وکیپیڈیا

مریخ دی آب و ہوا

مریخ دی آب و ہوا سائنس داناں دے لئی صدیاں توں دلچسپی دا باعث اس لئی رہی اے کیونجے مریخ اوہ واحد چٹانی سیارہ اے جس دی سطح نوں براہ راست مفصل طور اُتے زمین توں دوربین دی مدد توں دیکھیا جا سکدا اے۔

22 فروری 1980ء وچ وائی کنگ اول توں لی گئی لی گئی مریخ دی اک تصویر

اگرچہ مریخ چھوٹا اے جس دی کمیت زمین دا 11 فیصد جدونکہ سورج توں زمین دے مقابلے 50 فیصد زیادہ فاصلہ وی اے، پر اس دی آب و ہوا کافی مشابہ اے، جداں کہ قطبی برفیلی ٹوپیاں، موسمیاتی تغیر تے قابل مشاہدہ موسمیاتی نمونے۔ ایہ مسلسل سیارہ شناساں تے ماہرین موسمیات دی تحقیق دا ہدف بنا رہیا اے۔ موسمی تبدیلی تے میعادی برفیلے دوراں جیسی مماثلت دی وجہ توں اگرچہ مریخ دی آب و ہوا زمین توں مماثلت رکھتی اے پر کچھ بوہت زیادہ اہم اختلافات وی موجود نیں جداں کہ انتہائی پست حرکی جمود۔ مریخ دا کرۂ فضائی دی اونچائی لگ بھگ 11 کلومیٹر یعنی زمین توں 60 فیصد زیادہ اے۔ آب و ہوا دی اہمیت زیادہ اس وقت ہُندی اے جدوں حیات حال جاں ماضی وچ سیارے اُتے موجود رہی ہو۔ آب و ہوا وچ لوگاں دی زیادہ دلچسپی ناسا توں آنے والی انہاں خبراں دی بنیاد اُتے ودھ گئی اے جس وچ دسیا گیا اے کہ جنوبی قطبی برفیلی ٹوپی اُتے ودھدا ہویا عمل تصعید شاید مریخ اُتے متوازی عالمگیری حرارت دا سبب بن رہیا اے۔[۱] اگرچہ حقیقت ایہ اے کہ مریخ دا درجہ حرارت گزشتہ چند دہائیاں وچ تے گر کر ٹھنڈا ہویا اے۔

زمین اُتے موجود آلات دی موجودگی وچ مریخ دی تحقیق ستارویں صدی توں دی جا رہی اے پر مریخ دی کھوج دا آغاز صرف 1960ء دے عشرے دے وسط توں شروع ہویا اے جس وچ قریب توں اس دا مشاہدہ کیتا گیا۔ قریب توں گزرنے والے خلائی جہاز تے مدار گرداں نے اُتے رہندے ہوئے اعداد و شمار نوں مہیا کیتا جدونکہ کئی خلائی گاڑیاں تے جتھے گرداں نے براہ راست ماحولیاتی پیمائشاں نوں ساناں فراہم کیتا۔ زمین دے مدار گرد جدید آلات نے اج ساناں کچھ مفید "وڈی تصویر" دی اے جس توں اساں نسبتاً وڈے موسمی مظہر دا مشاہدہ کر سکدے نیں ۔ 

سب توں پہلا مریخ دے قریب توں گزرنے والا خلائی جہاز مرینیر چہارم سی جو اوتھے 1965ء وچ پہنچا سی۔ اس نے تیزی توں دو دناں وچ (14-15 جولائی 1965ء) نوں اس نوں پار کر لیا سی۔ ایہ مہم محدود سی تے مریخ دی آب و ہوا دے بارے وچ اس دی مہیا کردہ معلومات خام تھاں۔ بعد وچ مرینیر مہمات (مرینیر ششم و مرینیر ہفتم) نے مریخ دی آب و ہوا دے بارے وچ کچھ تشنہ لبی نوں پورا کیتا۔ اعداد و شمار اُتے انحصار کرنے والی آب و ہوا دی تحقیقات دا آغاز 1975ء وچ وائی کنگ پروگرام دے نال شروع ہویا تے مریخ پڑتال گرمدار گرد جداں کھوجیاں دے نال ہن تک جاری اے۔

