فاضل لکھنوی
سید مرتضی حسین نقوی | |
|---|---|
 |
|
| پیدائشی نام | سید مرتضی حسین نقوی |
| جم | 1 اگست 1923
|
| وفات | 23 اگست 1987 (64 سال) |
| رہائش | لکھنؤ،لاہور |
| ہور نام | فاضل لکھنوی |
| نسل | سید نقوی |
| مذہب | اسلام |
| اولاد | آیت اللہ ڈاکٹر سید حسین مرتضی نقوی، سید جعفر مرتضی نقوی، سیدہ نرجس مرتضی، ڈاکٹر سید باقر مرتضی نقوی، سید عابد مرتضی نقوی، سید کاظم مرتضی نقوی |
| والدین | مولانا سید سردار حسین نقوی ( والد) |
| عملی زندگی | |
| تعليم | صدرالافاضل، اجتہاد |
| مادر علمی | سلطان المدارس، لکھنؤ |
| پیشہ | عالم دین، ادیب، محقق، مورخ، سوانح نگار، ماہر کتابیات |
| تنظیم | کتابخانہ مرتضوی |
| کارہائے نمایاں | کلیات غالب فارسی (صدی ایڈیشن)، غالبیات، مطلع انوار |
| ویب سائٹ | |
| ویب سائٹ | http://ml.com.pk/ |
ترمیم  | |
پیدائش سودھو
مولانا سید مرتضیٰ حسین فاضل لکھنوی ؒ بروز بدھ ، 18 ذی الحجہ 1341 ھ یکم اگست 1923ء نوں اک علمی گھرانے وچ پیدا ہوئے۔
خاندان سودھو
آپ دے والد دا نام مولانا سید سردار حسین نقوی المعروف بہ سید قاسم آغا (م: 1947 ء مطابق 1366ھ )سی مولانا مرحوم دے جدِ بزرگوار مولانا سید اعجاز حسین صاحب ؒ فاضل، عالم تے عابد شخص سن انہاں دے والد جناب میر عبد اللہ صاحب تحّیر بارودخانہ گنج وچ صاحب مکانات سن جنگِ آزادی (1857ء مطابق 74۔1273ہجری) وچ زوال آیا تے سب کچھ لٹ گیا۔ آپ دے والد فارسی دے فاضل تے نواب منش بزرگ سن ۔ انہاں دی تمنا سی کہ اجداد دی طرح مولانا مرحوم نوں وی علم دین دی تعلیم دتیاں[۱] انھاں نے اگست 1947 ء وچ سادات بارہہ دے مشہور علمی خاندان دے فقیہ و محدث علامہ سید زاہد حسین بارھوی ؒ (6 ذی قعدہ 1311 ھ بمطابق 22 مئی 1893 ۔ یکم جمادی الاولیٰ 1394 ھ بمطابق 24 مئی 1974 ء) دی وڈی صاحبزادی صاحب نفوس قدسیہ سیدہ عابد خاتون ؒ توں شادی کيتی۔[۲]
علمی مراتب سودھو
آپ نے ابتدائی تعلیم مدرسہ عابدیہ کٹرہ ابو تراب خان، لکھنؤ وچ حاصل کيتی۔ 5 جون 1933ء مطابق صفر المظفر 1352ھ نوں سلطان المدارس لکھنؤ وچ داخلہ لیا۔ چودہ سال تک علوم آل محمد ؑ حاصل کرکے اسی مدرسے توں صدرالافاضل، تے اسی دے نال سلطان المدارس دے اسيں پلہ مدرسے، مدرسۂ ناظمیہ توں ممتاز الافاضل دی سند حاصل کيتی۔ ایہ دونے اسناد اس عہد وچ حوزۂ علمیۂ لکھنؤ دی اعلیٰ ترین اسناد سن جو حوزۂ علمیہ نجف وچ اجازۂ اجتہاد دے اسيں پلہ شمار ہوندی سن۔ ایويں مولانا مرحوم اپنے دروس تے تحقیقی کاماں دے نتیجہ وچ کم سنی وچ کلام، فلسفہ، منطق، ادب، فقہ، حدیث تے تفسیر دے میداناں وچ اجتہاد دی منزلاں تک پہنچے۔ فاضل لکھنوی ؒ نے چودہ پندرہ سال دی عمر وچ ادب تے مذہب دے میداناں وچ برابر توں لکھنا شروع کیتا ۔ انہاں دی تحریراں نوں شروع ہی توں علماء، ناقدین، ادباء، شعراء، محققین تے اساتذہ دی طرف توں تحسین و آفرین تے عام قارئین دی طرف توں مقبولیت دی سند ملی۔ تقریبا پندرہ سولہ برس دی عمر وچ انھاں نے فقہ دی اہم کتاب "ریاض المسائل" اُتے اجتہادی حاشیہ تے اصول فقہ دی مستند کتاب "معالم الاصول" دا ترجمہ تے مفصل شرح لکھی۔ انہاں دونے کتاباں نے فقہی دنیا وچ انہاں دی علمی لیاقت دا سکہ بٹھادتا انہاں دونے کتاباں نوں انہاں دے اساتذہ نے قدر دی نگاہ توں دیکھیا۔ فقہ و اصول دے میداناں وچ انہاں دے اجتہاد دی قوت نوں سراہا تے انہاں نوں "صدر الا فاضل" دے لقب توں نوازا۔ ایويں دیکھدے ہی دیکھدے اوہ مولوی مرتضی حسین توں "آیت اللہ صدر الافاضل" بن کر علمی میداناں وچ عظمت دا مینار بن گئے۔ اس دے باوجود انھاں نے عجز و انکسار دے سبب خود نوں فاضل لکھنوی تے مولوی مرتضیٰ حسین ہی کہلوانا پسند کیتا۔ وہ بہ یک وقت ادیب نقاد، مورخ، مفسر، محدث، فقیہ، اصولی، متکلم، محقق تے مفکر سن ۔ اوہ علمی تے تحقیقی کاماں دے نال سیاسی، رفاہی تے اجتماعی معاملات وچ وی سرگرم عمل رہندے سن ۔ مختلف ملکاں دے صف اول دے علماء انہاں نوں عزت دی نگا ہ توں دیکھدے تھے۔اس علمی عظمت و شہرت دے نال فاضل لکھنوی ؒ علم و عمل دا پیکر سن ۔ اوہ اخلاق مصطفیٰؒ دا نمو نہ کامل سن، لکھنؤ دی تہذیب دے علمبردار سن ۔ سادہ لباس پہندے سن، سادہ غذا کھاندے سن ۔ لوگاں دے نال وڈی سادگی توں ملتے سن ۔ انہاں وچ عجزو انکسار کوٹ کوٹ کر بھرا ہويا سی[۳]
کتابخانہ مرتضوی سودھو
ان دا اک چھوٹا سا گھر سی اک ہی کمرہ وچ انہاں دا کتابخانہ سی اسی کمرہ وچ فاضل لکھنوی ؒ اپنی کتاباں وچ گھرے بیٹھے رہندے سن ۔ اوہی کمرہ ملاقات دا کمرہ سی فاضلؔ لکھنوی کتاباں دے ڈھیر دے درمیان بیٹھے ہوندے۔ ملاقاندی ارد گرد بیٹھے اپنے مسائل بیان کردے۔ مولانا مطالعہ وی کردے رہندے سن، اسی درمیان لوگاں نوں وی غور توں سندے سن، انہاں دے جوابات وی دیندے سن، انہاں دی ضرورتاں نوں وی پورا کردے سن، خاطر مدارات وی کردے رہندے سن ۔ اسی کمرہ وچ شام نوں تن چار گھنٹے شاگرد پڑھنے آندے سن ۔ عربی ادب وچ ما قبل اسلام دا ادب، عہد قرآنی دا ادب تے جدید عربی ادب، فارسی ادب وچ حافظ و سعدی، خاقانی تے خیام، اردو ادب وچ میر امن، انیس، دبیر، غالب، تفسیر قرآ ن، حدیث نبویؐ، فقہ و اصول، کلام و فلسفہ، ہیئت و نجوم، تاریخ و سیاست سبھی موضوعات اُتے مختلف سطح دے شاگرد درس لینے آندے سن، خاص طور توں ایم اے تے پی ایچ ڈی دے طالب علم مولانا توں تحقیقی امور اُتے ہدایات لیندے سن، مولانا ہر سطح دے شاگرداں نوں اس طرح پڑھاندے تے راہنمائی فرماندے سن کہ سبھی مطمئن ہوکر جاندے سن ۔[۴] آپ دے انتقال دے بعد، آپ دے وڈے بیٹے تے علمی وارث، علامہ آیت اللہ سید حسین مرتضی نقوی صاحب نے، مرحوم دی وصیت دے مطابق انہاں دے کتابخانہ نوں اک عمومی، تحقیقاندی کتابخانہ دی صورت وچ قائم رکھیا۔ جس توں اج وی کراچی وچ اہل علم و مطالعہ استفادہ کردے نيں۔ اس کتابخانہ وچ اس وقت تقریبا 50 ہزار کتاباں موجودنيں، جس وچ نہایت اہم تے نادر کتاباں تے قلمی نسخے شامل نيں۔[۵]
