مولانا ملک محسن علی عمرانی
مولانا ملک محسن علی عمرانی | |
---|---|
جم |
|
وفات |
|
باب اسلام | |
ترمیم |
مولانا ملک محسن علی عمرانی 1917 نوں مرثیا نگار شاعر تے عالم دین حضرت مولانا محمود مولائی ؒ دے خانوادے وچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تے ثانوی تعلیم دے بعد 1935ماں آپ دے والد مرحوم مولانا خدابخش نے آپ نوں عربی, فارسی تے مولوی فاضل دی تعلیم دے لئیے برصغیر دے مشہور تے معروف دینی درسگاہ مدرستہ الواعظین لکھنؤ وچ داخل کرا دتا۔ مولوی فاضل دی سند دے بعد مسلم یونیورسٹی علیگڑھ توں ہور تعلیم حاصل کرنے دی خاطر منسلک ہوئے گئے۔
حالات ِ زندگی
سودھو1940 وچ تعلیم مکمل کرنے بعد جدوں ڈیرہ اسماعیل خان واپس آئے تاں لکھنؤ تے علیگڑھ وچ تحریک پاکستان تے مختلف شخصیتاں خصوصا علامہ راغب احسن توں متاثر ہوئے کے مقامی نوجواناں نوں جمع کر کے علامہ راغب احسن دے حکم اُتے تے شہزادہ فضل داد خان جو کہ بحیثیت صدر مسلم لیگ، محمد نواز خان تے جنرل سیکریٹری مولا داد خان بلوچ کم کررہے سن کہ مکمل تعاون تے سرپرستی دے نوجوانان ِمسلم لیگ دی بنیاد پائی تے سب توں پہلے جنرل سیکرٹری ہونے دا اعزاز حاصل کيتا تے جواناں نوں یکجا کے دے بزرگاں دے ہتھ مضبوط کيتے۔ مولانا محسن علی عمرانی اک شعلہ بیاں مقرر، بلا دے خطیب تے غضب دی بولی آور گفتگو کرنے والے سن ۔ تقریر دے دوران اپنے لکھے ہوئے قطعات جدوں جلساں وچ پڑھدے تاں لوکاں دے جوش تے خروش وچ وادھا کردیندے۔ جدوں ڈیرہ اسماعیل خان وچ تحریک پاکستان دے حوالے توں سوّل نافرمانی دی تحریک شروع ہوئی تے روزانہ دی بنیاد پہ جدوں حافظ جمال والے میدان توں احتجاجی تے گرفتاری پیش کرنے دا جلوس نکلدا تاں چوگلے دے تھلے لوک انتظار وچ خود بخود رُک جاندے کہ مولانا محسن عمرانی نے تقریر کرنی اے۔ تحریک پاکستان دے حوالے توں ایسی مدلل تقریر ہُندی کہ لوکاں وچ ہور جذبہ پیدا ہُندا تے روزانہ دی بنیاد اُتے درجناں لوک گرفتاری پیش کردے۔ اکابرین تے مسلم لیگ دے رہنماواں توں مسلسل رابطہ تے خط تے کتابت مولانا محسن علی عمرانی دی ہی زمہ داری سی تے اکابرین دے حکم دے علاوہ پیر زلطیف خان زکوڑی، حاجی محمد رمضان ایڈووکیٹ، فضل الرحمن خواجکزئی تے مولا داد خان دے مشورہ دے مطابق کہ آپ نے اپنی گرفتاری پیش نئيں کرنی بلکہ روزانہ دی بنیاد اُتے نکلنے والے جلوساں تے جلساں دے انتظامات تے گرفتار ہونے والےآں دی فہرستاں بنانا تے پشاور تے علی گڑھ بھیجنا تے تمام دفتری امور آپ دی زمہ داری نيں۔ قائد اعظم محمد علی جناح جدوں چند گھنٹےآں دے لئی ڈیرہ اسماعیل خان تشریف لیائے تاں نوجوانان مسلم لیگ دی طرف توں محترمہ فاطمہ جناح تے عبدالقیوم خان دی موجودگی وچ قائد اعظم نوں سپاس نامہ پیش کرنے دا اعزاز وی مولانا محسن علی عمرانی نوں حاصل اے اج وی ڈیرہ دے بزرگ تے تحریکی سپاہی اس گل کيتی گواہی دیندے نيں کہ مولانا محسن عمرانی نے سپاس نامہ پیش کرنے تے تقریرکے دوران قائد اعظم دے بارے جو رباعی پڑھی تاں اوہ اِنّی مقبول ہوئی کہ گلی محلےآں تے جلساں وچ لوک بار بار دہراندے۔
== تعلیم ==
ابتدائی و ثانوی تعلیم دے بعد 1935 وچ آپ دے والد مرحوم مولانا خدابخش نے آپ نوں عربی، فارسی تے مولوی فاضل دی تعلیم دے لئیے برصغیر دے مشہور و معروف دینی درسگاہ مدرستہ الواعظین لکھنؤ وچ داخل کرا دتا۔ مولوی فاضل دی سند دے بعدمسلم یونیورسٹی علیگڑھ توں ہور تعلیم حاصل کرنے دی خاطر منسلک ہوئے گئے
مذہبی و فقہی تعلیم
سودھودنیاوی تعلیم دے نال نال اپنے والد مرحوم، مناظر ِ اسلام مولانا خدا بخش تے چچا مولانا عبدالحق توں تریخ، قران و احادیث و فرامین دے نال نال درس نظامی دے تمام علوم و فنون، فقہ و منطق تے صرف و نحو دی ابتدائی تعلیم تے میٹرک مکمل کرنے دے بعد آپ دے والد گرامی مولانا خدا بخش نے آپکو ہور تعلیم حاصل کرنے دی غرض توں 1934–35 وچ لکھنو ہندوستان بھیجیا۔
آپ نے سلطان ُ المدارس توں 1939 توں منشی فاضل (عربی فارسی) دی سند حاصل کيتی۔ فیر مدرستہ الواعظین وچ چلے گئے۔ خوش قسمتی توں اس مدرسہ وچ رہائش دے لئی آپکو تے علامہ نجم الحسن کراروی نوں اک ہی کمرہ دتا گیا۔ اس وقت آیت اللہ قبلہ سید عدیل اختر مدرستہ الواعظین دے مدیر سن جو آپ نوں وڈی قدر دی نگاہ توں دیکھدے سن ۔ مولانا محسن علی عمرانی تے مولانا نجم الحسن کراروی دی علمی و فکری سطح دیکھدے ہوئے جدوں کسولی ضلع انبالہ دے اک پنڈت جنہاں دا ناں نیک رام سی مدرسۃ الواعظین وچ آکے مسلمان ہويا تے اس دے بعد انہاں دا ناں غلام الحسنین رکھیا گیا تاں مدرستہ الواعظین دے پرنسپل آیت اللہ علامہ عدیل اختر نے انھاں بنیادی دینی تعلیم حاصل کرنے دے لئی آپ دونے دے سپرد کيتا تے آپ دونے نے انھاں تقریباً چھ مہینہ تک دینی تعلیم دی۔ آپ نے اوتھے توں صدر الافاضل دی سند حاصل کيتی۔ صدر الافاضل دی سند اس عہد وچ حوزہ علمیہ لکھنو دی اعلیٰ ترین سند سی۔ جو حوزہ علمیہ نجف وچ اجازہ اجتہاد دے اسيں پلہ شمار ہُندی سی۔ ایويں مولانا محسن علی عمرانی نے اپنے دروس تے تحقیقی کماں دے نتیجے وچ جوانی وچ کلام فلسفہ منطق ادب فقہ حدیث تے تفسیر دی منزل تک پہنچے۔
مذہبی خدمات