اس مشاہداندی کم نوں سائنسی کمپیوٹر نقل توں وی مدد دتی گئی جو مریخ دا عمومی گردشی نمونہ کہلاندا اے۔[۲] اس نمونے دے مختلف راستاں نے نہ صرف مریخ دے موسم دے بارے وچ ودھدی ہوئی معلومات دی بلکہ اس طرح دے نموناں دی حد نوں وی بیان کیتا۔

تاریخی آب و ہوا دے مشاہدات

سودھو

1704ء وچ جیاکومو مرالڈی نے پتا لایا کہ جنوبی قطب مریخ دے محوری قطب دا مرکز نئيں اے۔[۳] 1719ء دی مخالفت (جدوں کوئی دوسرا سیارہ اس مقام اُتے ہو کہ اس دے تے سورج دے درمیان زمین بیچ وچ آ جائے) دے دوران، مرالڈی نے دونے قطبین تے انہاں دے طول وچ ہونے والے وقتی تبدیلی دا مشاہدہ کیتا۔

ولیم ہرشل اوہ پہلا فرد سی جس نے اپنے 1784ء دے مقالے وچ پہلی مرتبہ مریخ دے کرۂ فضائی دی کم کثافت دا اندازہ لایا۔ اس مقالہ دا ناں سی "سیارہ مریخ دے قطبی علاقاں دی حیرت انگیز ساخت، اس دے محور دا جھکاؤ، اس دے قطبین دا محل وقوع تے اس دی کرہ نما صورت، اس دے اصل نصف قطر و ماحول توں متعلق چند سراغ "۔ جدوں دو دھندلے ستارے مریخ دے قریب توں لنگھے تو انہاں دی روشنی اُتے کوئی فرق نئيں پیتا، اس طرح ہرشل نے صحیح طرح توں اندازہ لگیا لیا کہ اس دا مطلب ایہ اے کہ مریخ دے ارد گرد روشنی توں مزاحم ہونے والا کرۂ فضائی بوہت ای تھوڑا سا اے۔ 

ہنوری فلوگرگیس دی 1809ء وچ دی جانے والی "زرد بادلاں" دی مریخ دی سطح اُتے دریافت مریخ دے دھول دے طوفاناں دا پہلا معلوم مشاہدہ اے۔[۴] فلوگرگیس نے 1813ء وچ مریخی بہار دے موسم وچ قطبی برف نوں کافی زیادہ کم ہُندا ہویا دیکھیا۔ اس دا قیاس کہ اس مشاہدے دا مطلب ایہ ہویا کہ مریخ زمین توں زیادہ گرم اے غلط ثابت ہویا۔

مریخی قدیمی موسمیات

سودھو

مریخ دے ارضیاندی وقت دے لئی دو قسم دی تاریخاں دا استعمال ہن کیتا جا رہیا اے۔ اس وچوں اک شہابی گڑھاں دی کثافت اُتے انحصار کردا اے تے اس دے تن ادوار نیں  : نواچین (نوحی دور)، ہسپیرین (ہیسپرائی دور) تے ایمیزونی(دیونی دور)۔ جدونکہ دوسرا معدنیاندی تریخ دا اے اس دے وی تن ادوار نیں ۔ فیلوشئین، تهیکیئن تے سڈریکیئن۔

