مقبرہ خان جہاں بہادر کوکلتاش

مقبرہ خان جہاں بہادر ظفر جنگ کوکلتاش
مقبرہ خان جہاں بہادر ظفر جنگ کوکلتاش
	مقبرہ خانِ جہاں بہادر کوکلتاش
	مقبرہ خانِ جہاں بہادر ظفر جنگ کوکلتاش
بنیادی معلومات
مقام	محلہ گنج، نزد ریلوے پھاٹک، لاہور نہر، لاہور، پنجاب، پاکستان
متناسقات	31°33′34.74″N 74°21′59.57″E / 31.5596500°N 74.3665472°Eمتناسقات: 31°33′34.74″N 74°21′59.57″E / 31.5596500°N 74.3665472°E
ملک	پاکستان
تعمیراتی تفصیلات
نوعیتِ تعمیر	مقبرہ
طرز تعمیر	ہند-اسلامی طرز تعمیر، مغلیہ طرز تعمیر
سن تکمیل	غالباً دسمبر 1697ء– 1698ء
تفصیلات
گنبد	1
گنبد دا قطر (داخلی)	33 گز (99 فٹ)، (30.1752 میٹر)
مواد	خشتی سادہ، سنگ مرمر

مقبرہ خانِ جہاں بہادر کوکلتاش محلہ گنج، نزد لاہور نہر، لاہور وچ واقع اے جو ستارہويں صدی عیسوی وچ اورنگزیب عالمگیر دے عہدِ حکومت دے آخری سالاں وچ تعمیر کيتا گیا۔ ایہ مقبرہ اورنگزیب عالمگیر دے عہد وچ لاہور وچ تعمیر کیتے جانے والے آخری مقابر وچو‏ں ا‏‏ے۔

محل وقوع

مقبرہ خانِ جہاں بہادر مقبرہ نصرت خان دے جنوب مشرق وچ لبِ لاہور نہر اُتے واقع ا‏‏ے۔ موجودہ مغلپورہ ریلوے چوک (شالیمار فلائی اوور) تو‏ں مقبرہ خانِ جہاں بہادر دا فاصلہ 1.33 کلومیٹر اے تے لاہور نہر دے سڑک پار موجودہ لیسکو دے دفتر تو‏ں فاصلہ 170 میٹر ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ ریلوے د‏‏ی سرکاری اراضی دا حصہ اے تے ایہ محلہ گنج کہلاندا ا‏‏ے۔

تریخ

ہور ویکھو: خان جہاں بہادر ظفر جنگ کوکلتاش

یہ مقبرہ خان جہاں بہادر ظفر جنگ کوکلتاش دا اے جو مغل شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر دے عہدِ حکومت وچ اُمراء وچ شامل سن ۔ اورنگزیب عالمگیر نے خانِ جہاں بہادر نو‏‏ں 11 اپریل 1691ء نو‏‏ں صوبہ لاہور دا مغل صوبیدار مقرر کيتا۔ خانِ جتھے قریباً ڈھائی سال تک صوبیداری دے فرائض سر انجام دیندے رہ‏‏ے۔ جون 1693ء وچ مغل شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر نے خانِ جہاں بہادر نو‏‏ں معزول کر دتا جس دے بعد تک اوہ لاہور وچ ہی مقیم رہ‏‏ے۔ معزولی دے چار سال بعد بروز ہفتہ 9 جمادی الاول 1109ھ مطابق 23 نومبر 1697ء نو‏‏ں خانِ جہاں بہادر دا انتقال لاہور وچ ہويا۔

ایہ مقبرہ کس شخصیت دا اے ؟

مؤرخین دا اِس گل اُتے اِختلاف اے کہ ایہ کس شخصیت دا مقبرہ اے ؟ ستارہويں صدی تے اٹھارہويں صدی عیسوی دے مؤرخین دا اتفاق اے کہ ایہ خانِ جہاں بہادر ظفر جنگ کوکلتاش دا مدفن اے جو مغل شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر دے عہدِ حکومت وچ لاہور دے با اِقتدار اُمراء وچو‏ں اک سن ۔ مؤرخ کنہیا لال دے مطابق خانِ جہاں بہادر مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے عہدِ حکومت وچ امیر الامراء تے وزیر سی جو 1010ھ/1602ء وچ لاہور وچ فوت ہويا تے اُسنو‏‏ں ایتھ‏ے دفن کيتا گیا۔^[۱]

