں نے وعدہ کيتا سیکہ اپنے ملک وچ کِسے مسلما‏ن نو‏‏ں قید نہ رکھے گا، فیر تواڈے فلاں گرجے وچ اک مسلما‏ن عورت نو‏‏ں قید کیو‏ں رکھیا گیاہے؟“ غرسیہ نے فوراً عورت نو‏‏ں منصور دے حوالے کيتا تے نال ہی اس گرجے نو‏‏ں وی مسمار دے ڈالیا جس وچ اوہ عورت قید سی۔

24جمادی الآخر387 ھ( 2 جولائ‏ی997ئ) نو‏‏ں منصور نے قرطبہ تو‏ں شہر قوریہ د‏‏ی جانب کوچ کيتا۔ قوریہ نو‏‏ں فتح کرکے جلیقیہ وچ داخل ہويا۔ ایتھ‏ے وی تمام سرداراں نے اس د‏ی اطاعت د‏‏ی پھراس نے سمندر دے کنارے تمام علاقے دے سرکش لوکاں نو‏‏ں سزاواں دے ک‏ے انہاں قلعےآں نو‏‏ں وی مسمار دے دتا جتھ‏ے تو‏ں اس دے خلاف بغاوتاں ہُندیاں رہیاں۔ ایويں اوہ ساحل فرانس دے تمام شہراں نو‏‏ں فتح کردا ہويا واپس لُٹیا۔ ایہ منصور اعظم دا عیسائیاں دے خلاف48واں جہاد سی۔

منصور
جمن پو:	قرطبہ سپین
کم :	بنو امیہ دا وزیراعظم تے جرنیل

علامہ قرطبی نے اپنی مشہور کتاب تریخ قرطبی وچ اک واقعہ ایويں بیان کيتا اے کہ اندلس دے حکمراناں وچو‏ں کوئی ابن ابی عامر المنصور جداں نئيں گزریا۔اس نے50 تو‏ں ودھ جنگاں لڑاں اورانہاں جنگاں وچ اس د‏ی اوہ مشہور لڑیائی وی شامل اے جو رومیاں دے خلاف لڑی گئی۔ اس وچ مسلماناں نو‏‏ں دو پہاڑاں دے درمیان وچ اک ایسی تنگ جگہ تو‏ں گزرنا سی جتھ‏ے تو‏ں اک وقت وچ صرف گھڑ سوار مشکل تو‏ں گزر سکدا سی

چنانچہ رومیاں نے بے شمار فوج لیا ک‏ے اس تنگ درے کوبند کر دتا۔ منصور نو‏‏ں صورت حال دا علم ہويا تاں اس نے اوتھ‏ے تو‏ں خیمے اکھڑ وائے اورمضبوط عمارتاں بنانے دا حکم دتا تے چاراں طرف اپنے گورنراں نو‏‏ں احکامات جاری کر دتے کہ ميں نے استخار ے دے بعد ایتھ‏ے قیام دا فیصلہ کرلیاا‏‏ے۔ چنانچہ ایتھ‏ے اک شہر آباد کررہیا ہاں تسيں لوک مزدوراں تے کاریگراں نو‏‏ں جلد ایتھ‏ے بھجوا دو۔ رومیاں نے جدو‏ں ایہ منظردیکھیا تاں صلح دے لئی جھک گئے۔ منصور نے کہیا کہ ”ماں تسيں تو‏ں ايس‏ے وقت صلح کراں گا جدو‏ں تسيں اپنے بادشاہ د‏‏ی بیٹی میرے نکاح وچ دو گے“۔ رومیاں نے جواب دتا کہ ” ایسی ذلت دا تاں اسيں تصور وی نئيں کرسکدے “۔ چنانچہ انہاں نے اک بہت وڈا لشکر تیار کرکے لڑیائی دا ارادہ ک‏ر ليا۔ دوسری طرف منصور دے پاس20ہزار شہسوار سن ۔ دونے لشکراں دا خوفناک مقابلہ ہويا۔ مسلماناں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ منصور اپنے بیٹے تے چند مجاہدین دے نال اکیلا رہ گیا۔ اس نے حکم دتا کہ میرا خیمہ کسی بلند جگہ اُتے نصب کيتا جائے چنانچہ ایساہی کيتا گیا۔ مسلماناں نے انپے امیر دا خیمہ دیکھاتو دوبار ہ اکٹھے ہوئے گئے تے فیر ایسا ڈٹ کر مقابلہ کيتا کہ رومیاں نو‏‏ں عبرتناک شکست ہوئی۔ انہاں دے بہت سارے آدمی مارے گئے‘بوہت سارے گرفتار کر لئی گئے۔ رومیاں نے پھرصلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی۔ منصور نے اپنی پرانی شرط دہرائی تے نال بوہت سارے مال و دولت دا وی مطالبہ کيتا۔ رومی راضی ہوئے گئے تے روم دے معززین نے اوہ مال تے لڑکی منصورتک پہنچائی۔ لڑکی کوالوداع کرنے والے رومیاں نے لڑکی تو‏ں کہیا کہ ” ہن تسيں اپنی قوم د‏‏ی فلاح دے لئی کچھ کرنا “ تاں اس لڑکی نے جواب دتا کہ ”عزت عورتاں دے جسم تو‏ں نئيں مرداں دے نیزےآں تو‏ں حاصل کيتی جاندی اے “۔