حالیہ مشاہدات و نمونہ جات نے نہ صرف مریخ اُتے حالیہ دور دے آب و ہوا تے ماحول دے بارے وچ معلومات فراہم دی اے بلکہ ماضی دے موسم تے کرۂ فضائی دے بارے وچ وی ساناں دسیا اے۔ کافی عرصے تک ایہ سمجھیا جاندا رہیا سی کہ نوحی دور وچ مریخ دا کرۂ فضائی کاربن توں لبریز سی۔ مریخ اُتے معدن مٹی دے ذخائر دے حال ای وچ کیتے جانے والے طیفی مشاہدے تے معدن مٹی بنانے دی شرطاں[۵] بتاندی نیں کہ اس دور وچ مٹی وچ کاربونیٹ جاں تو نئيں نیں جاں فیر انتہائی گھٹ مقدار وچ نیں ۔ کاربن ڈائی آکسائڈ توں لبریز ماحول وچ مٹی ہمیشہ کاربونیٹ دے نال ہُندی اے اگرچہ ایہ کاربونیٹ بعد وچ آتش فشانی تیزابیت دی وجہ توں حل ہو جاندی اے۔

آپرچونیٹی جتھے گرد دے ذریعہ مریخ اُتے آبیدہ معدن بشمول کچا لوہا تے جیرو سائٹ (لوہے تے پوٹاشیم دا آبی سلفیٹ) دی دریافت تے اسپرٹ جتھے گرد توں گوتھائٹ دی دریافت نے اس نتیجہ اُتے پہنچایا کہ ماضی بعید وچ موسمی حالات مریخ اُتے پانی دے آزادانہ بہاؤ دی اجازت دیندے سن۔ مریخ اُتے موجود کچھ شہابی گڑھاں دی شکلیات بتاندی نیں کہ تصادم دے وقت زمین گیلی سی۔[۶] میدانی کٹاؤ دی شرح [۷] تے مریخی وادیاں دے جال [۸] دونے دے ارض شکلہ دے مشاہدات مریخ دے نوحی دور(4 ارب برس توں وی پہلے) وچ گرم و مرطوب ماحول دا عندیہ دیندے نیں ۔ پر مریخی شہابیاں دے تجزیے بتاندے نیں کہ سطح دے قریب مریخ دا درجہ حرارت گھٹ توں گھٹ پچھلے چار ارب برساں توں 0 ° سینٹی گریڈ توں نیچے ای رہیا اے۔[۹]

کچھ سائنس دان کہندے نیں کہ تھارسس آتش فشاناں دا مریخ دی آب و ہوا اُتے اہم اثر اے۔ پھٹتے ہوئے آتش فشاں عظیم مقدار وچ گیس بالخصوص پانی دے بخارات تے کاربن ڈائی آکسائڈ نوں اگلدے سن۔ آتش فشاناں توں کافی گیس خارج ہوئی سی جس نے مریخ دی ابتدائے آفرینش دے ماحول نوں زمین دے ماحول توں زیادہ کثیف بنا دتا سی۔ آتش فشاناں نے پانی نوں وی کافی مقدار وچ خارج کیتا ہوۓگآ جس توں اس نے پورے سیارے دی سطح تو 120 میٹر دی گہرائی تک ڈھانک لیا ہوۓگآ۔ کاربن ڈائی آکسائڈ اک نباتاندی خانے دے اثر والی گیس اے جو سیارے دا درجہ حرارت بڑھاندی اے: ایہ حرارت نوں زیراں سرخ اشعاع نوں جذب کرکے ودھیا دیتی اے۔ لہٰذا تھارسس آتش فشاں کاربن ڈائی آکسائڈ دا اخراج کرکے مریخ نوں ماضی وچ زمین وانگکا بنا سکدے سن۔ ہو سکدا اے کہ کدی مریخ وچ کافی زیادہ کثیف تے گرم کرۂ فضائی تے سمندر تے/ جاں جھیلاں وی موجود ہو سکدی تھاں۔[۱۰] بہرحال مریخ دی آب و ہوا دے اس معقول عالمگیر موسم دے نمونے نوں بنانا انتہائی دشوار گزار ثابت ہو چکیا اے جس وچ درجہ حرارت تریخ دے کسے وی لمحے میں0 ° توں اُتے رہیا ہو۔[۱۱] بہرحال اس دا سادہ مطلب ایہ اے کہ اس طرح دے نمونے دی درستی توں پیمانہ بندی وچ مسائل دا سامنا کرنا پیندا اے۔