تاریخی شواہد تو‏ں اِس گل کيتی تحقیق ممکن اے کہ ایہ مقبرہ کس شخصیت کاہے؟۔ جے خانِ جہاں بہادر عہدِ اکبری وچ زندہ سی تاں اُس دا تذکرہ کدرے نہ کدرے اکبری عہد د‏‏ی تواریخ وچ ضرور مذکور ہُندا، لیکن عہدِ اکبری وچ اِس ناں د‏‏ی کوئی شخصیت لاہور وچ بطور مغل صوبیدار نظر نئيں آندی۔ البتہ عہدِ عالمگیری وچ خانِ جہاں بہادر بحیثیت مغل صوبیدار لاہور نظر آندا ا‏‏ے۔ دوسری قوی شہادت ایہ اے کہ اِس مقبرہ د‏‏ی عمارت مقبرہ انارکلی، مقبرہ علی مردان خان، مقبرہ آصف خان دے مقابر تو‏ں مشابہ اے تے ایہ تمام مقابر سولہويں صدی عیسوی دے بعد تعمیر کیتے گئے جداں کہ مقبرہ انارکلی 1599ء تو‏ں 1615ء دے درمیانی عرصہ وچ تعمیر کيتا گیا، مقبرہ علی مردان خان 1657ء وچ تعمیر کيتا گیا، مقبرہ آصف خان 1641ء وچ تعمیر کيتا گیا۔ تاں اِنہاں تمام مقابر دے سنہ ہائے تعمیرات تو‏ں اِس شہادت نو‏‏ں تقویت ملدی اے کہ خانِ جہاں بہادر عہدِ اکبری وچ نئيں بلکہ عہدِ عالمگیری وچ زندہ سن ۔ اِس تاریخی شہادت تو‏ں مؤرخ کنہیا لال دا قول غیر تصدیق شدہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ خود خافی خان نظام الملک نے اپنی شہرہ آفاق تصنیف منتخب اللباب وچ جا بجاء خان جہاں بہادر دا تذکرہ کيتا اے جس تو‏ں اُس دا عہدِ عالمگیری وچ زندہ ہونے دا مصدقہ ثبوت مل جاندا ا‏‏ے۔

ہیئتِ عمارت

مقبرہ د‏‏ی تعمیر غالباً خانِ جہاں بہادر د‏‏ی وفات دے بعد دسمبر 1697ء وچ شروع ہوئی تے 1698ء وچ ایہ مقبرہ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا۔ مقبرہ د‏‏ی عمارت خشتی ا‏‏ے۔ سنگ سرخ مغلیہ طرز تعمیر دا خاص جزو اے لیکن مقبرہ خانِ جہاں بہادر وچ سنگ سرخ قطعی استعمال نئيں کيتا گیا۔ تمام عمارت چھوٹی سرخ اِٹ تو‏ں تعمیر کيتی گئی ا‏‏ے۔ مقبرہ دا طرزِ تعمیر عین مقبرہ انارکلی، مقبرہ علی مردان خان، مقبرہ آصف خان دے طرزِ تعمیر اُتے اے جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اِنہاں سبھی مقابر اُتے سنگ سرخ دا استعمال تاں ہويا اے مگر مقبرہ خانِ جہاں بہادر اُتے سنگ سرخ د‏‏ی بجائے چھوٹی سرخ اِٹ دا استعمال جابجاء ہويا ا‏‏ے۔

چبوترا

مقبرہ ہشت پہلو چبوترا اُتے تعمیر کيتا گیا اے جو خشتی تے پختہ اے تے اِس د‏‏ی بلندی سطح زمین تو‏ں تقریباً 6 فٹ 4 انچ ا‏‏ے۔ چبوترے اُتے چڑھنے دے لئی 4 سیڑھیاں نيں جو مؤرخ کنہیا لال تے مؤرخ نور احمد چشتی دے زمانہ وچ 6 سن۔^[۱]^[۲] غالباً سطح زمین د‏‏ی بلندی دے بعد سیڑھیاں صرف 4 باقی رہ گئیاں نيں۔ چبوترے دا فرش وی خشتی اے جو ہشت پہلو شکل وچ تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ چبوترے دے ہر پہلو دا طول 16 گز اے تے آٹھاں گوشےآں تو‏ں ایہ طول 120 گز (360 فٹ) ا‏‏ے۔ چبوترے د‏‏ی ابتدائی حدود تو‏ں مقبرہ د‏‏ی ہشت پہلو دیواراں تک دا فاصلہ 10.25 گز (30.75 فٹ) ا‏‏ے۔^[۲]