اساتذہ سودھو
آپ دے بعض اہم اساتذہ دے نام درج ذیل نيں:
- آیت اللہ سید ابرار حسین پارویؒ 1330۔ 1375ھ
- آیت اللہ سید ابن حسن لکھنوی شمس العلما ء بن میر حسن رضا جائسیؒ 1291۔ 1368ھ
- آیت اللہ سید ابن نونہروی، نادرۃ الزمن بن سیدمحمد جواد نونہرویؒ 1318۔ 1400ھ
- آیت اللہ سید احمد، علامہ ہندی بن سید ابراہیم 1295۔1366ھ
- آیت اللہ سید احمد بن سید محمد ہادیؒ 1316۔1392ھ
- آیت اللہ مرزا سید احمد حسین صدرالافاضل بن سید کاظم حسین، مقدس منطقی ؒ 1310۔1385ھ
- آیت اللہ مفتی سید احمد علی بن مفتی سید محمد عباسؒ 1303۔1388ھ
- آیت اللہ ڈاکٹر جعفر حسین فدوی ؒ 1310۔ 1384ھ
- آیت اللہ سید حامد حسین لکھنوی بن سید حسین لکھنوی ؒ 1287۔1360ھ
- آیت اللہ سید راحت حسین بن سید طاہر حسین گوپال پوری ؒ 1297۔1394ھ
- آیت اللہ سید سبط حسن رضوی لکھنوی بن سید فیض الحسن رضوی لکھنوی ؒ 1296۔ 1354ھ
- آیت اللہ سید صغیر حسین بن سید ضمیر حسین ؒ 1310۔ 1377ھ
- آیت اللہ سید ضیاء الحسن بن سید نجم الحسن ؒ 338ا۔1389ھ
- آیت اللہ سید ظہور حسین لکھنوی ظہور الملت بن سید زندہ علی بارھویؒ 1282۔ 1357ھ
- آیت اللہ سید عالم حسین ؒ 1285۔ 1353ھ
- آیت اللہ سید عبدالحسن بن شاہ منت حسین ؒ 1310۔1381ھ
- آیت اللہ سید عدیل اختر بن سید مبارک واسطیؒ 1310۔1381ھ بن سید سخاوت حسین ؒ 1297۔1373ھ
- آیت اللہ سید کلب حسین، عمدۃ العلماء بن قدوۃ العلماء سید آقا حسینؒ 1311۔1383ھ
- آیت اللہ سید محمد اُستاد الفقہاء بن سید محمد باقر رضویؒ 1316۔ 1394ھ
- آیت اللہ سید محمد عرف میرن صاحب بن سید محمدتقی ؒ 1313۔ 1380ھ
- آیت اللہ سید محمد حسن بن سید محمد ہادی رضوی ؒ 1325۔1400ھ
- آیت اللہ سید محمد حسین بن سید محمد ہادی رضویؒ 1328۔1385ھ
- آیت اللہ سید محمد سعید سعید الملت بن ناصر الملت سید ناصر حسین 1333۔1378ھ
- آیت اللہ سید محمد صادق بن سید محمد کاظم آل نجم العلماء ؒ ۔۔۔۔۔۔۔
- آیت اللہ سید محمد عادل رضوی بن سید سخاوت حسین رضویؒ 1319۔1395ھ
- آیت اللہ مفتی سید محمد علی بن مفتی سید محمدعباس ؒ 1298۔1361ھ
- آیت اللہ محمد نصیر نصیر الملت بن ناصرالملت سید ناصرحسین ؒ 1312۔1386ھ
- آیت اللہ سید محسن نواب بن سید احمد نواب ؒ 1322۔1389ھ
- آیت اللہ سید ناصر حسین ناصر الملت بن سید حامد حسین ؒ 1284۔1361ھ بن سید اکبر حسین رضویؒ 1279۔1357ھ
- پروفیسر مسعود الحسن رضویؒ ۔۔۔۔۔۔۔۔
علمی اسناد سودھو
مرحوم نے جو علمی اسناد حاصل کاں، انہاں دی مختصر فہرست ایہ اے:
- مولوی (عربی) الہ آباد بورڈ، 1941ء مطابق 1360ھ
- عالم (عربی) الہ آباد بورڈ، 1942ء مطابق 1361ھ
- فاضل ادب (عربی) لکھنؤ یونیورسٹی، 1944ء مطابق 1363ھ
- سند الافاضل (عربی) سلطان المدارس، لکھنؤ 1945ء مطابق 1364ھ
- عمادالادب (عربی) شیعہ کالج،لکھنؤ، 1946ء مطابق 1365ھ
- دبیر کامل (عربی) لکھنؤ یونیورسٹی، 1946ء مطابق 1365ھ
- صدر الافاضل (عربی) سلطان المدارس، لکھنؤ، 1947ء مطابق 1366ھ
- ممتاز الافاضل (عربی) سلطان المدارس، لکھنؤ، 1947ء مطابق 1366ھ
- عمادالکلام (عربی ) شیعہ کالج،لکھنؤ، 1948ء مطابق 1368ھ
- مولوی فاضل (عربی) پنجاب یونیورسٹی، لاہور، 1952ء مطابق 1371ھ
- منشی فاضل (فارسی) پنجاب یونیورسٹی، لاہور، 1953ء مطابق 1372ھ
- فاضل اُردو (اُردو) پنجاب یونیورسٹی، لاہور، 1959ء مطابق 1378ھ
نقل روایت دے اجازے سودھو
مولانا مرحوم دی علمی واجتہادی منزلت دے سبب، اکابر علماء ہند و نجف و قم نے انہاں دے لئی روایت حدیث دے اجازے تحریرفرمائے:
- شیخ الحدیث شیخ محمد محسن المعروف بہ آغا بزرگ تہرانی ؒ 1293۔ 1389ھ
- آیت اللہ العظمی سید شہاب الدین نجفی مرعشی ؒ 1315۔1411ھ
- آیت اللہ العظمی عمدۃ العلما ء مولانا سید کلب حسین نقوی ؒ 1311۔1383ھ
- آیت اللہ العظمی عمدۃ الفقہا سید محمد حسن رضوی لکھنوی ؒ کربلیائی ؒ 1325۔ 1400ھ
- آیت اللہ سیدمحمد جعفر الموسوی المروج ؒ 1328۔ 1400ھ
- آیت اللہ سیدمحمد رضی بن سیدمحمد ، آل نجم العلماء ؒ
- آیت اللہ سیدطیب آغا جزائری ؒ
ہندوستان توں ہجر ت سودھو
24۔ رمضان المبارک 1369ھ مطابق 10۔ جولیائی 1950 ء نوں پاکستان ہجرت دی تے لاہور نوں اپنا مستقر بنایا۔
سفر سودھو
مولانا مرحوم نے اسلام دی تبلیغ تے تحقیقی کاماں دی انجام دہی دے سلسلہ وچ دور دراز دے سفر اختیارکيتے۔ خصوصی طوراُتے مرحوم نوں دنیا بھر وچ موجود اسلامی مخطوطات دے سرمایہ کودیکھنے دا بہت شوق سی اس سلسلہ وچ انہاں نے پاکستان دے مختلف شہراں دے وی متعدد سفر کيتے، بیرونی ملک وی گئے۔ انہاں دے بعض سفراں دی فہرست درج ذیل اے:
- 1969ء، 1389ھ: کویت، عراق، شام، لبنان، ایران
- 1970ء، 1389ھ۔1390ھ: حج بیت اللہ وکویت
- 1976ء، 1396ھ: حج بیت اللہ
- 1979ء، 1399ھ: ایران
- 1982ء۔1984ء، 1399ھ۔1402ھ: ایران
- 1984ء۔1985ء، 1404ھ۔1406ھ: ایران
- 1986ء، 1408ھ۔1407ھ: امریکا
- 1987ء، 1407ھ: ہندوستان
قومی خدمات سودھو