موسم 

سودھو
 
مریخی صبح  کی دھندلاہٹ  - وائی کنگ  مدار گرد اول  (تصویر  1976ء وچ لی گئی)۔

مریخ دا درجہ حرارت تے گردش برس تا برس تبدیل ہُندی اے ( جس طرح توں کسے وی کرۂ فضائی رکھنے والے سیارہ دا ہونا چاہیے)۔ مریخ وچ سمندر نئيں نیں ، جو زمین اُتے سالانہ اندرونی تغیر دے کافی حد تک ذمہ دار ہُندے نیں ۔ مریخ مدار گرد کیمرے توں حاصل کردہ اعداد و شمار نے مارچ 1999ء وچ آنا شروع کیتا تے مریخی ڈھائی برس دے عرصے دی نگہبانی دی[۱۲] جس توں معلوم ہویا کہ مریخ دا موسم تکرار پزیر اے اس طرح توں اوتھے دے موسم دا اندازہ زمین دے موسم دے مقابلے وچ آسانی توں لایا جا سکدا اے۔ اگر کوئی واقعہ کسے برس دے خاص موقع اُتے وقوع پزیر ہُندا اے، دستیاب مواد (جتنا منتشر اے) بتاندا اے کہ اس بات دا کافی امکان اے کہ اوہ اگلے برس تقریباً اسی محل وقوع اُتے دہرایا جائے گا بس اک آدھ ہفتے دا فرق ہو سکدا اے ۔

29 ستمبر 2008ء نوں فینکس خلائی گاڑی نے بادلاں توں گرتی ہوئی برف نوں اپنے اترنے دی جگہ توں 4.5 کلومیٹر اُتے ہیمڈل شہابی گڑھے دے قریب دیکھیا سی۔ زمین اُتے پہنچنے توں پہلے بخارات دی بارش ورگا (بادلاں توں تقاطر دی دھاریاں جو زمین تک پہنچنے توں پہلے ای بھاپ بن کر اُڑ جاندی نیں ) مظہر کہلاندی اے۔[۱۳]

بادل 

سودھو
 
فینکس خلائی جہاز کے اترنے کی جگہ پر برف کے بادلوں کی دس منٹ کے دوران ہونے والی حرکت (29 اگست 2008ء)۔

مریخی دھول دے طوفان باریک ذرّات نوں کرۂ فضائی وچ شامل کر دیندے نیں جنہاں دے گرد بادل بنتے نیں ۔ ایہ بادل سیارے دی سطح توں بوہت زیادہ اونچائی 100 کلومیٹر تک دور جا کر بن سکدے نیں ۔[۱۴] ایہ بادل بوہت دھندلے ہُندے نیں تے انہاں نوں صرف سورج دی روشنی نوں منعکس ہُندا ہویا اندھیرے آسمان وچ ای دیکھیا جا سکدا اے۔ اس طرح توں اوہ میان کروی بادلاں وانگلگتے نیں جن نوں زمین اُتے شب وچ نظر آنے والے تابناک بادل وی کہندے نیں جو ہمارے سیارے توں لگ بھگ 80 کلومیٹر اُتے واقع ہُندے نیں ۔

درجہ حرارت 

سودھو

مریخی درجہ حرارت نوں کئی طرح توں ناپا جاندا اے:

مریخی درجہ حرارت دی پیمائش خلائی دور توں پہلے توں دی جا رہی اے۔ بہرحال ریڈیائی فلکیات دے ابتدائی آلات ور طریقہ جات دی وجہ توں حاصل ہونے والے نتیجے خام تے اک دوسرے توں مختلف ہُندے سن۔[۱۵][۱۶]