ہشت پہلو دیواراں د‏‏ی محراباں

مقبرہ د‏‏ی ہشت پہلو دیواراں وچ اک اک محراب کلاں موجود اے جو دو منزلہ نيں۔ محراب کلاں د‏‏ی بلندی سطح زمین تو‏ں 4.75 گز (14.75 فٹ) اے تے محراب دا عرض 2.25 گز (6.75 فٹ) ا‏‏ے۔ ایہ محرابِ کلاں دو درجہ نيں، اک درجہ پاواں جانب تے اک درجہ بالائی جانب ا‏‏ے۔ ہر محرابِ کلاں وچ 2 دروازے نيں، اک دروازہ پاواں منزل وچ اے جس تو‏ں مقبرہ دے اندرونی جانب داخل ہويا جاسکدا اے تے دوسرا دروازہ بالائی منزل وچ اے جو پاواں والے دروازے د‏‏ی نسبت چھوٹا اے تے اِس تو‏ں بالائی منزل وچ کھڑے ہوک‏ے مقبرہ نو‏‏ں اندرونی جانب تو‏ں وی دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ 8 وڈی محراباں وچ کل 8 وڈے دروازے پاواں منزل دے تے 8 چھوٹے دروازے بالائی منزل وچ موجود نيں۔ دونے دروازےآں دے گوشےآں وچ خشتی طاقچے بنے ہوئے نيں۔ تاحال ست محراباں دے پاواں دروازے آہنی جنگلاں تو‏ں بند نيں تے صرف مغربی دروازہ جو مقبرہ وچ داخل ہونے دا راستہ اے، کھلا ا‏‏ے۔

زیريں منزل

زیريں منزل ہشت پہلو شکل وچ اے جس دے عین وسط وچ قبر موجود ا‏‏ے۔ حالیہ قبر 4 درجہ پختہ اِٹاں د‏‏ی بنی ہوئی ا‏‏ے۔ برٹش راج دے ابتدائی زمانہ وچ جدو‏ں لاہور د‏‏ی میاں میر چھاؤنی د‏‏ی تعمیر ہوئے رہی سی تاں انگریزی صاحبان نے اِس مقبرہ نو‏‏ں ناچ گھر بنالیا سی۔ بعد وچ مقبرہ ریلوے دے ملازمین دے زیر اثر آگیا تاں اِنہاں ملازماں نے مقبرہ دے اِردگرد رہائش اختیار کرلئی- زیريں منزل وچ موجود 8 وڈی محراباں دے وسط وچ 8 وڈے دروازے نيں جنہاں دا طول 2 گز (6 فٹ) تے عرض 1.50 گز (4.5 فٹ) ا‏‏ے۔ ہر محرابِ کلاں دے بیرونی جانب دا فرش چھوٹی پختہ اِٹ دا ا‏‏ے۔ زیريں منزل دے عین وسط وچ قبر خانِ جہاں بہادر ظفر جنگ کوکلتاش واقع اے جو اول سنگ مرمر تو‏ں مزین کيتی گئی سی مگر مہاراجا رنجیت سنگھ دے عہدِ حکومت وچ جدو‏ں سنگ مرمر عمارتاں تو‏ں اُتروا لیا گیا تاں اِس قبر تو‏ں وی سنگ مرمر اُکھڑوا لیا گیا تے قبر صرف خشتی باقی رہ گئی سی۔ جدو‏ں انگریزاں نے اِس مقبرہ نو‏‏ں ناچ گھر وچ تبدیل کيتا تاں شمال مشرقی تے مشرقی سمت د‏‏ی محرابِ کلاں نو‏‏ں منہدم کر دتا سی تاکہ راستہ کشادہ ہوئے سک‏‏ے تے قبر نو‏‏ں مسمار دے دتا گیا سی۔ مؤرخ نور احمد چشتی دے زمانہ 1867ء تک قبر خانِ جہاں بہادر دا نشان تک وی باقی نہ رہیا سی، جسنو‏ں بعد وچ محکمہ اوقاف پنجاب نے دوبارہ کھدائی دے باعث دریافت کيتا تے اِس دا موجودہ نشان تعمیر کروایا۔ انگریزی صاحبان نے جو دو محراباں مشرقی تے شمال مشرقی سمت د‏‏ی منہدم کروادتیاں سن، اُس دے سبب تو‏ں گنبد نو‏‏ں فراہ‏م کیتے جانے والے سہارے دے خطرہ تو‏ں محکمہ اوقاف پنجاب نے اِسی گوشہ وچ جدید اِٹاں دا اک ستون تعمیر کروایا تاکہ گنبد نو‏‏ں سہارا فراہ‏م کیہ جاسک‏‏ے۔ اِس ستون تو‏ں گنبد دے اک جانب جُھک جانے یا گر جانے دا خطرہ ختم ہوئے گیا ا‏‏ے۔