مولانا مرحوم درس و تدریس ، تحریر و تبلیغ دے علاوہ خدمات عمومی اُتے خصوصی توجہ فرماندے سن ۔ ہروقت محققین شریعت کدہ اُتے حاضر رہندے تے استفادہ کردے جنہاں نوں آپ تحقیق و تبلیغ، تصنیف تے تالیف کيتی تربیت دیندے سن ۔ اس حلقہ درس وچ شریک ہونے والےآں وچ یونیورسٹی تے کالج دے اساتذہ ، علماء و طلبہ شامل سن ۔ آ پ کچھ عرصے دے لئی ایران تشریف لے گئے، تہران، قم، مشہد، تے ہور تاریخی شہراں وچ قیام فرمایا۔ سازمان تبلیغات اسلامی وچ اُردو بولی دے تحقیقی سہ ماہی مجلہ "توحید" دی بنیاد پائی تے حلقہ درس قائم کیتا جس توں تشنگانِ علوم و معارف نوں سیراب کردے راے۔ مولانامرحوم نے بوہت سارے تحقیقی مضامین لکھے۔ تفسیر قرآن لکھنے دے نال نال اس اُتے عملی نمونہ دے طوراُتے ہمیشہ اتحاد بین المسلمین دے علمبردار اے۔ اسی لئی علمائے اہلسنت دے حلقہ وچ مولانا سید ابوالاعلیٰ مودوی، مولانا مفتی محمود، علامہ علاء الدین صدیقی، مولانا محمد شفیع اوکاڑی تے مولانا منتخب الحق قادری جیسی ہستیاں توں قریبی روابط سن ۔
سلسلہ تدریس سودھو
آپ ہور علمی مصروفیات دے باوجود تدریس و تعلیم وچ اپنی مثال آ پ سن ۔ پاک و ہند دے حوزات علمیہ تے مدرساں توں خاص لگاؤسی اوہدی وجہ توں تشنگان علم و معرفت، علم دے اس بحرِ بیکراں توں ہمیشہ سیراب ہوندے راے۔ آپ نے کچھ عرصے رستوگی پاٹ شالہ اسکول، شیعہ کالج اسکول سیکشن وچ تدریس دے فرائض انجام دتے اس دے بعد آپ 10 جولیائی 1951ء توں 1983ء تک گورنمنٹ ہائی اسکول باغبان پورہ لاہور وچ اُستاد راے۔ اس دوران علامہ مرحوم اپنے گھر اُتے عربی، فارسی، ادبیات،علم کلام، منطق، فلسفہ، فقہ واُصول، حدیث وتفسیر تے تاریخ و معارف اسلامی دی تدریس دے فرائض وی اداکردے راے۔ اسی طرح اک عرصے تک مولانا مرزا یوسف حسین لکھنوی (م ۔ 1988ء مطابق 1408ھ) دے پیہم اصرار اُتے "مظفرالمدارس مدرسہ الواعظین" لاہور وچ تدریس دے سلسلے نوں جاری رکھیا۔
شاگرد سودھو
مولانا مرحوم دا حلقہ درس کافی وسیع سی، اس لئی انہاں دے شاگرداں دی تعداد دا احصاء ناممکن اے۔ ایتھے چند شاگرداں دے ناماں دی فہرست لکھ رہے نيں۔
- مولانا سید راحت حسین صدر الافاضل
- مولانا سید عنایت حسین جلالوی
- مولانا طالب حسین کرپالوی شہید
- ڈاکٹر شیخ نوازش علی
- مولانا سیدمحمدمحسن نقوی اجتہادی
- ڈاکٹر محمد علی شہید
- ڈاکٹر سید اقتدار حسین رضوی
- مولانا سید حسین اصغر جلالوی
- سید مجتبی حسین شمس آبادی
- مولانا پروفیسر سیدمنیر عابدی
- مولانا فخر الحسین محمدی صاحب
- مولانا حسین محمد صاحب
- مولانا سید نسیم عباس رضوی صاحب
- مولانا ولایت حسین حیدری صاحب
- مولانا سید ہادی حسن نقوی صاحب
- کرنل سید نواب عالم بارہوی صاحب
- مولانا شیخ حسین نوری صاحب
- سید محمد نقی ایڈوکیٹ صاحب
- سید محمد سبطین ایڈوکیٹ صاحب
- عنایت حسین ایڈوکیٹ صاحب
- مولانا رائے ظفر علی صاحب
- مولانا حسین مہدی حسینی صاحب
- مولانا سید حیدر مہدی عابدی صاحب
- مولانا سید شبیہ الحسن رضوی صاحب
- مولانا قاضی امیرحسین حسینی صاحب
- مولانا شیخ منظور حسین صاحب
- مولانا سیدارشاد حسین صاحب
- مولانا پروفیسر شاہ فخر عالم صاحب
- مولانا پروفیسر سیدمحمد عطا ء شاہ نقوی صاحب
- مولاناپروفیسر سیدمنظور محسن رضوی صاحب
- سید قنبر علی شاہ صاحب
- مولانا سعید حیدری صاحب
- مولانا قاضی سیدمحمد عسکری صاحب
- مولانا سید ولی الحسن صاحب
- مولانا شیخ مسرورحسین صاحب
- ڈاکٹر سید اولاد حسنین صاحب
- ڈاکٹر کاظم علی خان صاحب
- ڈاکٹر حسین ایف کنانی صاحب
- ڈاکٹر سید جمیل احمد رضوی صاحب
- ڈاکٹر سید شبیر سبزواری صاحب
- ڈاکٹر سید ذوالفقار نقوی صاحب
- ڈاکٹر سید حسین محمد جعفری صاحب
- ڈاکٹر اسد اریب رضانقوی صاحب
- رشیدظفر صاحب
- سید گل محمد نقوی صاحب
- سید حمید الحسن رضوی صاحب
- سیدآل حسنین صاحب
- مولانا سید حسن سبزواری صاحب
- ہوش عابدی صاحب
- سیدآصف علی نقوی صاحب
- مولانا سید حسین مرتضیٰ نقوی صدر الافاضل صاحب
- مولانا سیداکبر عباس زیدی صاحب
- ملک فیض بخش صاحب
- سیدہ نرجس مرتضیٰ نقوی صاحبہ
- ثقہ الاسلام سیدہ رباب زیدی صاحبہ
- ثقہ الاسلام سیدہ طلعت جعفری صاحبہ
- جناب سید عابد مرتضی نقوی صاحب
ادارات، مؤسست اورتنظیماں دی تاسیس و تنظیم سودھو
مولانا مرحوم نے پاکستان وچ بوہت سارے تحقیقی، علمی، تے رفاہی اداراں دی تاسیس و تنظیم وچ حصہ لیا، انہاں دی رہنمائی دی تے سرپرستی دے فرائض انجام دتے جنہاں وچاں بعض بشرح ذیل نيں:
- انجمن معین الاموات لاہور
- جامعة المنتظر لاہور
- مظفر المدارس مدرسة الواعظین لاہور
- امامیہ قرأت کالج لاہور
- آئی ایس او پاکستان (امامیہ اسٹوڈنٹس آرگنائزیشن پاکستان)
- آئی تے پاکستان (امامیہ آرگنائزیشن پاکستان) شیعہ مطالبات کمیٹی
- تحریک نفاذ فقہ جعفریہ
- ادارہ تعلیمات اہلبیت کراچی
- مفیدیہ سیار لائبریری،راولپنڈی
- ادارہ ترویج علوم اسلامیہ، کراچی
- ادارہ درس عمل
- ادارہ تعلیمات الہیہ، راولپنڈی
- امامیہ مشن، لاہور
- دارالثقافة الاسلامیة ،کراچی
- شیعہ مطالبات کمیٹی
تحقیقی اداراں توں وابستگی سودھو
آپ نے نہ صرف اپنے تاسیس کردہ مؤسساں تے تنظیماں دی سرپرستی کی، بلکہ دوسرے اداراں توں باہمی روابط استوار کرکے انہاں توں اسيں آہنگی تے وابستگی دا ثبوت وی فراہم کیتا ہور ہر طریقہ توں انہاں دی دلجوئی فرمائی تے پیش آنے والی مشکلاں نوں حل فرمایا۔ جن اداراں توں آپ دی وابستگی رہی تے انہاں دے اسامی بشرح ذیل نيں:
- غالب اکیڈمی
- ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور
- مجلس ترقی ادب، لاہور
- ادارہ دائرة المعارف الاسلامیة ، پنجاب یونیورسٹی، لاہور
- مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد
- کتابخانہ آیت اللہ مرعشی، قمِ ایران
- اورینٹل کالج، پنجاب یونیورسٹی، لاہور
- پنجاب یونیورسٹی لائبریری، لاہور
- پنجاب پبلک لائبریری، لاہور
- شاہی قلعہ لاہور میوزیم، لاہور
- عجائب خانہ، لاہور