ابتدائی سیارے دے کول توں گزرنے والے کھوجیاں (مرینیر چہارم) تے بعد دے مدار گرداں نے فِضا دے بالائی طبقات دے طبعی تے کیمیائی مظاہرِ دا مُطالعہ کرنے دے لئی ریڈیائی گرہن دا استعمال کیتا۔ پہلی سی کیتی گئی طیف پیمائی توں حاصل کردہ کیمیائی بناوٹ دے نال درجہ حرارت تے دباؤ نوں معلوم کیتا جادا سی۔ فیر وی اڑان توں دی جانے والے گرہن صرف انہاں خصائص دی پیمائش کر سکدے سن زمین توں مریخ دی قرص نوں دکھائی دینے والے دخول و اندراج دے خط پرواز دے دو قاطع دے نال ہُندے۔ اس دی وجہ توں موسم دی تصویر کسے خاص مقام دی کسے مخصوص وقت وچ ای حاصل ہو سکدی سی۔ مدار گرداں نے بعد وچ ریڈیائی قطع کرنے دی تعداد نوں ودھیا دتا۔  

بعد دی مہمات جنہاں دی شروعات دہرے مرینیر ششم تے ہفتم دے نال سوویت دے مریخ دوم و سوم دے نال ہوئی، انہاں وچ زیراں سرخ اشعاع دا سراغ لگانے والے سراغ رساں موجود سن جنہاں دا کم شعاع افگن روشنی دی توانائی نوں ناپنا سی۔ مرینیر نہم اوہ پہلا کھوجی سی جس نے مریخ دے مدار وچ 1971ء وچ اپنے دوسرے آلات تے ریڈیائی ٹرانسمیٹر دے نال زیراں سرخ شعاع پیما تے طیف پیما رکھیا۔ وائی کنگ اول و دوم نے نہ صرف اپنے پیش رو دی اساں قدمی زیراں سرخ حرارتی نقشہ گر توں دی۔[۱۷] بلکہ مہم انہاں دور دراز حساسیاں دی معلومات توں برمحل شہابی گرج دی تصدیق دے نال نال[۱۸] اپنے نزول دے وقت بلند عرض البلد درجہ حرارت تے دباؤ نوں ناپنے والے آلات دا وی استعمال کر سکدی سی۔[۱۹]

مریخ اُتے مختلف برمحل حاصل ہونے والی اوسط درجہ حرارت دی قدراں ناپی گئی نیں [۲۰] جس وچ عام قدر منفی 55 °C دی اے۔[۲۱] سطح دا درجہ حرارت خط استواء اُتے دوپہر وچ تقریباً 20 °Cتک پہنچ سکدا اے جدونکہ قطبین اُتے کم توں کم درجہ حرارت منفی 153 °C تک دا ہُندا اے۔[۲۲] وائی کنگ خلائی جہاز دے اترنے دی جگہ اُتے اصل درجہ حرارت 17.2 °C تا 107 °C سی۔ وائی کنگ مدار گرد نے جو مٹی دا سب توں زیادہ گرم درجہ حرارت دا تخمینہ لایا اوہ 27 °C سی۔[۲۳] اسپرٹ جتھے گرد نے دن وچ سب توں زیادہ بلند درجہ حرارت 35 °C تک ناپا تے باقاعدگی توں ناپا گیا درجہ حرارت موسم سرما دے علاوہ 0 °C توں اُتے ای سی۔[۲۴]