سودھو- مدرسہ ناظمیہ تے سلطان المدارس دے اسيں مکتب دوست مجتہد علامہ فاضل نقوی صاحب دے نال مل کے انہاں دے گھر وچ اک وسیع کتب خانے دی بنیاد رکھی تے ايسے کتب خانے دی کتاباں توں تحقیقی و علمی تے فکری آبیاری کیتی۔ ايسے کتب خانے وچ عربی ادب وچ ما پہلے اسلام دا ادب، عہد قرآنی دا ادب تے جدید عربی ادب، فارسی ادب وچ حافظ و سعدی، خاقانی تے خیام، اردو ادب وچ میر امن، انیس، دبیر، غالب، تفسیر قرآ ن، حدیث نبویؐ، فقہ و اصول، کلام و فلسفہ، ہیئت و نجوم، تریخ و سیاست سبھی موضوعات اُتے مختلف سطح دے شاگر آپ دونے توں د درس لینے آندے سن ۔
- تعلیم مکمل کرنے دے بعد جدوں واپس ڈیرہ اسماعیل خان آئے تاں علامہ حافظ کفایت حسین، سید ابن حسن جارچوی، مرزا یوسف حسین تے علامہ مفتی جعفر حسین دے حکم دے مطابق آپ مختلف شہراں وچ تبلیغ مذہبِ حقہ تے ترویجِ عزاداری دی خاطر جانے لگے ۔ 1944 وچ جدوں آپ صوبہ سرحد دے اک قبائلی شہر " بناں " وچ تبلیغ و خطابت دے سلسلے وچ گئے تاں بناں شہر وچ اک کمرہ اُتے مشتمل صرف اک چھوٹی سی کچی سی بوسیدہ شیعہ مسجد سی۔ آپ نے اوتھے اُتے باجماعت نماز تے مجلس دی ابتداء دی تے مقامی شیعہ آبادی نوں مذہبی تعلیم، فقہ وغیرہ دا درس دیندے رہے۔ ايسے مسجد دے سامنے اس وقت دے بناں دے مشہور و معروف خانوادہ ڈاکٹر بغداد خان نال تعلق رکھنے والے وکیل حاجی حقنواز خان دا دفتر سی۔ روزانہ دی بنیاد اُتے حاجی حقنواز خان دے نال مولانا محسن علی عمرانی دا مذہبِ شیعہ دے بارے مناظرہ تے بحث مباحثہ ہونے لگا۔ آخر کار مدلل جوابات تے حوالے دی وجہ توں حاجی حقنواز خان اپنے پورے اہل و عیال دے نال مذہب شیعہ وچ داخل ہوگئے تے اس زمانے وچ حاجی حقنواز خان نے کافی بھاری رقم دے عوض ايسے اک کمرہ پہ مشتمل مسجد دے آس پاس دے گھر خرید کر وقف کيتے تے مکمل پختہ وسیع و عریض مسجد و امام بارگاہ بنوا کر دتی، جو الحمد اللہ اج وی قائم و دائم اے۔
- تبلیغ مذہب حقہ تے مجالس دی خاطر ملک دے کونے کونے وچ جانے دے علاوہ آپ نے اپنے اجداد دی طرح ڈیرہ اسماعیل خان دے مرکزی امام بارگاہ امام حسن علیہ السلام المعروف تھلہ پیر بھورہ شاہ اُتے 1968 توں 1979 تک محرم الحرام تے چہلم سید الشہدا ء دے علاوہ ہور ایام مخصوصہ دی مجالس تے ذکر آلِ محمد کردے رہے۔ خصوصا بناں، کوہاٹ، پشاور، مردان، کوٹلی آزاد کشمیر، لنڈی کوتل جداں پسماندہ علاقےآں وچ بہت زیادہ ترویج ِ مذہب حقہ دی خاطر جاندے تے درجناں غیر مسالک شخصیتاں نوں مسلک ِ اہلبیت ؑ وچ شامل کيتا تے انہاں دے تعاون توں اوتھے اُتے مسیتاں و امام بارگاہاں دی بنیاد پائی۔