- اقبال اکیڈمی، لاہور
تالیفات و تصنیفات سودھو
مولانا مرحوم نے اگرچہ صدہا مختلف موضوعات اُتے قلم اُٹھایا تے اپنی کاوشاں نوں مقالات دی شکل دے کر عوام و خواص دے حوالے کیتا۔ لیکن آپ میدان تحقیق خاص طوراُتے تفسیر، حدیث، رجال تے ادب سی آپ نوں لکھنے پڑھنے دا شروع ہی توں شوق سی آپ نے مختلف موضوعات اُتے تن سو توں ودھ کتاباں تصنیف، تالیف تے ترجمہ کيتیاں ۔ ہزاراں تحقیقی مقالات لکھے تے ادبی شہ پارے منظر عام اُتے پیش کيتے۔
کتاباں سودھو
تفسیر قرآن سودھو
مولانا مرحوم نے لاہور وچ مختلف مقامات اُتے 25 برس تک تفسیر قرآن دے دروس دتے۔ تفسیر قرآن وچ مولانا دا مطالعہ بہت وسیع تے نظربہت گہری سی۔ تفسیر قرآن دے تاریخی ارتقاء وتکامل اُتے انہاں دی نظر غائر سی۔ اسلوب تفسیر انہاں دی رائے مستند تسلیم دی جاندی سی۔ اسکے باوجودتفسیر دے میدان وچ اوہ قلم اُٹھاندے ہوئے احتیاط توں کم لیندے سن ۔ انہاں کاکہناتھاکہ تفسیر جداں اہم موضوع اُتے پڑھے لکھے آدمی نوں ساٹھ برس دے سن دے بعد قلم اٹھانا چاہیے۔ ایہ اوہ وقت ہوتاہے کہ جدوں انسان دی فکر پختہ تے مطالعہ عروج اُتے پہنچ چکاہوتااے۔ تفسیر پرانہاں نے جوکچھ لکھیا انہاں وچوں کچھ کم ایہ نيں۔
- انوار الآیات: ایہ قرآن کریم دی آیتاں دی مختصر تے مفید تفسیر اے۔ اسنوں مولانا مرحوم نے جواناں دے روگٹھ مطالعہ دے لئی تحریرفرمایا۔ اس تفسیر دے مخاطب عام طورسے ہائی اسکول اورانٹرکالج دے نوجوان طلبہ و طالبات نيں۔(مطبوعہ)
- دستور اخلاق: سورہ حجرات دی مختصر تے مفید تفسیر۔ اسکول تے کالج دے نوجواناں دے روگٹھ مطالعہ دے لئی لکھی گئی۔ (مطبوعہ)
- تفسیر مرتضوی: تفسیر قرآن اُتے مولانا مرحوم دا ایہ کم اردو بولی وچ اپنی نوعیت دا منفرد، سب توں پختہ تے فکرانگیز کم اے جوانہاں نے اپنے نظریہ دے مطابق اپنی برکت عمر دے ساٹھواں سال دے اختتام اُتے شروع کیتا لیکن حالے اوہ سورہ مائدہ دی تفسیر ہی مکمل کرپائے سن کہ محبوب حقیقی دی آواز اُتے لبیک کہندے ہوئے اس دے دربار وچ حاضر ہوگئے اس وجہ توں انہاں دی ایہ تفسیر مکمل نہ ہوپائی۔ مکمل تفسیر نہ ہونے دے باوجود اپنی انفرادیت ، موضوعات دے احاطہ، معلومات دی وسعت و گہرائی ہور فکری رچاؤ دے لحاظ توں ایہ اُردو بولی وچ بے مثال تفیسر اے۔
حدیث سودھو
مولانا مرحوم دے مطالعات وچ حدیث نوں اک اہم مقام حاصل سی قرآن حکیم دے بعد حدیث انہاں دے مطالعہ دا محور، انہاں دے فکرونظر دی بنیاد اُتے ہور انہاں دے عمل دی اُساس سی اس لئی مرحوم نے حدیث اُتے اُردو تے عربی دونے زباناں وچ بہت اہم تے وقع تحریری کم انجام دےئے نيں انہاں وچوں چند ایہ نيں:
- تاریخ تدوین حدیث و تذکرہ محدثین شعیہ: عہد نبوی توں لے کر علامہ مجلسی دے دور تک مختلف ادوار وچ حدیث دے تحریری ذخیراں، حدیث مکتوب دے مجموعاں دی حفاظت تے نقل وکتابت و تدوین حدیث دے ارتقائی مراحل دے جائزہ پراک مضبوط تے تاریخی دستاویز دے طوراُتے لکھی جانے والی ایہ کتاب اس موضوع اُتے پہلی مطبوعہ دستاویز اے۔
- کتاب المومن: جنہاں کتاباں نوں تاریخ وچ اصول اربعاۃ دے نام توں پہنچاناجاتااے۔ کتاب المومن انہی وچوں اک اے۔ ایہ کتاب تیسری صدی ہجری دی تحریر اے۔ ایہ انہاں کتاباں وچوں اک اے جواحادیث دے مصادراولیہ وچ شمارہوندی اے۔ ایہ کتاب مخطوط طورپردنیا دے بوہت سارے کتابخاناں وچ موجود سی لیکن محققین اسنوں منصۂ شہود اُتے نئيں لیائے سن ۔
- نہج البلاغہ، ترجمہ و شرح: حدیث دے ذیل وچ مولانا مرحوم نے نہج البلاغہ دے ترجمہ تے شرح اُتے وی کم کیتا۔ انہاں وچوں اک کم جو مولانا مرحوم نے مولانا رئیس احمد جعفری تے مولانا سید نائب حسین نقوی مرحومین دے نال مل کر گراوہی طوراُتے انجام دتا اوہ مرحوم دی زندگی ہی وچ شائع ہويا تے مقبول عام وی ہويا۔ ہن تک اس دے تقریباً چالیس ایڈیشن چھپ کر ختم ہوچکے نيں۔
اسکے علاوہ مولانا مرحوم نے نجی طوراُتے نہج البلاغہ دا ترجمہ تے شرح تحریر فرمائی جو مخطوط حالت وچ موجوداے۔
- نہج من بلاغة الامام الصادق: حدیث دے ذیل وچ امام جعفر صادق ؑ دے خطباں دا ترجمہ تے شرح عربی متن دے نال تحریرتے شائع کرنا وی مولانا مرحوم کااک وقیع کارنامہ اے۔
- صحیفہ علویہ، ترجمہ وشرح: ہدیہ نیاز دے نام توں مولانامرحوم نے حدیث دے ذیل وچ حضرت علی ؑ دی دعاآں دے مجموعہ صحیفہ علویہ دے متن اُتے تحقیق، ترجمہ تے شرح دے نال اک مضبوط مقدمہ تحریرفرما کر شائع کروایا۔ ایہ کتاب اس قدر مقبول ہوئی کہ ہن تک اس کتاب دے بیساں ایڈیشن شائع ہوچکے نيں۔
- صحیفہ دا ملہ، انتخاب، ترجمہ وشرح: صحیفہ کاملہ حدیث دی کتاباں وچ امام زین العابدینؑ دی دعاآں دے مجموعہ دعاآں دے مجموعہ پرمشتمل مستند ترین کتاب اے۔ مولانا مرحوم نے اس کتاب مٰن توں 32 دعاآں دے انتخاب اُتے مشتمل اک مجموعہ مرتب فرما کر ترجمہ تے شرح دے نال شائع فرمایا۔
- چہل حدیث: حدیثِ نبوی اُتے عمل ہور، علما٫ اسلام دی سنت دے احیا٫ دے طور اُتے مولانا مرحوم نے چالیس ایسی حدیثاں دے متن تے ترجمہ اُتے مشتمل کئی کتاباں تحریر فرمائاں جنہاں وچاں اک چہل حدیث دے نام توں شائع ہوچکی اے تے باقی تحریری طور اُتے مرحوم دے ذخائر وچ موجود نيں۔
- کتاب المقتبس (النخبة من احادیث النبی الخاتم و الائمة): اس مجموعے وچ مولانا مرحوم نے الکافی دی طرز اُتے علمِ اصول دین، امامت، اخلاقیات تے فقہی موضوعات اُتے انہاں تمام احادیث نوں جمع فرمایا اے جو انہاں دے فقہی فتاویٰ دی بنیاد سن، ہور انہاں دے نزدیک اصول حدیث دے معیار اُتے قابل وثوق و اطمینان سن۔ ایہ کم وی مخطوط طور اُتے انہاں دے ذخیرۂ علمی دی زینت اے۔