ایہ بتاندا گیا کہ "رات دے وقت لئی گئے ہویا دے درجہ حرارت دے اعداد و شمار ہر شمالی بہار تے ابتدائی شمالی موسم گرما وچ مشاہدہ کیتے گئے تجرباندی سہو (±1 °C ) دے اندر توں ملتے جلتے نیں پر دن وچ حاصل کردہ اعداد و شمار کچھ تے کہانی بیان کر دے نیں جس وچ درجہ حرارت سال بہ سال اس موسم وچ 6 °C تک دا تغیر بتاندا اے۔[۲۵] دن رات وچ ایہ اختلاف غیر متوقع اے تے ٹھیک توں سمجھیا نئيں گیا"۔ جنوبی بہار تے گرما وچ تغیر دی وجہ دھول دے طوفان ہُندے نیں جو رات دے پست درجہ حرارت دی قدر نوں ودھدے تے دن دے درجہ حرارت دی زیادہ توں زیادہ قدر نوں کم کر دے نیں ۔[۲۶] ایہ نتیجے سطح دے اوسط درجہ حرارت وچ کم (20 °C) گراوٹ اوربالائی کرۂ فضائی وچ معتدل (30 °C) بڑھاوا دیندے نیں ۔[۲۷]

وائی کنگ توں پہلے تے بعد وچ زمین توں بذریعہ خرد امواج طیف پیمائی توں مریخ دے درجہ حرارت نوں تے جدید طریقے توں ناپا گیا۔ کیونجے خرد امواج دی کرن، جو 1 آرک منٹ دے اندر دی ہُندی اے، سیارے دی قرص توں وڈی ہُندی اے، لہٰذا نتیجے سیاروی اوسط نوں ظاہر کر دے نیں ۔[۲۸] بعد وچ مریخ سیاروی سرویر دے حرارتی اخراجی طیف پیما تے کچھ حد تک 2001ء مریخ مہم دے تھیمس نے نہ صرف زیراں سرخ اشعاع توں پیمائش دی بلکہ خلائی گاڑی، جتھے گرد تے زمینی خرد امواج دے اعداد و شمار دا موازنہ وی کیتا۔ مریخ جانچ پڑتال گر مدار گرد دا مریخ موسم آواز پیما اسی طرح دے کرۂ فضائی دا خاکہ حاصل کر سکدا اے۔

اعداد و شمار "وائی کنگ مہم دے دوران [۲۹] دی نسبت مریخ اُتے حالیہ دہائیاں وچ عمومی طور اُتے سرد کرۂ فضائی دا درجہ حرارت تے کم گرد دی اڑان کوبتاندے نیں"، ہرچند کہ وائی کنگ توں حاصل کردہ پچھلے اعداد و شمار نوں وی کم کیتا گیا اے۔[۳۰] ٹی ای ایس دے اعداد و شمار "زیادہ سرد ( 10 تا 20 کیلون) دا سیاروی کرۂ فضائی دا درجہ حرارت بتاندے نیں جس نوں 1997ء دے دوران حاصل کیتا بمقابل 1997ء دے حضیضِ شمس دے دوران " تے "مریخ دا کرۂ فضائی سیاروی اوج شمسی دے دوران ٹھنڈا، کم دھول والا تے بادلاں توں زیادہ لبریز سی بنسبت اس دے جو وائی کنگ دی موسمی تحقیقات توں حاصل ہویا سی تے اس وچ وی وائی کنگ اعداد و شمار وچ ولسن تے رچرڈسن نے نظر ثانی دی سی۔[۳۱]  