- اپنے دیرینہ دوست علامہ نجم الحسن کراروی تے مبلغ اسلام مرزا یوسف حسین دے نال ملک دے طول و عرض وچ ترویج مذہب حقہ تے شعیان علی دے حقوق دے سلسلے وچ دورے، مجالس تے سفر کردے رہے۔ ملکی سطع دی مختلف تنظیماں توں رابطے تے واسطہ رہنے دی وجہ توں اک نڈر رہنماء دے طور اُتے ابھر کر سامنے آئے۔ کئی دفعہ شیعہ حقوق دی خاطر پابند سلاسل ہوئے۔
- ڈیرہ اسماعیل خان دے مضافات تے دیہاتاں وچ مسیتاں و امام بارگاہاں دی بنیاد رکھنے دے علاوہ آپ نے کئی مذہبی تنظیماں دی بنیاد رکھنے دے علاوہ شیعہ قوم نوں اک پلیٹ فارم اُتے جمع کيتا۔ خصوصا شہر ڈیرا اسماعیل خان دے وسط وچ جامع امامیہ مسجد و مدرسہ امام العصر ِ والزمان عج تے انجمن محبان اہلبیت دی بنیاد رکھی۔ جتھے اُتے آپ کافی عرصہ نماز، درس تے عیدین وغیرہ دی نماز پڑھاندے رہے۔ حیدری مسجد بستی ڈیوالہ وچ وی درس و نماز دا آغاز کيتا۔ جامع مسجد لاٹو فقیر دے اسکول و مدرسہ دے وی بحثیت انچارج خدمات دیندے رہے۔ ڈیرہ اسماعیل خان دے علاقہ چاہ سید منور شاہ نال تعلق رکھنے والے تے مذہبی حلفےآں وچ قد آور شخصیت دے طور اُتے جانے والی شخصیت سید غلام عباس شاہ زیدی صاحب دے نال مل کے وقف کوٹلی امام حسین علیہ السلام وچ باقاعدہ عید گاہ تے ضریح مبارکہ دا سنگِ بنیاد رکھیا۔
- کچھ عرصا اوہناں نے تے علامہ نجم الحسن کراروی نے مدرسہ الواعظین لکھنو دے معروف رسالہ "الواعظ " دی ادارت سنبھالی۔
- 1948 وچ اوہناں نے علامہ نجم الحسن کراروی دی خصوصی درخواست اُتے علماء توں مشاورت دے بعد پشاور وچ "پاکستان مجلس علماء شیعہ دی بنیاد رکھن وچ مدد کيتی ۔
- علامہ حافظ کفایت حسین مرحوم دے نال 1974کے اوائل وچ چند عرصہ اسلامی نظریاتی کونسل پاکستان دے لئی وی کم کيتا۔
تحریک پاکستان وچ کردار
سودھو1940 وچ تعلیم مکمل کرنے بعد جدوں ڈیرہ اسماعیل خان واپس آئے تاں لکھنؤ تے علیگڑھ وچ تحریک پاکستان تے مختلف شخصیتاں خصوصا علامہ راغب احسن توں متاثر ہوئے کے مقامی نوجواناں نوں جمع کر کے علامہ راغب احسن دے حکم اُتے تے شہزادہ فضل داد خان جو بحیثیت صدر مسلم لیگ، محمد نواز خان تے جنرل سیکریٹری مولا داد خان بلوچ کم کررہے سن کہ مکمل تعاون تے سرپرستی دے نوجوانان ِمسلم لیگ دی بنیاد پائی تے سب توں پہلے جنرل سیکرٹری ہونے دا اعزاز حاصل کيتا تے جواناں نوں یکجا کے دے بزرگاں دے ہتھ مضبوط کيتے۔ مولانا محسن علی عمرانی اک شعلہ بیاں مقرر، بلا دے خطیب تے غضب دی بولی آور گفتگو کرنے والے سن ۔ تقریر دے دوران وچ اپنے لکھے ہوئے قطعات جدوں جلساں وچ پڑھدے تاں لوکاں دے جوش و خروش وچ وادھا کردیندے۔ جدوں ڈیرہ اسماعیل خان وچ تحریک پاکستان دے حوالے توں سوّل نافرمانی دی تحریک شروع ہوئی تے روزانہ دی بنیاد پہ جدوں حافظ جمال والے میدان توں احتجاجی تے گرفتاری پیش کرنے دا جلوس نکلدا تاں چوگلے دے تھلے لوک انتظار وچ خود بخود رُک جاندے کہ مولانا محسن عمرانی نے تقریر کرنی اے۔ تحریک پاکستان دے حوالے توں ایسی مدلل تقریر ہُندی کہ لوکاں وچ ہور جذبہ پیدا ہُندا تے روزانہ دی بنیاد اُتے درجناں لوک گرفتاری پیش کردے۔ اکابرین تے مسلم لیگ دے رہنماواں توں مسلسل رابطہ تے خط و کتابت مولانا محسن علی عمرانی دی ہی زمہ داری سی تے اکابرین دے حکم دے علاوہ پیرلطیف خان زکوڑی، حاجی محمد رمضان ایڈووکیٹ، فضل الرحمن خواجکزئی تے مولا داد خان دے مشورہ دے مطابق کہ آپ نے اپنی گرفتاری پیش نئيں کرنی بلکہ روزانہ دی بنیاد اُتے نکلنے والے جلوساں تے جلساں دے انتظامات تے گرفتار ہونے والےآں دی فہرستاں بنانا تے پشاور و علی گڑھ بھیجنا تے تمام دفتری امور آپ دی زمہ داری نيں۔ محمد علی جناح جدوں چند گھنٹےآں دے لئی ڈیرہ اسماعیل خان تشریف لیائے تاں نوجوانان مسلم لیگ دی طرف توں محترمہ فاطمہ جناح تے عبدالقیوم خان دی موجودگی وچ قائد اعظم نوں سپاس نامہ پیش کرنے دا اعزاز وی مولانا محسن علی عمرانی نوں حاصل اے اج وی ڈیرہ دے بزرگ تے تحریکی سپاہی اس گل کيتی گواہی دیندے نيں کہ مولانا محسن عمرانی نے سپاس نامہ پیش کرنے تے تقریرکے دوران وچ قائد اعظم دے بارے جو رباعی پڑھی تاں اوہ اِنّی مقبول ہوئی کہ گلی محلےآں تے جلساں وچ لوک بار بار دہراندے۔
لاکھوں میں فقط ایک مسلماں دیکھا
میدانِ سیاست میں نمائیاں دیکھا
جو بِک نہ سکا غیر کے ہاتھوں محسن ؔ
اے قائدِ اعظم تیرا ایماں دیکھا
1945-46ء دے انتخابات دے سلسلے وچ عبدالرحیم خان سدوزئی، اللہ بخش چوڑیگر، ڈاکٹر میر عالم خان راقب، نوابزادہ ذوالفقار خان تے سردار ربنوازکوکب سرحدی دے نال مل کے بحثیت سٹی لیگ نمائیندے مسلم لیگ دے لئی مسلسل گھر گھر جا کے لوکاں نوں قائل کيتا تے آگاہی دتی تے ووٹ منگدے رہے۔ انہاں انتخابات وچ مسلم لیگ دی شاندار کامیابی دے بعد قائدِ اعظم دی صدارت وچ 1946ء وچ منتخب نمائندےآں دا دہلی وچ کنونشن منعقد ہويا تے علامہ راغب احسن نے مولانا محسن علی عمرانی کواس کنونشن وچ شرکت کيتی خصوصی دعوت دتی جس وچ علاقائی مسائل تے دوسری زمہ داریاں دی وجہ توں شرکت نہ کر سکے۔ اکابرین ومشاہیر دے حکم اُتے تقسیم دے بعد ہجرت کر کے ڈیرہ اسماعیل خان وچ آنے والے مسلماناں دی رہائش، طعام، خدمت تے بحالی دے لی بے لوث تے بغیر کسی لالچ تے صلہ تے ستائش دے دن رات کم کيتا۔