- اوصاف حدیث: حدیث دے میدان وچ احادیث دی تحقیق تے درجہ بندی دے موضوع یعنی علم درایت اُتے علامہ بہائی دی مستند ترین کتاب الوجیزہ نوں بنیاد بنا کر مولانا مرحوم نے اک انتہائی اہم تے فنی دستاویز تحریر فرمائی اے جو دو مرتبہ شائع ہوچکی اے۔ ایہ کتاب فن درایت وچ اک بنیادی متن تے درسی کتاب دی حیثیت دی حامل اے۔
- عزیزہ فی شرح الوجیزہ: علم درایت اُتے علامہ بہائی دی کتاب الوجیزة پرمولانا مرحوم نے عربی بولی وچ وی اک مضبوط شرح تحریرفرمائی جس دا نام عزیزہ فی شرح الوجیزہ رکھیا۔ ایہ کتاب وی مخطوط صورت وچ محفوظ اے۔
سیرت سودھو
سیرت نبی کریم ﷺ تے اہلبیت اطہار نہ صرف ایہ کہ مولانا مرحوم دا اوڑھنا بچھونا تے محورمطالعہ سی بلکہ ایہ انہاں دی عملی زندگی ، بنیاد تے انہاں دا اسوہ کامل وی سی اس لئی اس موضوع اُتے مولانا مرحوم نے اُردو دائرہ المعارف وچ تحریرکيتے جانے والے مقالات دے علاوہ مستقل طوراُتے وی تحریری کم انجام دتے۔ اس وچ مولانا دے بے شمار علمی و درسی مقالات، تقاریر تے لیکچرز دے علاوہ کتاباں وی موجود نيں جنہاں وچاں چند ایہ نيں۔
- خطیب قرآن: سیرت النبی ﷺ اُتے مولانامرحوم دی ایہ کتاب در اصل قرآنی آیات دی بنیاد اُتے تحریرکيتی گئی اے۔ مولانا مرحوم نے اس کتاب وچ قرآن حکیم وچ سیرت النبی ﷺ توں متعلق آیات کریمہ کومرتب فرماکر انہاں دی تفسیر وچ تاریخ و ثائق وروایات دی روشنی وچ سیرت النبی ﷺ پراک مفصل تے قابل قدر کارنامہ انجام دیاہے جو محققین دے لئی قابل تقلید اے۔ ایہ کتاب بیک وقت قرآن حکیم دی موضوعی تفسیر وی اے سیرت النبی ﷺ بھی۔
- رسول ﷺ واہلبیت رسول: چودہ معصومین ؑ دی سیرت اُتے ایہ اک گراوہی کم اے جو مولانا مرحوم نے اپنے معاصر محقق مولانا سید علی جعفری مرحوم دے نال مل کر انجام دتا۔ اس کتاب دی پہلی دوجلداں جو سیرت النبی ﷺ توں حضرت امام علی رضاؑ تک دی حیات و زندگی پرمشتمل نيں۔ مولانا سید علی جعفری مرحوم دی کاوش دا نتیجہ نيں۔ اوہدی تیسری جلد جس وچ حضرت امام علی نقی ؑ، حضرت امام محمد تقی ؑ، حضرت امام حسن عسکری تے حضرت امام مہدی دا تذکرہ اے، مولانا مرحوم دے تحقیقی معاملات دا نتیجہ اے۔ اس تحقیقی تے فکری خدمت وچ مولانا مرحوم ائمہ اہلبیت دے دور دے علمی کارناماں ہور انہاں دے انہاں خاص شاگرداں دے تذکرہ تے تعارف پرزیادہ زور دتا اے جو اس عہد وچ علمی، فقہی، تفسیری، کلامی تے دوسرے میداناں وچ اہم کارنامے انجام دیندے رہندے نيں۔
- آخری تاجدار اُمت: امام زمانہ عجل اللہ فرجہ الشریف اُتے اہلسنت و شعیہ مصادر توں تحقیق پرمشتمل مولانا مرحوم دے اک اُستاد دی کتاب دا اُردو ترجمہ اے جو اپنی اہمیت دے سبب کئی بار شائع ہوچکااے۔
تاریخ وتذکرہ سودھو
تاریخ تے تذکرہ جال اُتے وی مولانا مرحوم دے کم تاریخی سندکی حیثیت دے حامل نيں۔ اشارے دے طوراُتے اسيں ایتھے انہاں دے دوکاماں کاتعارف پیش کر رہے نيں۔
- مطلع انوار: ایہ کتاب برصغیر وچ پاک و ہند دے شیعہ اکابر علماء تے انہاں دے علمی وثقافتی خدمات دے تذکرہ پرمشتمل اے۔ اس کتاب دی جمع آوری دے سلسلے وچ مولانا مرحوم نے انتہائی محنت دی تے شب و روز اس توں منسلک راے۔ آپ دی ایہ کتاب مولانا محمد حسین نوگانوی دی تذکرہ بے بہا فی احوال العلماء نامی کتاب دے بعد اُردو بولی وچ مذکورہ موضوع پرانتہائی مفید تے اہم کتاب اے جو سند دے طوراُتے ہمیشہ باقی رہے گی۔
مولانا مرحوم دی اس کتاب دا فارسی ترجمہ مطلع انوار ہی دے نام توں بنیاد پژوہشہائے اسلامی آستان قدس رضوی (مشہد مقدس) دی طرف توں شائع ہوچکيا اے، ہور مولانا سعید اختر رضوی مرحوم (م۔2002ء) نے وی اس کتاب توں متعلق استدراک دے طوراُتے اک کتاب تحریرکی اے جس وچ اس کتا ب دی اہمیت وافادیت اُتے روشنی پائی اے۔ ڈاکٹر کریم نجفی ایران وچ اس کتاب پرہور تحقیقات دے نال اک تے استدراک تحریرفرمارہے نيں۔
- ترجمۂ مقدمہ ابن خلدون: فلسفہ تاریخ وچ مقدمہ ابن خلدون اک سنگ میل دی حیثیت کاحامل اے۔ مولانامرحوم نے اوہدی تاریخی تے فلسفی اہمیت دے سبب اس دا ترجمہ وی فرمایا جومخلوط حالت وچ موجوداے۔
ادب سودھو
پاکستان تے ہندوستان دے ادبی تے تحقیقی حلقے مولانا مرحوم نوں ادب، لغت تے تاریخ وچ اج تک سند مندے نيں۔ فارسی، عربی تے اُردو ادب و لغت وچ مولانا مرحوم دے علمی تے تدریسی کارناماں دا ذکر مفصل کتاب ہی وچ ممکن اے، اس لئی ایتھے اسيں اسی گل دے تذکرہ پراکتفاء کردے نيں کہ مولانا مرحوم نے لغت تے ادب و تاریخ وچ سینکڑاں مقالات تے سوسے زیادہ کتاباں تحریرفرمائاں جنہاں وچاں چند ایہ نيں:
- اُردوادب: اُردو ادب وچ حیدرعلی آتش، ناسخ، ذوق، مولانا محمد حسین آزاد، مرزا دبیر، میر انیس، تے غالب پرمولانا مرحوم دے تحقیقی کم اُردو ادب وچ سنگ میل دی حیثیت رکھدے نيں۔ خصوصاً غالب تے انیس دی صدسالہ برسی دے موقع اُتے انہاں دی طرف توں پیش کيتے جانے والے تحقیقی مقالات گہرائی و گیرائی دے حامل نيں۔ ایہ ہن تک ادبی تے تحقیقی حلفےآں وچ نمایاں مقام رکھدے نيں۔
ادب وچ غالبیات انہاں دا سب توں پسندیدہ موضوع سی ۔ غالبیات وچ مذہب ، فلسفہ، نثر، نظم ، لغت تے تنقید سبھی کچھ موجود اے۔ غالباً اس لئی مولانا فاضل لکھنوی نے ادب وچ غالبیات نوں اپنی محنتاں دا مرکز بنایا۔ انہاں نے غالبیات وچ بین الاقوامی شہرت حاصل کيتی۔ غالب دے نثری تے شعری متون دی تحقیق وتدوین ، خصوصاً کلیات فارسی ہور خطوط غالب دی تاریخاں دے تعین دے سلسلہ وچ فاضل لکھنوی دے کم انفرادی حیثیت دے حامل نيں۔