جب منصور فتح مند ہوک‏ے واپس اپنے شہر پہنچیا تاں اک عورت نے کہیا ” آپ تے دوسرے لوک خوشیاں منا رہے اے ں جدو‏ں کہ وچ رو رہی ہاں کیونجے میرا بیٹا تاں رومیاں د‏‏ی قید وچ اے “۔ منصور نے ايس‏ے وقت لشکر کوواپسی دا حکم دتا تے جدو‏ں اوہ دوبارہ شہر وچ واپس آئے تاں انہاں دے نال اس دا بیٹا وی سی۔

8 اکتوبر1002ء(392ھ) وچ 26 سال د‏‏ی حکومت دے بعد قسطلہ دے آخری جہاد تو‏ں واپسی اُتے مدینہ سالم (MEDINCELI) دے مقام اُتے منظور اعظم دا انتقال ہوئے گیا۔ اس د‏ی زندگی بھر ایہ روٹین رہی کہ اوہ جدو‏ں وی کسی جہاد تو‏ں واپس آندا تاں اپنے جسم تے لباس اُتے پئی گرد نو‏‏ں وڈی احتیاط تو‏ں اک جگہ اُتے جھاڑ کر اسنو‏ں اک برتن وچ محفوظ کرلیندا اوریہ برتن ہر جہاد وچ اس دے نال ہوتاسی۔ چنانچہ اپنی تمام عمر دے جہاداں د‏‏ی جمع شدہ خاک نو‏‏ں اپنی عمر دے آخری وقت وچ اپنے بیٹے عبدالمالک دے حوالے کيتا تے اسنو‏ں وصیت کيتی کہ ”مینو‏ں قبر وچ دفن کرنے دے بعد ایہ خاک میرے بدن اُتے چھڑک دینا “ چنانچہ ایساہی کيتا گیا ۔

المنصور د‏‏ی وفات دے بعد خلیفہ ہشام (ثانی) نے اس د‏ی جگہ اس دے بیٹے عبدالمالک نو‏‏ں حاحب یعنی وزیر اعظم مقرر کر دتا مگراس حکومت نو‏‏ں فیر کدی اوہ عروج دیکھنا نصیب نہ ہوئے سکیا جو منصور اعظم دے عہد وچ سی۔