1950ماں جدوں ملک خدا بخش ایڈووکیٹ دستور ساز اسمبلی دے ممبر سن تے زکواۃ دے بارے کچھ تضادات تے دشواری پیش آئی تاں ملک خدا بخش ایڈووکیٹ نے قران تے سنت واحادیث دی روشنی وچ انہاں تضادات نوں ختم کرنے دے لی مولانا محسن علی عمرانی دی مشاورت توں قران تے احادیث دی روشنی وچ اک سوالنامہ ترتیب دتا جسنوں اس وقت دے تمام جید علماء نوں بھیجیا گیا تاکہ انہاں تضادات دا خاتمہ کيتا جا سکے جو زکواۃ دے معاملے وچ دشواری پیدا کر رہے سن ۔
1954 وچ جدوں پاکستان دا سرکاری طور اُتے قومی ترانہ نشر کيتا گیا تاں اگلے سال 1955 وچ یوم آزادی دے موقع اُتے مولانا محسن علی عمرانی دی سربراہی وچ اسلامیہ اسکول توں اک بہت وڈا جلوس کڈیا گیا تے سرزمینِ ڈیرہ اسماعیل خان وچ پہلی دفعہ جلوس نکلنے توں پہلے اوراپنی تقریر توں پہلے تمام مہمانان تے اکابرین نوں بطور ادب اپنی نشتاں اُتے کھڑا کر کے قومی ترانہ پڑھنے دا اعزاز وی مولانا محسن علی عمرانی نوں حاصل اے۔
شادی
سودھوحاجی خان حق نواز خان آف بناں نے مولانا محسن علی عمرانی دے ہتھوں شیعہ مذہب قبول کرنے تے انہاں دی علمی و فکری سطح تے کردار توں متاثر ہوئے کے انہاں نے اپنی سب توں چھوٹی بیٹی ولایت بی بی جو اس وقت میٹرک دی طالبہ سی دا رشتہ لینے دی درخواست کيتی۔ مولانا محسن علی عمرانی نے ایہی درخواست اپنے استاداں و دوست علامہ مرزا یوسف حسین، علامہ نجم الحسن کراوری و ہور علماء تے اپنے والد مولانا خدا بخش دے سامنے پیش کيتی، جو انہاں نے قبول کردے ہوئے باقاعدہ رشتہ لینے بناں گئے۔ 1945ماں بارات دے نال ملک دے تمام جید علماء، دوست، تے رشتہ دار بناں گئے۔ علامہ مرزا یوسف حسین نے باقاعدہ نکاح پڑھوایا تے دلہن دا ناں ولایت بی بی توں تبدیل کر کے ممتاز بیگم رکھیا تے ایتھے پہ علامہ مرزا یوسف حسین نے مولانا محسن علی نوں عمرانی دے لقب توں نوازیا جو بعد وچ انہاں دا تخلص ٹھہراجو کہ خاندان دی وجہ ِ شہرت بنیا۔ علامہ مرزا یوسف حسین نے دلہن نوں چاندی دے بنے ہوئے خاص کنگن تحفے دے طور اُتے دتے۔
ادبی خدمات
سودھوڈیرہ اسماعیل خان وچ تحریک پاکستان دے علاوہ ترویج ادب دی خاطر وی دن رات کم کيتا۔ بزم اقبال, ادارہ علم تے فن دے علاوہ کئی ادبی تنظیماں دے روح رواں تے بانی سن تے درجناں یادگار تے عظیم الشان کل پاکستان مشاعراں دا انعقاد کيتا ۔ ڈیرا اسماعیل خان وچ سب توں پہلی باقاعدہ ادبی تنظیم دی بنیاد رکھ کے شاعر نوں اک پلیٹ فارم پہ لیان دا سہرا وی آپ ہی دے سر اے۔ تقسیم پاکستان دے بعد ملکی سطح دی ادبی تنظیم بزم اقبال دے صدر دی حیثیت توں ٓپ نے یوم اقبال اُتے اسلامیہ اسکول وچ اک سالانہ کل پاکستان مشاعرے دی بنیاد رکھی، اس مشاعرے دی خصوصی گل ایہ ہُندی دے تمام شاعر کرام نوں اک جلوس دی شکل وچ توپاں والے بازار توں گھاہ منڈی، چوگلہ تے مسلم بازار دے راستے اسلامیہ اسکول لیایا جاندا سی ۔ راستے وچ لوک باہر توں آئے ہوئے شاعر دا استقبال پھُلاں تے ہاراں توں کردے تے فیر عظیم الشان مشاعرہ شروع ہوئے جاندا۔