- غالبیات: غالبیات اُتے مولانا مرحوم دے متعدد تحقیقی مقالات عربی تے اُردو وچ چھپے ہوئے موجودنيں۔ اسکے علاوہ مولانا مرحوم نے غالب دے تمام نثری تے شعری متون اُتے عمیق تحقیقی کم انجام دیاہے جو مجلس ترقی ادب لاہور توں شائع ہويا جس وچ اردوئے معلی، عود ہندی، تے کلیات غالب (فارسی) شامل نيں۔ گرچہ سوانح غالب دے موضوع اُتے آپ دی کوئی لکھی ہوئی کتاب نظر توں نئيں گزری۔ مگر عود ہندی اُتے لکھے گئے تعارف نامہ توں پتاچلتاہے کہ اس موضوع اُتے مولانا نے اک کتاب لکھی سی جداں کہ آپ کوخود تحریر فرماندے نيں: "سوانح غالب دے بارے وچ اس توں زیادہ لکھنا ایتھے مناسب نہ سی ۔ ميں نے اس موضوع اُتے مضبوط کتاب لکھی اے جو عنقریب شائع ہوئے گی۔"
- اس دے علاوہ اُردو ادب وچ مولانا مرحوم نے مراثی ، کلیات آتش، مثنویات حالی تے مکاتب محمد حسین آزاد ہور دوسرے شعری تے ادبی متون اُتے تحقیقی ، تشریح تے تنقیدی کم وی انجام دےئے جو اُردو ادب وچ سندمنے جاندے نيں۔
- فارسی ادب: مولانا نے سالہاسال فارسی ادبیات دی تدریس کيتی۔ انہاں نے فارسی ادب وچ قصائد خاقانی رباعیات خیام، قصائد عرفی تے غزلیات نظیری وغیرہ دے ترجمے کيتے، شرحاں تحریرکيتیاں ۔ انہاں دی تحریرکردہ کتاباں گلستان ادب تے بوستان ادب سالہا سال پاکستان دے اسکولاں وچ فارسی بولی دی درسی کتاباں وچ شامل رہی نيں۔
- عربی ادب: عربی ادب وچ وی مولاناوڈی مہارت رکھدے سن ۔ اوہ عربی ادب دے اُستادسن ۔ برساں تک اوہ عرب دے قدیم ادب ،یعنی ماقبل اسلام صدر اسلام تے عہد اموی وعباس دے نال نال جدید عربی ادب وچ وی پڑھاندے راے۔ پاکستان دے اسکولاں وچ کالج دی سطح تک انہاں دیاں کتاباں جناح ادب جناح قواعد تے دروس القواعد مختلف کلاسز دے درسی نصاب وچ شامل سن۔
تصنیفات دی اجمالی فہرست سودھو
مولانا مرحوم دے تالیفات دی تعداد 300 توں زیادہ اے۔ شائقین دے استفادہ دے لئی اسيں انہاں دی تحریر و تصنیف وتحقیق وترجمہ دی ہوئی 234 کتاباں دی اک فہرست پیش کر رہے نيں ۔ اس فہرست وچ مطبوعہ کتاباں دے علاوہ کتاباں دا وی ذکر اے جوقلمی صورت وچ محفوظ نيں یا مفقود ہوچکياں نيں۔
مطبوعہ کتاباں سودھو
- آخری تاجدارامت
- آیت اللہ خمینی قم توں قم تک
- احوال آتشؔ و تعارف کلیات
- احوال الرجال الکتاب المومن (عربی)
- احوال ورباعیات خیام (فارسی)
- اذکار
- اسماء اللہ سبحانہ وتعالی
- اُردو ۔۔۔۔۔۔قواعد وانشاء
- اُردو ادب وچ شیعاں دا تعمیری و تخلیقی حصہ
- اردوئے معلیٰ (صدی ایڈیشن) 3 جلداں
- اسرار الصلوۃ
- اسلام وچ خواتین دے حقوق
- اسلامیات لازمی برائے جماعت نہم ددہم
- اسلامی معاشرہ
- اُصول اسلام تے ہم
- اقبال دی کہانیاں
- امام حسین ؑ دے تعلیمات
- انتخاب آتشؔ
- انتخاب ذوقؔ
- انتخاب ناسخؔ
- انقلاب اسلامی معرکہ مشہد و آیت اللہ شیرازی خطوط و سوانح
- انقلاب اسلامی دی تحریک
- انوار آیات
- انیس اورمرثیہ ۔۔۔۔۔۔ زندگی تے پیام
- اوصاف الحدیث
- برمحل اشعار
- بیان معانی
- ہشت مقالہ قزدینی
- تاریخ ادب اُردو
- تاریخ تدوین حدیث وتذکرہ شیعہ محدثین
- تاریخ عزاداری
- تذکرہ ریاض الفردوس
- تذکرہ مجید
- تذکرہ مرثیہ گویاں
- تذکرہ مولانا باقر العلوم
- ترجمان حقائق۔ ترجمہ نہج البلاغہ من امام صادق
- تشیع تے رہبری
- تفاسیر قرآن کریم درہند و پاکستان (فارسی)
- تفسیر مرتضوی
- جدید نسیم اللغات اُردو
- جناح الادب (عربی)
- (چھیويں توں اٹھويں جماعت تک دے لئی درسی کتاباں دا سلسلہ)
- جناح القواعد (عربی)
- جواہر دبیرؔ
- جہادِ حسینیؑ
- چہل حدیث
- حجة قاطعہ
- حسین ؑ وغم حسین ؑ
- حسین بن سعید اہوازیؒ
- حضرت ابن عباسؓ دا یادگار خط
- حقوقِ اموات
- حقوق و فرائض، اولاد تے ماں باپ
- الحکومة الاسلامیہ (عربی)
- حیات حکیم ؒ
- حیات و افکار جمال الدین افغانی
- خطیب قرآن
- خواتین تے عاشورا
- دروس القواعد (عربی)
- دستورِ اخلاق
- رسول ﷺ و اہلبیت رسول ﷺ ج 3
- رہنمائے اساتذہ
- زیارت جامعہ عاشورہ
- سید چین غالبؔ اُتے اک نظر
- سردوِ غالبؔ
- سفرنامہ حج و زیارت
- سفیر سید الشہداء
- شرح انتخاب قصائد خاقانی
- شرح غزلیات نظیری
- شرح قصائد عرفی
- صحیفہ کاملہ (انتخاب و ترجمہ)
- صلحِ امام حسن ؑ
- عود ہندی
- فضائل حضرت امیر المومنین ؑ
- فضائل علی ؑ
- الفضل الجلی فی حیاۃ محمدقلی (عربی)
- قرآنی قاعدہ و دینیات
- کتاب المومن (عربی ۔ اُردو)
- کربلا، تاریخ و تعمیر
- کلیاتِ آتشؔ
- کلیاتِ غالبؔ (3 جلداں ) (فارسی)
- گلستانِ ادب (ستويں جماعت دے لئی)
- گلدستہ افکار
- گلستان حکمت
- متعہ تے قرآن
- مثنوی ابر گہربار (فارسی)
- مثنویات حالیؔ
- محرم و آداب عزا
- مرثیہ، اریخ توں تجربہ دی طرف
- مستند دعائاں
- مستند نماز باتصویر
- مشاعرہ
- مطلع انوار
- مفید تشریحات اسلامیات
- مکاتیب آزادؔ
- منتخب مراثی انیسؔ (صدی ایڈیشن)
- نواسہ رسول ﷺ، امام حسین ؑ
- نہج البلاغہ، ترجمہ وشرح ومقدمہ
- نہج البلاغہ کاادبی مطالعہ
- ہدیة النساء
- ہدیہ علویہ
- ہدیہ نیاز، صحیفہ علویہ (متن و ترجمہ)
- ہمارا پیام
قلمی کتاباں سودھو
- آتش گل
- آزادؔ اُتے چند مقالات
- آنحضرت ﷺ دی پہلی سیاسی فتح
- احادیث متفرقہ (عربی)
- الاخبار الحسان (عربی)
- الاربعین من احادیث سید نا ختم المرسلین (عربی)
- الاربعین من احادیث سید المرسلین ﷺ (عربی)
- افکار وابکار
- اقبال، اہلبیت دی بارگاہ وچ
- الفاظ العربیة (عربی)
- امیر المومنین علی ابن ابی طالبؑ
- فی الطبقات والاصابہ (عربی)
- انتخاب، ازشجرہ مبارکہ یعنی تذکرہ علمائے مبارک پور
- انتخاب بدائع: غزلیات سعدیؔ شیرازی (فارسی)
- انتخاب دیوان امیرؔ شاہی سبزواری (فارسی)
- انتخاب دیوان فیضیؔ (فارسی)
- انتخاب صحیفة الغزال صفیؔ لکھنوی
- انتخاب کلیات میرؔ
- انتخاب مظہر عشق
- انیسؔ دے پنج قدیم قلمی مرثیے
