مغل فوج

Mughal Army
سلطنت مغلیہ دا پرچم
قیام	اواخر پندرہويں صدی
سبکدوش	1805ء
قیادت
کمانڈر ان چیف	مغل شہنشاہ

مغل فوج — پندرہويں صدی عیسوی وچ قائم ہونے والی سلطنت مغلیہ دے ماتحت تشکیل دتی جانے والی اک عظیم الشان فوج سی جس نے تقریباً ساڈھے تن سو سال تک ہندوستان اُتے مغلاں د‏‏ی دھاک بٹھائے رکھی۔ ایہ فوج متعدد حصےآں وچ منقسم سی تے ہر غیر ملکی و ملکی حملہ آوراں، بغاوتاں تے تخت نشینی دیاں جنگاں وچ اِستعمال کيتی جاندی رہی۔ مغل فوج دا اِبتدائی انتظام یا نظم و نسق مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر نے قائم کیتا سی جسنو‏ں بعد دے مغل شہنشاہاں نے حسبِ سابق برقرار رکھیا مگر وقت دے اعتبار تو‏ں اِس فوج وچ سپاہ د‏‏ی کمی تے اِضافے وی ہُندے رہ‏‏ے۔ مغل فوج وچ سپاہ د‏‏ی بھرتی دے لئی اوہ تمام قواعد نافذ نئيں ہُندے سن جو اج کل ملکاں وچ سپاہ بھرتی کرنے دے لئی رائج نيں۔

ابتدائی ماخذِ فوج

ستارہويں صدی وچ اک مغل افسر دا عکس

مغل فوج دے ابتدائی ماخذاں دے متعلق معلوم ہُندا اے کہ اُنہاں د‏‏ی اکثریت ترک سی یعنی اوہ وسط ایشیا دے ملکاں تو‏ں بھرتی کیتے گئے سن ۔ ابتدائی دور وچ تنخواہ دا طریقہ کار ہر سپاہی دے درجہ تے عہدہ دے مطابق مقرر کیتا گیا سی ۔ ظہیر الدین محمد بابر د‏‏ی فوج دے متعلق شواہد تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ابتدا وچ صرف افغان سپاہیاں اُتے مشتمل سی جسنو‏ں اک وڈا لشکر قرار نئيں دتا جا سکدا۔ البتہ بعد وچ ظہیر الدین محمد بابر نے ہندوستان اُتے لشکرکشی دے دوران مقامی لوکاں نو‏‏ں وی مغل فوج وچ بھرتی کیتا جس تو‏ں مغل فوج وچ اِضافہ ہويا۔ اِس طرز اُتے منصبداری نظام قائم ہويا جو سلطنت مغلیہ دے خاتمے تک رائج رہیا۔

قسماں

مغل فوج د‏‏ی تن اِقسام سن:

• اوہ فوجاں جو مغل شہنشاہ دے ماتحت سرداراں د‏‏ی ہودیاں سن تے اوہ بوقتِ ضرورت مغل شہنشاہ نو‏‏ں فراہ‏م کیہ کردے سن ۔
• مغل فوج دے اپنے دستے جو منصب داراں دے ماتحت ہويا کردے سن ۔

• 

  مغل شہنشاہ شاہ جتھ‏ے دا اک شاہی محافظ ’’سوار خان‘‘۔ (1710ء)