اوداں تاں خاندانی ادبی و تحقیقی ماحول وچ پرورش پانے دی وجہ توں کمسنی ہی توں شاعری دا آغاز کيتا تے اپنے والد مولانا خدا بخش مرحوم توں اصلاح لیندے۔ لکھنؤ ورگی ادب دی سر زمین اُتے جانے تے اوتھے دی ادبی محفلاں وچ شرکت تے اوتھے دے شاعر توں دوستی کيتی وجہ توں اس وقت لکھنٗو دے مشہور و معروف شاعر جناب بہزاد لکھنؤی دی باقاعدہ شاگردی اختیار کيتی تے انہاں توں اصلاح لیندے سن جو اس وقت آل انڈیا ریڈیو توں منسلک سن تے انہاں دے توسط توں 1938ماں آل انڈیا ریڈیو دے زیر انتظام ہونے والے کل ہندوستان مشاعرے وچ اپنی غزل پڑھ کر ڈھیراں داد وصول کرنے دے نال نال مشہور و معروف شاعر استاد قمر جلالوی توں حوصلہ افزائی دی خصوصی تھپکی تے داد اعزاز سمجھ کر وصول دی تے جوانی ہی وچ لکھنؤ دے ادبی حلفےآں وچ اپنی پہچان بنا لئی۔ مشاعرے وچ پڑھی گئی غزل:
برہمی کا کوئی علاج کرو
میرے جی کا کوئی علاج کرو
آدمی، آدمی کو ڈستا ہے
آدمی کا کوئی علاج کرو
مٹ رہے ہیں نشاں منزل کے
رہبری کا کوئی علاج کرو
آگہی بھی تسلسل ِغم ہے
آگہی کاکوئی علاج کرو
مے گساری ازل سے پیاسی ہے
تشنگی کا کوئی علاج کرو
زندگی تشنہ حقیقت ہے
زندگی کا کوئی علاج کرو
لکھتاں
سودھوسنبل و ریحان (شاعری مجموعہ )
اداس کیوں ہوئے (شاعری مجموعہ)
سلسبیل ِ مؤدت ( سلام تے مناقب)
نکہت و نور (سلام تے مناقب)
- فرات ِ فکر (مناقب و سلام)
- فکرَ محسن (مناقب و سلام)
- درجنوں تحقیقی قلمی نسخے
وفات
سودھو31 مارچ 1979 ڈیرہ اسماعیل خان دے ٹاؤن ہال وچ اپنے ہی منعقدہ کردہ مشاعرے دے بعد رات 12 بجے دل دا دورہ پڑنے توں اپنے خالق حقیقی توں جا ملےاور کوٹلی امام حسین علیہ السلام دے قبرستان وچ تدفین ہوئی۔
استاد
سودھو- آیت اللہ سید ابرار حسین پارویؒ
- آیت اللہ سید ابن حسن لکھنوی شمس العلما ء بن میر حسن رضا جائسیؒ
- آیت اللہ نجم الحسن امروہوی
- آیت اللہ سید احمد، علامہ ہندی بن سید ابراہیم
- علامہ سید عدیل اختر لکھنوء
- مفتی سید محمد علی
- علامہ حافظ کفایت حسین
- مناظر اسلام مولانا خدا بخش
- مناظر اسلام ، رئیس المتکلمین مولنا عبد الحق
حوالے
سودھوڈیرہ دی کہانی ( مصنف مولاداد خان بلوچ)
مسلم سٹوڈٹنس دی خدمات ( مصنف حمید نظامی )
ڈیرہ دی ادبی محفلاں ( مصنف تسلیم فیروز)
اخبارات (غالب، مخلص، کوثر، پیام نُو) کالم