بعد وچ تسلیم کیتے گئے موازنے وچ کوشش کیتی گئی کہ متروک خلائی جہاز دی اطلاعات نوں ضم کیتا جائے، "ایہ ہوائی درجہ حرارت دا خرد امواج دا نامچہ اے جو سب توں زیادہ نمائندگی کرنے والا اے"۔ وائی کنگ دے آئی آر ٹی ایم تے ایم جی ایس ٹی ای ایس دے درمیان کوئی قابل پیمایش سیاروی اوسط درجہ حرارت دا رجحان موجود نئيں اے۔ "وائی کنگ تے ایم جی ایس ہویا دا درجہ حرارت اس دوران لازمی طور اُتے ناقابل شناخت ہوۓگآ، جس توں معلوم چلدا اے کہ وائی کنگ تے ایم جی ایس دے دور وچ لازمی طور اُتے اک ای جیسی آب و ہوا دی حالت موجود ہوگی۔ اس نے اک "مضبوط شاخیت" شمالی تے جنوبی نصف کرۂ دے درمیان پائی، " مریخی سالانہ چکر دا کافی زیادہ متشاکل نمونہ: اک شمالی بہار تے موسم گرما جو نسبتاً ٹھنڈا اے، نہ زیادہ دھول والا اے تے نسبتاً پانی دے بخارات تے برف دے بادلاں توں لبریز اے تے جنوبی موسم گرما وائی کنگ توں مشاہدہ کیتے گئے گرم کرۂ فضائی دے درجہ حرارت وانگہے، جس وچ پانی دے بخارات تے پانی دی برف کم اے تے دھول دی سطح کافی زیادہ اے۔

مریخی پڑتال گر جتھے گرد دے ایم سی ایس (مریخ موسمی صدا پیما) آلے نے اوتھے پہنچنے دے بعد ایم جی ایس دے نال مل کر تھوڑے عرصے تک کم کیتا؛ کم قابلیت والا مریخ مہم دا تھیمس تے مریخ ایکسپریس دے اسپائی کیم دے اعداد و شمار نوں وی اک چنگی طرح توں حاصل کیتے گئے نامچے دے طور اُتے استعمال کیتا جا سکدا اے۔ ایم سی ایس تے ٹی ای ایس توں حاصل کردہ درجہ حرارت عمومی طور اُتے اک دوسرے توں میل کھاندے نیں،[۳۲] پر محققین نے تجزیاندی صحت توں کم ممکنہ خنک دے بارے وچ دسیا اے، ایم سی ایس ایم وائی 28 درجہ حرارت اوسطاً 0.9 (دن وچ) تے 1.7 کیلون (رات وچ) ٹی ای ایس ایم وائی 24 دی پیمائش توں زیادہ ٹھنڈا بتاندے نیں۔[۳۳]

Mars, 4.5ºS, 137.4ºE (2012-present) دا موسم
مہینا جنوری فروری مارچ اپریل مئی جون جولائی اگست ستمبر اکتوبر نومبر دسمبر سال
ودھ توں ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) 6
(43) 		6
(43) 		1
(34) 		0
(32) 		7
(45) 		14
(57) 		20
(68) 		19
(66) 		7
(45) 		7
(45) 		8
(46) 		8
(46) 		۶
اوسطاً ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) -7
(19) 		-18
(-0) 		-23
(-9) 		-20
(-4) 		-4
(25) 		0
(32) 		2
(36) 		1
(34) 		1
(34) 		4
(39) 		-1
(30) 		-3
(27) 		−۵.۷
(۲۱.۷)
اوسطاً گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) -82
(-116) 		-86
(-123) 		-88
(-126) 		-87
(-125) 		-85
(-121) 		-78
(-108) 		-76
(-105) 		-69
(-92) 		-68
(-90) 		-73
(-99) 		-73
(-99) 		-77
(-107) 		−۷۸.۵
(−۱۰۹.۳)
گھٹ توں گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ) -95
(-139) 		-127
(-197) 		-114
(-173) 		-97
(-143) 		-98
(-144) 		-125
(-193) 		-84
(-119) 		-80
(-112) 		-78
(-108) 		-79
(-110) 		-83
(-117) 		-110
(-166) 		−۱۲۷
Source #1: سینٹرو ڈی ایسٹروبائیو لوجیا [۳۴]
Source #2: دوسرے[۳۵][۳۶]، مریخی موسم[۳۷]</ref>

کرۂ فضائی دے خوائص و ترکیب 

سودھو
 
سیارہ مریخ  - سب سے فراواں گیسیں ( کیوریوسٹی جہاں گرد  سے اکتوبر 2012ء میں کیا گیا نمونے کا تجزیہ ۔