- ایام لعرب (عربی)
- باقیات فانیؔ توں انتخاب
- بعض العقائد من دیوان المتنبی (عربی)
- بیاض مراثی گداؔ، مسکینؔ، آشفقہؔ
- پرانی منزلاں، نويں رانيں
- تاریخ تاجدارانِ اودھ
- تاریخ سازواقعہ
- تاریخ عتبات عالیات
- تاریخ کھمبایت
- تاریخ موجز للغتہ الاردویة (عربی)
- تجربہ اُصول الکافی المسمی بالصافی (عربی)
- تحقیق مطالب تذکرہ امیر المومین علی ابن ابی طالبؑ
- تخریج الاحادیث من التاریخ الکبیر لحمد بن اسمعیٰل البخاری (عربی)
- تذکرہ علماء (غیر مرتب)
- ترجمہ حسب نامہ خاندان مومن خان ثانی بہادر
- ترجمہ و حاشیہ مکاسب
- ترجمہ قرآن مجید
- ترجمۂ مقدمہ ابن خلدون
- تشفیع المسائل فی غوامض ریاض المسائل (عربی)
- تفسیر سورہ روم
- تفسیر سورہ کوثر
- التوضیح (عربی)
- توضیح المکتوم (عربی)
- حاشیہ علی فرائد الاصول (عربی)
- حامی الثقلین، تاریخ میر حامد حسین
- حدیث النہضة، بروایت کلینی (عربی)
- حکومت اسلامی، کتاب و سنت وچ
- حل لغات المحتف العربی (عربی)
- خلاصہ الاصول (عربی)
- خلیقؔ تے انہاں دے دو قدیم مرثیے
- دبیرؔ دے چند قلمی مرثیے
- درر منظم ج: 3،4،(عربی)
- دعائم الاسلام دا مطالعہ
- دیوان شاہی اُتے اک نظر
- دیوان غالبؔ اُتے نقد و نظر
- رسالة احوال ملااحمد التتوی
- سچے دین دی سچی باتاں
- (پہلی توں اٹھويں جماعت دے لئی اٹھ کتاباں دا سلسلہ)
- سرپرست سید سجاد
- سفرِ ایران
- سیرت النبیﷺ
- (پہلی توں آٹھیاں جماعت تک دے لئی 8 کتاباں دا سلسلہ)
- الشذرات
- شرح و ترجمہ نہج البلاغہ مکمل
- شعلہ و شبنم دا انتخاب
- شیعہ، تعارف و تاریخ
- عزیزہ فی شرح وجیز ہ (عربی)
- علوم شیعہ
- علی ابن ابی طالب
- عیون الحکم واُصول معاجز الکلم (عربی)
- غالبؔ تے انہاں دے فن
- الفصول المختارہ
- فہرست کتاب خانہ ابن طاؤس
- فہرست کتب خطی
- قادیانی، اوران دی حقیقت
- قصائد رنات الطرب من اغانی العرب مع حواشی (عربی)
- قصیدہ بانت سعاد (عربی)
- قصیدہ دا ارتقاء
- کتاب الاجازات (عربی)
- کتاب الممقتبس۔۔۔۔النخبة من احادیث البنی الخاتم والا ئمة (عربی)
- کشکولِ مرتضوی
- گلدستہ اشعار
- گلستان سخن
- مطالعہ دیوان ابی تمام (عربی)
- مفسرین و تفاسیر
- مقامات الحریری (عربی)
- الملتقط (عربی)
- منتخب آیات و نغمات
- منتخب اشعار
- منتہی الامنی (عربی)
- المنطق (عربی)
- المنظومات من سلم الادب (عربی)
- میزان الشعر اعنی سلم العروض
- النائرہ فی حل محیط الدائرہ (عربی)
- نخبة النظم(عربی)
- نقد الشعر۔۔۔ لابی فرج قدامہ من جعفر
- نہج البلاغہ: کتاب الحرکہ والحرارۃ
یادداشت سودھو
- 365 کتاباں دے مطالعہ دے دوران دی جانے والی یادداشتاں دا مجموعہ مع حوالے و اشاریہ
- یادداشتاں
مفقود کتاباں سودھو
- ابوطالب
- اعیان الشعیہ (جلد اول دا اُردو ترجمہ)
- انتخاب دیوان فرزدق (عربی)
- ہدایة الہدایہ، ترجمہ و شرح
- تاریخ و وقائع امام زمانہ (عج)
- تبصرۂ کتب
- تلخیص التاریخ الکبیر للبیھاوی (عربی)
- تلخص و اضافہ، گنجینہ دانشواران (فارسی)
- جوہریان سخن (فارسی)
- حاشیہ شرح کبیر (عربی)
- حاشیہ شرح المعہ (عربی)
- دفتر خطوط غالبؔ
- سراج المنیر (فارسی)
- سوانح و نقد آتشؔ
- شکرستان
- علوم اسلام تے علماء
- فواخر العصوص و جواہر الفصوص (اُردو ترجمہ) (مولفہ 15۔ اکتوبر 1949)
- غالبؔ، روشنی وچ
- غالبؔ، نقد و سوانح
- مجموعۂ بے رنگ
- مشاہیر شعرائے عہد بنی عباس
- معدن الجواہر ۔۔۔ ملاطرزی
- مقالات آزادؔ
- مقالات
- اُردو دائرہ معارف ا سلامیہ وچ مطبوعہ مقالات
انہاں سب دے علاوہ، مولانا مرحوم دے مقالات دی فہرست طویل اے، جو مختلف رسالےآں تے کتاباں وچ شائع ہوئی اے۔ ہور معلومات دے لئی حوالجات وچ موجود کتاباں توں استفادہ کرو۔
اولاد سودھو
پنج بیٹے ، اوراک بیٹی مولانا مرحوم دے علمی ورثہ دے حامل نيں:
- آیت اللہ ڈاکٹر سید حسین مرتضیٰ نقوی صدر الافاضل
یہ مولانا مرحوم دے سب توں وڈے بیٹے نيں۔ ایہ مرحوم دے دینی تے ادبی علوم و معارف دے وارث نيں۔ مرحوم دی زندگی وچ وی ایہ انہاں دے علمی معاون اورانہاں دی علمی وادبی اُمیداں دا مرکز سن ۔ رحلت دے بعد وی ایہ مرحوم دے خلف صالح ثابت ہوئے ۔ انہاں دی اہلیہ طلعت سیدہ جعفری صاحبہ نے وی کچھ عرصہ مرحوم دی شاگردی دا شرف حاصل کیتا۔ دونے مل جل کر اسلام دی خدمت وچ مصروف نيں۔
- سیدجعفر مرتضی مرحوم
یہ مولانا مرحوم دے دوسرے فرزند نيں۔ انہاں نے ایم کم تے چارٹرڈ اکاؤنٹس دے بعدملازمت اختیار کرلی۔ لاہور وچ مقیم راے۔ آپ 2007 وچ عید الاضحیٰ دے دن اپنے خاندان نوں داغ مفارقت دے گئے۔ انہاں دی اہلیہ جفرافیہ وچ ایم ایس سی نيں۔ انہاں دے تن بیٹے تے اک بیٹی نيں۔
- سیدہ نرجس مرتضیٰ
یہ مولانا مرحوم دی اکلوندی بیٹی نيں۔ جو دوبھائیاں دے بعد نيں۔ انہاں نے مولانا مرحوم توں فقہ و حدیث و تفسیر دا درس لیا۔ انہاں دے شوہر سید مصطفیٰ کمال رضوی کراچی وچ سرکاری ملازم نيں۔ بیگم نرجس مرتضی اپنے گھر وچ بچےآں، بچیاں نوں دینی تعلیم دیندی نيں۔ انہاں دی اولاد وچ اک فرزند تے دوبیٹیاں نيں۔ اوہ معاشرہ وچ اپنے والد دی شمع علمی دی روشنی پھیلا رہی نيں۔
- ڈاکٹر سید باقر مرتضی
یہ مولانا مرحوم دے چوتھے فرزندنيں۔ انہاں نے کنگ ایڈورڈمیڈیکل کالج لاہور توں ایم بی بی ایس دے بعدکئی برس ایران وچ طبعی خدمت انجام دی ۔ اسکے بعد انگلستان اورامریکا جاکر طب وچ علم الادویات وچ تخصص حاصل کیتا۔ ہن امریکا وچ مقیم نيں۔ انہاں دا شمار اس وقت امریکا دے مایہ ناز ڈاکٹراں وچ ہوتااے۔ انہاں دی تن بیٹیاں نيں۔
- سید عابد مرتضیٰ