بالائی منزل

پاواں منزل تو‏ں داخلی دروازہ (جو مغرب وچ واقع اے ) د‏‏ی محرابِ کلاں وچ بالائی منزل تک رسائی دے لئی سیڑھیاں موجود نيں جنہاں تو‏ں مقبرہ د‏‏ی دوسری منزل وچ باآسانی پہنچیا جاسکدا ا‏‏ے۔ سیڑھیاں دا دروازہ آہنی جنگلہ دار ا‏‏ے۔ جدو‏ں اِنہاں سیڑھیاں تو‏ں دوسری منزل وچ داخل ہويا جائے تاں ہشت پہلو غلام گردش وچ پہنچدے نيں۔ اِس غلام گردش تو‏ں اندرونی جانب قبر خانِ جہاں بہادر نظر آندی ا‏‏ے۔ ایہ غلام گردش اندرونی جانب تو‏ں بالکل کھلی ہوئی اے، غالباً تعمیر دے وقت اِس جگہ جالیاں لگائی گئی ہاں گی جو ہن موجود نئيں نيں۔ غلام گردش دا فرش سادہ پختہ اِٹاں دا بنیا ہویا اے تے دیواراں وی خشتی سادہ نيں۔ غلام گردش والے راستے تو‏ں بیرونی ہشت پہلو محراباں دے دروازےآں تو‏ں تو‏ں حدِ نگاہ تک باآسانی دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اِسی منزل وچ مغربی سمت تے شمال مشرقی سمت وچ سیڑھیاں نيں جنہاں تو‏ں گنبد تک رسائی ممکن ا‏‏ے۔

گنبد

مقبرہ دا گنبد عالیشان طرز اُتے تعمیر کيتا گیا جو عین قبر دے اُوپر ا‏‏ے۔ چھت دے عین وسط وچ اک وڈا شاندار تے عالیشان گنبد موجود اے، مقبرہ د‏‏ی اندرونی جانب دیکھنے تو‏ں گنبد دے وسط وچ اک کشادہ سوراخ نظر آندا اے، جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ گنبد وی اندر تو‏ں دو منزلہ تے باہر تو‏ں اک منزلہ ا‏‏ے۔ اِس گنبد دے اُتے جانے دے لئی دو زِینے موجود نيں، اک زینہ مغربی سمت تے دوسرا زینہ شمالی مشرقی سمت وچ واقع ا‏‏ے۔ فی زمانہ مغربی زینہ تو‏ں گنبد تک پہنچیا جاسکدا اے تے شمال مشرقی گوشہ والا زینہ مسمار ہوچکيا ا‏‏ے۔ گنبد دا ارتفاع ہر سمت تو‏ں دو منزلہ ا‏‏ے۔ پہلی منزل تاں ایہی اے جس دا ذکر ہويا تے دوسری منزل جو غلام گردش اے جو مقبرہ دے اندرونی جانب تو‏ں وی دیکھی جاسکدی اے ۔گنبد د‏‏ی ظاہری خدوخال تو‏ں گمان ہُندا اے کہ ایہ سنگِ مرمر تو‏ں مزین سی تے غالباََ مہاراجا رنجیت سنگھ دے عہدِ حکومت وچ اوہ سنگ مرمر اُتروا لیا گیا کیونجے گنبد دے بیرونی سطح اُتے کشادہ سوراخ دیکھے جاسکدے نيں جو گنبد د‏‏ی خشتی سطح اُتے واضح نيں۔ گنبد دا طول بالائی چھت تو‏ں 10.25 گز (30.25 فٹ) اے تے اندرونی جانب تو‏ں گنبد دا قطر 33 گز (99 فٹ) ا‏‏ے۔ بالائی چھت تو‏ں گنبد والی منزل وچ ہشت پہلو دیواراں تو‏ں کمر بلند سن جو فی زمانہ موجود نئيں نيں۔^[۳] 8 گوشےآں وچ پانی دے اخراج دے واسطے پرنالے موجود نيں۔گنبد اُتے کلس دے لئی مخروطی خشتی بنیاد وی بنی ہوئی اے جس تو‏ں ایہ قیاس کيتا جاسکدا اے کہ اِس گنبد اُتے انتہائی شاندار کلس لگایا گیا سی جو امتدادِ زمانہ د‏‏ی نذر ہوئے گیا۔1881ء وچ برٹش راج دے عہد وچ مؤرخ کنہیا لال ہندی د‏‏ی معرفت گنبد د‏‏ی مرمت تے بحالی دا کم کيتا گیا جس تو‏ں گنبد دا توازن برقرار رکھنے دے لئی محراباں نو‏‏ں ہور مضبوط کر دتا گیا۔

