معاہدہ کوچک کناری
معاہدہ کوچک کناری ، روسی سلطنت تے سلطنت عثمانیہ دے وچکار 21 جولائی 1774ء نوں طے پاون آلا اک معاہدہ سی جہڑا بلغاریہ چ کوچک کناری دے مقام تے طے پائیا ۔
پس منظر
سودھومعاہدہ بلغراد دے مگروں کئی ورہےآں تک عثمانی سلطنت دی مخالف طاقتاں آپسی جھگڑےآں چ الجھئیاں رہئیاں ، ایس لئی عثمانی تے گوانڈھی سلطنتاں دے وچکار کوئی جنگ نا ہوئی فیر وی روس نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف اپنیاں سرگرمیاں جاری رکھئیاں ۔ مصطفی III دے دور چ روس دیاں کاروائیاں ایہوجہیاں سن کہ معاہدہ بلغراد دی خلاف ورزی تے ارکان سلطنت دے مشورے دے بعد مجبورا عثمانی سلطان مصطفی III نوں روس دے خلاف 1768ء چ اعلان جنگ کرنا پئیا ۔ ترک روس جنگاں دا ایہہ سلسلہ جاری رہئیا ۔ اس سلسلے دے شروع چ ترکاں نوں فتح ہوئی پر فیر شکست نال دو چار ہوئے تے روس عثمانی مقبوضات چ کئی قلعےآں تے قابض ہو گئیا ۔ مصطفی ثالث دے آخری دور چ 1773ء چ وی روسی سلطنت تے عثمانی فوجاں دے وچکار کئی معرکے ہوئے جنہاں چ کدے اک فریق تے کدے دوجے نوں کامیابی ملدی رہی ۔ ایہہ سلسلہ جنگ حالے جاری سی کہ مصطفی سوم دا انتقال ہو گئیا ۔ ترک ہن جنگاں دے ایس سلسے دا خاتمہ چاہندے سن ، جدوں کہ نواں سلطان عبدالحمید I تے فوجی افسراں دی وی ایہو خواہش سی ، پر علماء دی اک جماعت ایس حق چ نئیں سی کہ جنگ ختم کر کے سلطان قریم یورتی دے تاتاریاں نوں اپنی سیادت توں محروم کردے ہوئے کریمیا دے قلعے روس نوں دے دیوے ۔ کیونجے ایہہ بخارسٹ کانفرنس دیاں شرطاں سن جس چ روس نے آکھئیا سی جے شرطاں قبول نئیں کرو گے تے جنگ جاری رہے گی ۔ عبد الحمید جدوں تخت تے بیٹھا تے روس پوری قوت نال جنگ چ رجھئیا ہوئیا سی ۔ 1774ء چ روسی فوجاں اپنے نویں جنرل دی قیادت ج ہرسوا دے مقام تے سلطنت عثمانیہ دی فوجاں نال جنگ لئی تیار سن ، ترک صدراعظم دے پہنچن توں پہلاں ای اینہاں نے پیش قدمی کیتی تے رستے چ ای صدراعظم دی فوج تے حملہ کر دتا جس چ ترکاں نوں شکست ہوئی تے روسی فوج نے ہور فتحاں لئی اپنے قدم ودھائے ۔ اوسے ویلے ینی چری دی بغاوت وی ہوگئی تے حالات ایہوجہے ہو گئے کہ ترکاں نوں روس نال جنگ ملتوی کرنے دی گل کرنی پئی پر روسی سلطنت نے جنگ ملتوی کرنے دی بجائے صلح دی گل بات دی پیش کش کر دتی ۔ صدر اعظم نے سلطان دے اجازت حاصل کرنے دے بعد صلح دی گل بات لئی سلطنت دے نمائندے بھیجے ۔ روسیاں نے صلح لئی بلغاریہ دے اک قصبے کوچک کناری دا مقام تے 21 جولائی دی تریخ دی تجویز دتی ۔ روس نے 21 جولائی دی تریخ ایس لئی مقرر کیتی سی ، کیونجے معاہدہ پرتھ وی ایسے تریخ نوں ہوئیا سی ، جس چ روس نوں ذلت چکنی پئی سی تے اوہ ایسے دن دوجا معاہدہ کر کے ذلت دا ایہہ داغ دھونا چاہندا سی ۔ جدوں تھاں دا انتخاب وی ایس لئی کیتا گئیا کیونجے اک سال پہلے روسی فوج دا اک اہم جرنیل ترکاں ہتھوں ایس تھاں تے مارئیا گئیا سی تےاوہ ایس تھاں تے اسدی یاد چ اک یادگار معاہدہ کرنا چاہندے سن ۔
معاہدے دیاں شرطاں
سودھو
ایس معاہدے دیاں تھلڑلیاں شرطاں سن :