یہ مرحوم دے پنجويں فرزند نيں۔ انہاں نے اپنی تعلیم مکمل کرنے دے بعد تجارت شروع کيتی۔ اس دے نال ثقافتی سرگرمیاں وچ بھرپور حصہ لیا۔ ایہ اپنے والد مرحوم دے محلہ دی ثقافی سرگرمیاں تے مکان دے وارث بنے۔ اوہ مغلپور تے نبی پورہ لاہور وچ اپنے والد مرحوم دے قائم کردہ تے دیگرثقافتی تے رضاکارانہ اداراں، مساجد، ہور امام بارگاہاں تے مدارس دی سرپرستی کر رہے نيں۔
- سیدکاظم مرتضیٰ
یہ مولانا مرحوم دے سب توں چھوٹے بیٹے نيں۔ انہاں نے بی کم دے بعد تجارت دا پیشہ اختیارکیتا۔ ہن امریکا وچ مقیم نيں۔ انہاں دے تن بیٹے نيں۔
رحلت سودھو
علالت دے باوجود جنوری 1987 ء مطابق 1407ھ دے اوائل وچ مولانا سید کلب عابد مرحوم (م: 1986ء مطابق 1407ھ) دے چہلم دے سلسلے وچ لکھنؤ تشریف لے گئے، اوتھے طبیعت زیادہ ناساز ہوگئی۔ اسی وجہ توں 29 جنوری 1987ء مطابق 1407ھ نوں وطن واپس آ گئے تے مسلسل بیمار رہنے لگے۔ جولیائی 1986ء وچ آپ زیادہ بیمار ہوئے تے ہسپتال وچ داخل سن ۔ راقم الحروف "برصغیر دے امامیہ مصنفاں دی مطبوعہ تصانیف و تراجم" پرکا م کررہاسی ملک فیض بخش صاحب دے ہمراہ دی عیادت دے لئی ہسپتال گیا۔ وہان مولانا مرحوم دے شاگرد مولانا طالب حسین صاحب کرپالوی شہید(م: 1997 ء) وی تشریف فرماسن ۔ مولانا مرحوم میرے توں پوچھنے لگے : آجکل کیاکررہے نيں؟ ميں نے موضوع کاذکر کیتا۔ بہت خوش ہوئے۔ احقر دے متعلق حسن ظن رکھدے ہوئے فرمایا: انتہائی مشکل کم اے مگر آپ جداں شخص اس کم نوں کر سکتاہے ۔ ہور فرمایا: وچ اج شام تک ہسپتال توں فارغ ہورہاہاں۔ آپ کل توں میرے کتب خانے وچ آئے۔ لیکن میرے ایہ کہنے اُتے وی حضور آپ چند دن آرام فرمائاں اس دے بعد حاضر ہوجاؤنگا۔ آپ نے فرمایا: نئيں۔ طبعیت ٹھیک اے۔ لہذا تعمیل حکم دے مطابق وچ اگلے دن شریعت کدہ پرحاضر ہويا۔ دیرتک کتاباں دے بارے وچ معلومات فراہم کردے راے۔ ميں نے کوئی چھ دن اس لائبریری وچ کم کیتا۔ جس نوں آپ نے کتابخانہ مرتضوی توں موسوم فرمایا سی انتہائی نادرونایاب کتاباں دیکھیاں۔ مفتی محمد عباس مرحوم دی سوانح تے تجلیات محمد ہادی عزیز پہلی بار اسی کتب خانے وچ دیکھنے کوملیاں۔ صورت حال ایہ سی کہ مولانا آرام دی غرض توں اندر تشریف لے جاندے لیکن آدھے گھنٹے دے بعد تشریف لاندے۔ جے مینوں اس سلسلے وچ کوئی مشکل پیش آندی تو اسنوں حل فرماندے۔ لائبریری وچ قیام دے وقت آپ نے میرا ہرممکن خیال رکھیا۔ ہر اعتبار توں میری اعانت کيتی۔ مگر آ پ دی علالت روزبروز ودھدی رہی۔ آخر کار 27 ذی الحجہ 1407 ھ 23 اگست 1987ء نوں میوہسپتال لاہور وچ راہی اجل ہوگئے۔ خداوند متعال مرحوم نوں غریق رحمت فرمائے۔
مولانا مرحوم دی رحلت دی خبر ریڈیو پاکستان تے پاکستان ٹیلی ویژن توں خبراں روک کر نشر کيتی گئی۔ اس خبر نے پورے ملک نوں سوگوارکر دتا۔ صدرپاکستان نے مولانا مرحوم دی رحلت نوں قومی سانحہ قراردیندے ہوئے پسماندگان کوتسلیندی پیغام ارسال کیتا۔ ایران و عراق ولبنان وہندوستان وغیرہ توں علمی اورسیاسی شخصیتاں دے تعزیندی ٹیلیفون اورپیغام آنا شروع ہوگئے گھر اُتے سوگواراں کاہجوم ہو گیا۔ مغلپورہ وچ لاکھاں سوگوارمرحوم دے مکان اُتے جمع ہوگئے۔ مولانا مرحوم دے فرزند اکبر مولانا سید حسین مرتضیٰ مدظلہ نے مولانا سید صفدر حسین نجفی دی زیرنگرانی تجہیز وتکفین دا فریضہ انجام دتا۔ جدوں جنازہ آخری دیدار دے لئی رکھیا گیا تو ملک بھر توں آئے ہوئے علماء، اساتذہ، ادباء، شعراء، سیاسی تے سماجی رہنماؤں، کارکناں اورحکومتی وفودکے نال لاکھاں چاہنے والےآں نے آنسوآں تے سسکیوں دے نال اپنے دور دی عظیم علمی، سماجی اورسیاسی شخصیت نوں خداحافظ کہیا۔ مجمع دا ایہ عالم سی کہ گھر توں جنازہ گاہ تک آدھ میل دا فاصلہ 2 گھنٹے وچ طے کیاگیا۔ اسی دن شام نوں مغلپورہ تھانہ دی گراؤنڈ فلور وچ نماز جنازہ اداکيتی گئی۔ مولانا دی محبوبیت دا ایہ عالم تھاکہ دومرتبہ نمازجنازہ اداہوئی۔ پہلی نماز جنازہ مولانا مرزا یوسف حسین لکھنوی دی اقتدار وچ شیعہ طریقہ پرپڑھی گئی۔ اس وچ شیعہ سنی علماء نے شرکت کيتی۔ اس دے بعد مولانا قاضی ولی الرحمن صاحب دی اقتدار وچ سنی طریقہ اُتے نماز جنازہ انجام پائی۔ اس وچ وی شیعہ سنی علماء نے مل کر نمازہ جنازہ پڑھی۔ نماز جنازہ دے بعد جنازہ شاہ کمال دے قبرستان دی طرف روانہ ہويا۔ جنازہ گاہ توں قبرستان کافاصلہ تقریباً اک میل سی جو ہجوم دے سبب تن گھنٹاں وچ طے پایا۔ ایويں علم وادب دے پیکر، تہذیب و ثقافت دے امین تے ہدایت و فقاہت دے مینار نوں لاکھاں عقیدتمنداں نے اپنے ہتھوں بارگاہ ربوبیت وچ نذر کردے ہوئے سپرد لحد کر دتا۔ تلقین دے فرائض وی مولانا سید حسین مرتضیٰ مدظلہ نے اداکيتے۔ مشایعت، نماز جنازہ تے تدفین وچ شرکت کرنے والےآں وچ شیعہ سنی علماء ادیب، شاعر، محقق، مصنف، صحافی، خبرنگار، سیاسی، قومی اورسماجی رہنما، حکومتی نمائندے شامل سن ۔ ایہ سب دے سب تدفین تے فاتحہ خوانی دے بعد آنسو بہاندے ہوئے رخصت ہوگئے۔ ملک تے بیرون ملک دے اخباراں، ریڈیو، تے ٹی وی نے مولانا دی رحلت وتدفین دی خبر اورمرحوم دی زندگی تے خدمات اُتے تبصرے نشر کيتے۔[۶]
حوالے سودھو
باہرلےجوڑ سودھو
- فاضل لکھنوی احوال و آثار، نقوی، سید حسین عارف
- فاضل نامہ، علامہ سید فاضل لکھنوی دی سوانح، جعفری، طلعت سیدہ
- مستدرک اعیان شیعہ- الامین، السید حسن
- تذکرہ علما امامیہ پاکستان، نقوی، سید حسین عارف
- ماہنامہ پیام عمل، فاضل لکھنوی نمبر، اگست 1998 ٫ Archived 2014-09-18 at the وے بیک مشین
- علامہ الحاج سید مرتضی حسین صدرالافاضل فاضل لکھنوی دا مختصر تعارف، مرتضی، سید حسین
- تعارف مولانا سید مرتضی حسین فاضل لکھنوی، بزم فاضل
- کتابخانہ مرتضوی دی وبسائٹ