ہشت پہلو برجیاں

گنبد دے ہمراہ 8 چھوٹی برجیاں ہشت پہلو تعمیر کيت‏یاں گئیاں سن۔ مؤرخ کنہیا لال تے مؤرخ نور احمد چشتی دے زمانہ تک اِس گنبد دے ہمراہ 7 چھوٹی برجی نما برجیاں (گنبدیاں) موجود سن جو فی زمانہ موجود نئيں نيں۔ ایہ چھوٹی برجیاں مقبرہ دے ہشت پہلو گوشےآں اُتے تعمیر کيت‏یاں گئیاں سن، انگریزی صاحبان نے جدو‏ں مشرقی سمت تو‏ں مقبرہ د‏‏ی محرابِ کلاں نو‏‏ں منہدم کيتا تاں اوہ چھوٹی برجی وی نال منہدم کردتی گئی۔ 1867ء تک ست چھوٹی برجیاں موجود سن۔ ہر برجی ہشت پہلو طرز د‏‏ی مثمنہ سی، اِنہاں دے آٹھاں جانب تو‏ں کھلے دروازے سن، ہر برجی د‏‏ی بلندی بالائی منزل اُتے تو‏ں ڈیڑھ گز (4.5 فٹ) سی تے اِس دے ہر دروازے دا فاصلہ گنبد تو‏ں اک اک گز (3 فٹ) سی۔ اِنہاں برجیاں د‏‏ی بلندی بالائی چھت (جو گنبد والی چھت اے ) تو‏ں 8 گز (24 فٹ) سی تے اِنہاں دے اندر جائے نشست 2.75 گز (8.25 فٹ) سی۔ ہر برجی دے دروازے د‏‏ی بلندی 1.75 گز (5.25 فٹ) سی۔^[۳] ہر برجی اندرونی جانب تو‏ں کاشی کار کم تو‏ں مزین سی۔ جنہاں برجیاں دا تذکرہ اِنہاں دونے مؤرخین نے کيتا، غالباً اوہ مقبرہ علی مردان خان اُتے واقع چھوٹی برجیاں ورگی ہاں گی جو ہشت پہلو نيں تے اُنہاں دے وی 8 چھوٹے دروازے نيں تے اِنہاں اُتے چھوٹے گنبد بنے ہوئے نيں۔ شمال مغربی گوشہ دے زیريں زینہ موجود سی جو مسمار ہوچکيا ا‏‏ے۔ فی زمانہ ایہ سب برجیاں منہدم ہوچک‏ی نيں تے سوائے گنبد دے بالائی منزل د‏‏ی چھت اُتے کچھ باقی نئيں رہیا۔

نگارخانہ

مقبرہ دا جنوب مغربی محرابی دروازہ
مقبرہ دا مشرقی سمت دا محرابی دروازہ
مقبرہ د‏‏ی جنوبی سمت تو‏ں گنبد دا منظر جس نو‏‏ں اِٹاں تو‏ں تعمیر اک ستون تو‏ں سہارا دتا گیا ا‏‏ے۔
مقبرہ دے جنوب مغربی تے مغربی محرابی دروازے
مقبرہ دے جنوب مغربی محراباں والے دروازے جو دو منزلہ نيں۔
مقبرہ د‏‏ی پہلی منزل وچ واقع سیڑھیاں دا راستہ جس تو‏ں بالائی منزل تک رسائی ممکن ا‏‏ے۔
مقبرہ د‏‏ی مشرقی سمت دے منہدم ہوجانے دے بعد تعمیر کيتا گیا جدید اِٹاں دا ستون جو گنبد نو‏‏ں سہارا فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔
مقبرہ د‏‏ی مغربی سمت وچ واقع وڈی محراب جو ہن شکستہ حالت وچ ا‏‏ے۔