٭1 ۔ جنگ دے دوران روسی فوجاں دے قبضے چ آن آلے سارے علاقےآں توں روس دستبردار ہو جائے گا ۔
٭ 2 ۔ معاہدے دی رو نال کریمیا عثمانیاں نوں واپس نئیں کیتا جائے گا ۔
٭ 3 ۔ پولینڈ دی سرحد تک اک مستقل تاتاری حکومت قائم کردتی گئی تے اس حکومت دے خان دے انتخاب دا حق تاتاریاں نوں دے دتا گئیا ۔ اس سلسلے چ روسی تے عثمانی مداخلت نئیں کرن گے تے دونہے قوماں تاتاراں نوں سیاسی تے ملکی حیثیت نال ہم پلہ تسلیم کرن گیاں ۔
٭ 4 ۔ کرچ ، ینی قلعہ ، ازوف تے کلپرن دے قلعاں دے روس دا قبضہ رہئیا حالانکہ اینہاں علاقےآں چ مسلماناں دی اکثریت سی ۔
٭ 5 ۔ ولاچیا (افلاق) تے مالدووا نوں اس شرط تے عثمانیاں نوں دے دتا گئیا کہ دوران جنگ دے اوتھے دے باشندےآں دے جرائم معاف کر دتے جاون گے ۔
٭ 6 سعائی رعایا نوں مذہبی آزادی دے علاوہ اینہاں نال نرم پالیسی وی اختیار کیتی جائے گی ۔
٭ 7 ۔ اگانہہ توں اک روسی سفیر قسطنطنیہ چ مقیم رہے گا ۔
٭ 8 ۔ قسطنطنیہ چ مقیم روسی سفیر نوں ایہہ حق حاصل ہوئے گا کہ اوہ نویں کلیسا دے کارکن پادریاں دی حمایت چ جد چاہے سلطان دے کول سفارش کرے تے لوڑ پین تے اینہاں صوبےآں دے معاملات سلطنت چ پیش کرے تے پوری توجہ نال اینہاں دی سماعت ہو ۓ۔
٭ 9 ۔ روسی رعایا نوں یروشلم (بیت المقدس) دی زیارت دا حق حاصل ہوئے گا تے اینہاں توں کوئی محصول نئیں لئیا جائے گا تے اینہاں دے جان تے مال دی حفاظت دی ذمہ داری وی عثمانی حکومت تے ہوۓ گی ۔
٭ 10 ۔ روس تے سلطنت عثمانیہ دے تجارتی جہازاں نوں دونہاں سلطنتاں دے کنارے واقع سارے سمندراں چ آوا جائی دی پوری آزادی حاصل ہوئے گی ۔
٭ 11 ۔ روسی سلطنت ، سلطنت عثمانیہ دے ہر حصے چ اپنے قونصل بھیجن دا حق رکھے گا جدوں کہ عثمانیاں نوں ایہہ حق نئیں ہوئے گا ۔
٭ 12 ۔ سلطنت عثمانیہ دی رعایا روس نال تجارت لئی آزاد ہوئے گی تے روسی حکومت نے ترک تاجراں نوں مراعات دیون دا وعدہ کیتا ۔
٭ 13 ۔ زار روس بادشاہ دے لقب نال پوکارئیا جائے گا ۔
٭ 14 ۔ معاہدہ کوچک کناری توں پہلاں دونہاں سلطنتاں وچکار جنے وی معاہدے ہوئے اوہ کالعدم قرار دتے جان گے ۔ البتہ 1700ء چ ہوون آلے معاہدے چ ازوف تے کوبان دی حدود دے تعین دی پابندی نوں برقرار رکھئیا جائے گا ۔
خفیہ شرطاں
سودھوایس صلح نامے چ کجھ خفیہ دفعات وی شامل سن جنہاں چوں ایہہ قابل ذکر نیں :
٭٭ سلطنت عثمانیہ تن سال چ 40 لکھ روبل روس دی حکومت نوں ادا کرے گئی ۔
٭٭ روس دی ملکہ روسی بحری بیڑہ بحیرہ ایجیئن توں فوری واپس بلا لے گی ۔
نتیجے تے اہمیت
سودھوفوکشانی تے بخارسٹ (رومانیہ) دی صلح کانفرنساں دی مدت تے نتیجےاں دے مقابلے چ کوچک کناری دی ایہہ صلح حیرت انگیز اے ۔ کیونجے چند گھنٹےآں دی گل بات دے بعد فریقاں نے شرطاں طے کر لئیاں ۔ ایس معاہدے نال ایہہ واضع ہو گئیا کہ سلطنت عثمانیہ ہن اپنے علاقےآں دا تحفظ وی نئیں کر سکدی ۔ کریمیا تے دوجے تاتاری علاقے ہن اسدیاں سرحداں چوں نکل گئے سن ۔ ایس معاہدے دی رو نال اینہاں دی خودمختاری وی تسلیم کر لئی گئی سی ایس نال اینہاں دے زوال پزیر ہون چ کوئی کسر نئیں رہی سی ۔ سبتوں افسوسناک پہلو ایہہ سی کہ کریمیا اک خالص اسلامی صوبہ سی جتھے خانان قریم یاں خانان کریمیا (قریم تاتاری بولی: قریم یورتی) دی اسلامی ریاست قائم سی تے ایتھے مسلماناں دی اکثریت سی تے پنج ویلے ایتھے اذان دی آواز آندی سی تے جمعہ دے خطبے چ خلیفہ دا ناں لئیا جاندا سی ( ہن نا ایتھے آذان دی آواز ای آندی اے نا ای جمعے دا کوئی ایہوجہا خطبہ ای ہندا اے کیونجے روسیاں نے کریمیا تے مل مارن دے بعد ایتھے دے مسلماناں دا بے دریغ قتل عام کیتا تے سلاو نسل دے روسیاں نوں ایتھے آباد کر دتا تے رہی سہی کسر سویت یونین دے دور ج جوزف ستالن دے حکم نال کریمیائی تاتاریاں دی جبری ملک بدری نے پوری کردتی بعد چ اینہاں نوں واپس آن دی اجازت تے مل گئی پر ایس ویلے کریمیائی تاتاری کریمیا دی آبادی دا صرف 13 فیصد نیں ۔)
کریمیا دا ترکاں دے ہتھوں نکلنا ھنگری توں دستبرداری توں بوہتی اہمیت دا حامل سی کیونجے ھنگری رعایا عیسائی سی ۔ ایہو نئیں بلکہ دونہاں فریقاں نے کریمیا دے اندرونی معاملات چ دخل اندازی نا کرنے دا وی وعدہ کیتا سی ۔ ایہہ روسی ملکہ کیتھرائن II دی چالاکی سی کیونجے اوہ اینج کریمیا تے آسانی نال مل مارن دی امید رکھدی سی ۔ کریمیا دے متعلق ملکہ نے صلح نامےچ جہڑی ہوشیاری کیتی اوہ بوہت چھیتی ساہمنے آ گئی ۔ اس نے پہلے اپنے نمائندےآں راہیں ایتھے اندرونی انتشار پیدا کیتا تے فیر ایس خودساختہ فتنے نوں دباون لئی اپنیاں فوجاں بھیج دتیاں تے کریمیا تے قبضہ کر لئیا ۔ باضابطہ طور تے قبضہ تے 1783ء چ ہوئیا پر ایس لئ کوششاں معاہدہ کوچک کناری توں ای شروع ہو گئیاں سن ،
ایہہ معاہدہ روس لئی اینا چنگا سی ایس گل دا اندازہ ایس گل نال لائیا جا سکدا ا ے کہ معاہدے دے بعد ملکہ نے اپنے اک پوتے دا ناں قسطنطین رکھئیا تے ماسکو دے اک بوہے نوں باب قسطنطنیہ (سلطنت عثمانیہ دے راجگھر قسطنطنیہ دے ناں تے ) دے ناں نال موسوم کیتا گئیا ۔ جس نال روسی سلطنت دے اگانہہ دے خوش کن تصوراں دا اظہار ممقصود سی ۔ ایس معاہدے دی رو نال روس نوں سلطنت عثمانیہ دی سعائی رعایا خصوصا یونانی کلیسا نال وابستہ رہن آلی رعایا دی حمایت دا حق وی دے دتا گئیا سی ۔ اس دے نتیجے سلطنت عثمانیہ لئی بوہت بھیڑے نکلے کیونجے اس نال ہمیشہ لئی عثمانیاں نوں خطرہ پیدا ہو گئیا سی ۔ ایہہ معاہدہ ایہوجہا سی جس نال سلطنت عثمانیہ نوں روس دی مرضی تے رحم و کرم تے چھڈ دتا گئیا سی بلکہ ترک اخلاقی طور تے روس دی طاقت توں مرغوب نظر آن لگے ۔ ایس صلح نامے دے بعد جدوں وی ترکاں تے یورپ دی کسے حکومت دے وچکار لڑائی ہوئی ، ایس دی وجہ سعائیاں دے حق قرار دتے گئے ۔ کھلے لفظاں چ ایہ ہآکھئیا جا سکدا اے کہ ایہہ معاہدہ روس دی وڈی کامیابی تے سلطنت عثمانیہ دے زوال ول اک اہم قدم سی ۔ ایس دیاں ساریاں دفعاں عثمانی سلطنت لئی نقصان دا باعث ، سن ۔
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو1۔ عمر لطفی بارکان (1985ء) پروفیسر عمر بارکانا آرمغان ۔ استمبول یونیورسٹی ۔ صفحہ 48 ۔