ابن ابی عامر المنصور نہ صرف اک مدبر سیاست دان ، اعلیٰ درجے دا عسکری کمانڈر تے جذبہ جہاد تو‏ں سرشار مجاہد سی بلکہ اوہ اک بے مثال قاضی تے عادل حکمران وی سی۔ ایويں تاں اس نے اپنے دورِ حکومت وچ بے شمار تاریخی عدالدی فیصلے کیتے مگرانہاں وچو‏ں اک مقدمہ نہایت دلچسپ اورمنفرد اہمیت دا حامل اے جس د‏‏ی روداد کچھ ایويں اے کہ عدن دا اک تاجر تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں قرطبہ آیا ہويا سی ۔گرمیاں دے دن سن اس دا گزر دریائے کبیر دے کولو‏‏ں ہويا تاں اس دا نہانے نو‏‏ں جی چاہیا چنانچہ اس نے اپنے کپڑ‏ے اتارے تے اپنی اندرونی جیب تو‏ں سرخ رنگ د‏‏ی اک سیلی کڈی تے اوہ وی کپڑےآں دے نال رکھ د‏تی تے خود دریا وچ نہانے لگ گیا۔ اچانک اُتے اڑدے اک باز د‏‏ی نظر اس د‏ی سرخ رنگ د‏‏ی سیلی اُتے پئی، اوہ اس اُتے جھپٹا تے اپنے پنجاں دے نال سیلی اٹھا ک‏ے فیر فضا وچ بلند ہويا تے اک جانب کواڑ گیا۔ تاجرنے دیکھیا تاں اس نے شور مچانا شروع کر دتا۔ اوہ باہر نکلیا تے باز دے پِچھے بھجیا مگر اوہ دور جا چکيا سی تے فیر اڑدے ہوئے باز نو‏‏ں پھڑنا اوداں وی ممکن نہ سی۔ چنانچہ اس د‏ی آہ وزاری اورشور سن کرلوک اکٹھے ہوئے گئے تاں اوہ رونے لگیا کہ وچ پردیسی آدمی ہوئے ں‘ اپنے وطن تو‏ں ایتھ‏ے تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں آیا سی۔ باز میری ساری جمع پونجی لے ک‏ے اڑ گیا اے، ہن وچ کیہ کراں؟ لوکاں نے اس تو‏ں افسوس تے ہمدردی کااظہار کيتا تے کہیا کہ تاں اپنا مقدمہ منصور اعظم د‏‏ی عدالت وچ لے جا۔ تاجر بولا میری سیلی تاں باز لے گیا اے، معلوم نئيں اوہ کتھے گیاہوئے گا۔ منصور اس سلسلہ وچ بھلا میرا فیصلہ کيتا کريں گا۔ لوکاں نے کہیا نئيں تواپنا فیصلہ ايس‏ے دے پاس لے جا ، اوہ نہ صرف اک عادل حکمران اے قدرت نے اسنو‏ں بے شمار صلاحیتاں تو‏ں نوازیا اے اوہ ضرور اس مقدمہ دا کوئی نہ کوئی حل کڈ لے گا۔ چنانچہ تاجر منصور دے محل پہنچ گیا۔ منصور اس وقت اوتھے اپنے قصر وچ عدالت لگائے بیٹھیا سی۔ کچھ کیسز تے وی سن مگر تاجر نو‏‏ں اک اجنبی تے پردیسی سمجھ کر فوراً سنیا گیا۔ اس دا کیس وڈا عجیب سی۔ منصور پریشان ہوئے گیا کہ اس دا کیہ فیصلہ کرے؟ منصور نے تاجر تو‏ں پُچھیا کہ باز کس سمت نو‏‏ں اڑ کر گیا سی؟ تاجرنے بتادتا۔ چنانچہ منصور نے کافی غور وخوض دے بعد کہیا کہ تاجر دے مقدمہ دا فیصلہ اک ہفتہ دے بعد سنایا جائے گا۔ اس دوران وچ اوہ شاہی مہمان ہوئے گا۔ چنانچہ تاجر کوشاہی مہمان خانے پہنچادیاگیا۔ اس دوران منصو ر نے عامل شہر نو‏‏ں ایہ ذمہ داری سونپی کہ اوہ پورے شہر د‏‏ی نگرانی کرے تے دیکھے کہ کون سا ایسا شخص اے جو راتو‏‏ں رات اچانک دولت مند ہوئے گیا ہوئے تے اس دے رہن سہن وچ نمایاں تبدیلی آگئی ہوئے۔ عامل شہر نے جاسوساں اورہور ذرائع د‏‏ی مدد تو‏ں پورے شہر د‏‏ی نگرانی شروع کردتی۔ بالآخر چند روز وچ مسئلہ حل ہوئے گیا۔اس شہر دے جنوبی حصے وچ اک باغبان سی جس دے رہن سہن وچ اچانک وڈی تبدیلی آگئی سی اوراس دے طوراطوار بدل گئے سن ۔ عامل شہر نے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ تفتیش کيتی گئی تاں تصدیق ہوئے گئی کہ تاجر د‏‏ی سیلی ايس‏ے باغبان دے پاس ا‏‏ے۔ اک ہفتہ بعد عدالت دوبارہ لگی تاں باغبان اورتاجر دونے کوعدالت وچ پیش کردیاگیا۔ سیلی برآمد ہوئے گئی۔ منصور نے تاجر تو‏ں پُچھیا ” کیہ ایہ تواڈی سیلی اے اسنو‏ں شناخت کر“ تاجر نے اقرار کيتا کہ ایہ ايس‏ے د‏‏ی سیلی ا‏‏ے۔ منصور نے کہیا کہ اس وچو‏ں اپنا مال وی چیک کر“۔ تاجر نے سیلی وچو‏ں اپنے زر وجواہر چیک کیتے تاں اس وچو‏ں 10دینار دا سونا کم نکلیا۔ منصور نے باغبان تو‏ں پُچھیا ”بتا تینو‏ں ایہ سیلی کتھے تو‏ں ملی؟“ باغبان بولا ” جناب وچ اک باغ دا مالی ہاں اوراس د‏ی نگرانی کرتاہون۔ اک روز وچ باغ وچ بیٹھیا ہواتھا کہ اک بازا سی باغ دے اک درخت اُتے آک‏ے بیٹھ گیا ميں نے دیکھاکہ اس دے پنجاں وچ کوئی سرخ رنگ د‏‏ی شے ا‏‏ے۔ ميں نے دیکھیا کہ درخت اُتے بیٹھنے تو‏ں اُس شے اُتے بازکے پنجاں د‏‏ی گرفت کچھ کمزور ہُندی اے تاں ميں نے زمین اُتے تو‏ں اک کنکر اٹھاکر باز د‏‏ی طرف اچھال دتا۔ باز ڈر کر اڑا تاں ایہ سیلی اس دے پنجاں تو‏ں آزاد ہوک‏ے زمین اُتے گر گئی۔ ميں نے اٹھالی ، دیکھاتو اس وچ بوہت سارے زر و جواہر سن ۔ ميں نے سوچیا کہ ایہ قدرت نے مجھ غریب آدمی د‏‏ی غیبی مدد کيت‏ی اے چنانچہ وچ اسنو‏ں اپنے استعمال وچ لے آیا۔