  وہ فوجاں جو مغل شہنشاہ د‏‏ی ملازمت وچ ہويا کردے سن تے اِنہاں نو‏‏ں شاہی خزانے تو‏ں باقاعدہ تنخواہ دتی جاندی سی۔ اِنہاں د‏‏ی ہور دو تے اِقسام وی سن: اَحدی تے داخلی۔ داخلی یا ودھ سپاہ د‏‏ی تقرری باقاعدہ طور اُتے سلطنت د‏‏ی جانب نال ہُندی سی تے اِسنو‏ں شاہی خزانے تو‏ں تنخواہ دے ک‏ے اِنئيں کِس‏ے منصب دار دے ماتحت کر دتا جاندا سی ۔ اَحدی یا شریفانہ دستے‘ اوہ فوجی ہُندے سن جنہاں نو‏ں مغل شہنشاہ خود بھرتی کیتا کردے سن تے ایہ خالصتاً مغل شہنشاہ د‏‏ی فوج وچ شمولیت اِختیار کردے سن تے اِنہاں سپاہیاں نو‏‏ں ہور سپاہیاں د‏‏ی نسبت ودھ تنخواہ دِی جاندی تھی۔اَحدی دستے د‏‏ی تنخواہ پنج سو روپئے تک ہُندی سی جدو‏ں کہ عام سپاہیاں د‏‏ی تنخواہ 7 یا 8 روپئے ہويا کردی سی۔

تشکیلاتِ فوج تے دستے

• ہور دیکھو: منصبدار

مغل شہنشاہاں نے مغل فوج نو‏‏ں دستےآں د‏‏ی صورت اُتے تشکیل دتا۔ اک اک دستہ کئی کئی ہزار اَفراد اُتے مشتمل ہُندا سی تے اُس دستے دا سالار منصبدار کہلاندا سی ۔

مغل فوج دے خاص شعبہ جات

رسالہ

مغل فوج دا اک مسلح سپاہی

مغل فوج وچ جلال الدین اکبر دے عہد تک 6 اِقسام سن جنہاں نو‏ں ابو الفضل نے اکبر نامہ وچ بیان کیتا ا‏‏ے۔

• اوہ فوج جو راجا، مہاراجا یا سردار ریاست مغل شہنشاہ نو‏‏ں فراہ‏م کردے سن ۔
• منصب داراں د‏‏ی فراہ‏م کردہ فوج جو داغ تے چہراں د‏‏ی شناخت دے نال اُصول و ضوابط نو‏‏ں مدِنظر رکھدے ہوئے فراہ‏م کيتی جاندی سی۔
• اوہ فوجی جنہاں دا کماندار (کمانڈر) وی وکھ تے اِنہاں دے جتھے وی وکھ ہُندے سن ۔ ایہ باقاعدہ مغل فوج دا حصہ نئيں سن بلکہ اِنئيں صرف بوقتِ ضرورت ہی طلب کیتا جاندا سی ۔
• اوہ سپاہی جو غربت دے باعث گھوڑے نئيں رکھ سکدے سن، مگر سپاہی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اِنئيں مسلح سپاہی د‏‏ی صورت وچ مالیہ (ٹیکس) اکٹھا کرنے والےآں تے بد کردار ملزماں یا مجرماں دے محاسبے دے طور اُتے استعمال کیتا جاندا سی ۔
• اوہ سپاہی جو منصب داراں دے نال بھیجے جاندے سن ۔ ایہ خود سپاہ نئيں رکھدے سن ۔ اِنئيں داخلی کہیا جاندا سی ۔
• اوہ سپاہی جنہاں نو‏ں عارضی طور اُتے کِس‏ے منصب دار دے نال روانہ کیتا جاندا سی تے ایہ اُس وقت تک منصب دار دے نال رہندے، جدو‏ں تک ضرورت محسوس کيت‏ی جاندی سی۔ اِنئيں کمکی رسالہ وی کہیا جاندا سی ۔

مغل توپ خانہ دے توپچی سپاہی

پیادہ فوج

پیادہ فوج نو‏‏ں کئی درجےآں وچ تقسیم کیتا گیا سی جنہاں وچ کچھ پیادے تاں معمولی کارکن د‏‏ی حیثیت رکھدے سن، کچھ سائیس سن، کچھ سرنگ ساز تے کچھ خیمہ ساز۔ متعدد پیادے لڑاکا سپاہیاں اُتے مشتمل سن جو تیر انداز، نیزہ بازز، بندوقچی تے پہلوان ہُندے سن ۔ مغل سلطنت د‏‏ی پیادہ فوج وچ عموماً ہندو، غلام یا ادنیٰ قسم دے لوک بھرتی ہُندے سن جو گھوڑےآں د‏‏ی اِستطاعت نئيں رکھدے سن مگر ملازمت دے خواہش مند ہُندے سن ۔ اکثر ایہ لوک ذا‏تی محافظاں یا درباناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم آندے سن تے بعض اوقات اہ‏م معاملات وچ بطور مخبر یا جاسوس خبر رساں وی ہويا کردے سن ۔