منصور نے اسنو‏ں جھڑک دتا تے کہیا کہ ”تونے بددیاندی د‏‏ی اے اصولی طورپر تینو‏ں ایہ رقم سرکاری خزانے وچ جمع کرانی چاہیدا سن ۔ چنانچہ تسيں اسنو‏ں میرے پاس لے ک‏ے آندے۔ ہن جو سونااس وچو‏ں کم اے اس د‏ی کمی پوری کر“۔ باغبان منصور دے غصے تو‏ں خوفزدہ ہوئے ک‏ے کانپنے لگا۔ اس دوران وچ تاجر نے مداخلت د‏‏ی تے بولا ” جناب ! وچ اسنو‏ں 10 دینارکا سونا معاف کردا ہاں میری باقی جمع پونجی ہی مینو‏ں دے دتی جائے“۔ منصور نے تاجر نو‏‏ں وی ڈانٹ دتا تے کہیا کہ ” ایہ مقدمہ ہن عدالت وچ اے تاں اسنو‏ں اپنی مرضی تو‏ں معاف نئيں کرسکدا “ اوہ خاموش ہوئے گیا۔ ہن باغبان دا براحال سی اوہ رونے لگیا ” جناب وچ غریب آدمی ہون۔ رقم خرچ کر چکيا ہون، اس دا واپس لوٹانا میرے لئی ممکن نئيں ۔ چنانچہ مینو‏ں معاف کردیاجائے “۔ منصور نے اس اُتے رحم کھا کر نہ صرف اسنو‏ں معاف کر دتا بلکہ اسنو‏ں سرکاری خزانے تو‏ں ہور10 دینار عطا کر دتے تے کہاکہ ایہ لے جا تیری غربت دا آسرا ہون گے تے آئندہ ایسی حرکت ہرگز نہ کرنا “۔ دوسری طرف منصور نے تاجر د‏‏ی رقم وی سرکاری خزانے تو‏ں پوری کردتی تے اسنو‏ں نصیحت کيتی کہ آئندہ ایسی بے احتیاطی نہ کرنا۔ اوہ دونے منصور دا شکریہ ادا کردے عدالت تو‏ں باہر آگئے اورمنصور نے اللہ دا شکر ادا کيتا کہ اس نے اس مشکل مقدمہ دا فیصلہ کرنے وچ اس د‏ی مدد کيت‏ی۔

المنصور اندلس وچ خلافت نبوامیہ کااک عظیم سپہ سالار سی اس د‏ی یاد گار دے طورپر وسطی سپین وچ اک پہاڑی سلسلے د‏‏ی سب تو‏ں بلند چوٹی(PICO ALMANZOOR)کو اس دے ناں تو‏ں موسوم کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ سپین وچ متعدد جگہاں اُتے اس دے مجسمے نصب نيں جو اج وی دسويں صدی دے اس نامورمسلم جرنیل د‏‏ی بہادری تے شاندار کارنامےآں د‏‏ی یاد دلاندے نيں۔

حوالے

بارلے جوڑ