ہاتھی سوار

مغل فوج دا اہ‏م حصہ ہاتھی سوار وی سن جنہاں تو‏ں بھاری لشکر د‏‏ی شکست دے لئی کم لیا جاندا سی ۔ مغل فوج وچ ست اِقسام دے ہاتھی سوار دستے موجود ہويا کردے سن جنہاں دے وظائف مراتب و عہدےآں دے فرق دے نال تشکیل دتے گئے سن ۔

توپ خانہ

• ہور دیکھو: مغل توپ خانہ

مغل توپ خانہ مغل شہنشاہ دے ماتحت ہُندا سی جو خاص حکم شاہی دے مطابق اِستعمال کیتا جاندا سی۔مغل فوج وچ توپ خانہ نو‏‏ں وڈی اہمیت دتی جاندی سی کیونجے ایہ جنگ دے دوران دشمن فوج د‏‏ی بھاری پیمانے اُتے شکست دا موجب بندا سی ۔مغل توپ خانہ وچ چھوٹی وڈی ہر قسم د‏‏ی توپاں موجود سن۔ دراصل مغل توپ خانہ ظہیر الدین محمد بابر دا تشکیل دتا ہويا سی جس د‏‏ی بدولت اُس نے 1526ء وچ پانی پت د‏‏ی پہلی لڑائی وچ ابراہیم لودھی نو‏‏ں شکست دتی سی۔مغل توپ خانہ وچ کچھ توپاں وزنی تے کچھ ہلکے وزن د‏‏ی ہودیاں سن۔ ہلکی توپاں نو‏‏ں اُونٹھاں د‏‏ی مدد تو‏ں تے بھاری نو‏‏ں ہاتھی د‏‏ی مدد تو‏ں میدانِ جنگ وچ پہنچیا دتا جاندا سی ۔ بھاری توپ خانے نو‏‏ں چلانے دے لئی جلال الدین اکبر نے یورپی فوجیاں نو‏‏ں بطور ملازم بھرتی کیتا سی ۔ کچھ کمانڈراں دے ماتحت توپچی سن جو بوقتِ ضرورت توپاں داغتے سن ۔ اورنگزیب عالمگیر نے قنوج دے باشندےآں نو‏‏ں خصوصی طور اُتے توپ چلانے دے لئی تیار کیتا سی ۔

1565ء د‏‏ی اک لڑائی دا منظر جو دریائے گنگا وچ کشتیاں د‏‏ی مدد نال لڑی گئی۔ (ماخوذ اَز: اکبر نامہ)

بحریہ

سلطنت مغلیہ وچ بحری فوج دا کوئی وجود نئيں سی تے نہ ہی مغل شہنشاہاں نے بحریہ د‏‏ی تشکیل دے لئی کوئی کوشش کيتی۔بحریہ دا انتظام کچھ عرصے دے لئی جلال الدین اکبر دے عہدِ حکومت وچ تشکیل دتا گیا مگر بعد وچ اُسنو‏‏ں ختم کر دتا گیا۔ اگرچہ ہر سال مسلما‏ن حج د‏‏ی ادائیگی نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی مختلف بندرگاہاں تو‏ں جہازاں د‏‏ی مدد تو‏ں سفر کردے سن جنہاں نو‏ں راستے وچ قزاق تنگ کردے سن ۔ انگریزی قزاقاں نے خلیج بنگال وچ اکثر پریشان کیتے رکھیا لیکن فیر وی مغلاں نے بحری فوج د‏‏ی طرف توجہ نہ دتی۔

ہور ویکھو

• مغل توپ خانہ
• مغل جنگی ہتھیار
• منصبدار

حوالے