کم کرۂ فضائی دا دباؤ 

سودھو

مریخی کرۂ فضائی زیادہ تر کاربن ڈائی آکسائڈ اُتے مشتمل اے تے سطح دا اوسط دباؤ 600 پاسکل اے جو زمین دے 101,000 پاسکل دے دباؤ توں کافی کم اے۔ اس دا اک اثر ایہ ہُندا اے کہ مریخ دا کرۂ فضائی زمین دے کرۂ فضائی دی نسبت بوہت تیزی دے نال دی ہوئی توانائی توں رد عمل کردا اے۔[۳۸] نتیجتاً مریخ وچ ثقلی اثرات دی بجائے شمسی حرارت توں زبردست حرارتی موجاں پیدا ہُندی نیں ۔ ایہ امواج کافی اہمیت دی حامل وی ہو سکدی نیں تے فضائی دباؤ دا ایہ کل 10 فیصد تک دا حصّہ بن سکدی نیں (عام طور توں ایہ 50 پاسکل تک دی ہُندی نیں )۔ زمین دا کرۂ فضائی وی روزانہ جاں نیم روزہ مدوجزر رکھتا اے پر اس دا اثر اتنا زور دار زمین دے کرۂ فضائی دی زیادہ کمیت دی وجہ توں نئيں ہُندا۔ ہرچند کہ مریخ اُتے درجہ حرارت نقطہ انجماد (0 °C) توں اُتے پہنچ جاندا اے پر مائع پانی سیارے دے زیادہ تر حصّہ اُتے قائم نئيں رہ سکدا کیونجے کرۂ فضائی دا دباؤ پانی دے تہرے نقطے توں کہاں نیچے نیں تے پانی دی برف عمل تصعید توں گزر کر پانی دے بخارات وچ بدل جاندی اے۔ استثناء وچ سیارے دے نیچے پست والے حصّے نیں خاص طور توں ہیلس پلانیشیا دے تصادمی طاس جو اس طرح دا مریخ اُتے سب توں وڈا شہابی گڑھا اے۔ ایہ اتنا گہرا اے کہ کرۂ فضائی دا دباؤ اس دی تہ وچ 1155 پاسکل تک جا پہنچتا اے جو تہرے نقطہ توں زیادہ اے لہٰذا اگر درجہ حرارت 0 °C توں اُتے جاندا اے تو اوتھے مائع پانی موجود ہو سکدا اے۔

ہوا 

سودھو
 
کیوریوسٹی جہاں گرد کا پیراشوٹ مریخ  کی ہوا میں پھڑپھڑا تا ہوا (ہائی رائز /ایم آر او) (12 اگست 2012ء سے 13 جنوری 2013ء تک)۔

مریخ دی سطح وچ حرارتی جمود بوہت ای پست اے جس دا مطلب ایہ اے کہ جدوں سورج طلوع ہُندا اے تو ایہ تیزی توں گرم ہو جاندا اے۔ عام طور اُتے روز دا درجہ حرارت قطبی علاقاں توں اگے پیچھے جھولتا اے تے لگ بھگ 100 کیلون ہُندا اے۔ زمین اُتے ہوائاں اکثر ایسے علاقاں وچ بنتی نیں جتھے بر حرارتی جمود تیزی توں تبدیل ہُندا اے جداں کہ سمندر توں خشکی۔ مریخ اُتے سمندر نئيں نیں پر اوتھے اُتے ایسے علاقے موجود نیں جتھے مٹی دا حرارتی جمود تبدیل ہُندا اے جس دی وجہ توں باد سبا و باد نسیم چلتی نیں جس طرح توں زمین اُتے سمندری ہویا چلتی اے۔[۳۹] انٹاریس منصوبہ "مارس اسمال اسکیل ویدر" نے حال وچ مٹی دے قدیمی نموناں دی وجہ توں موجودہ سیاروی آب و ہوائی نموناں وچ ہونے والی کچھ چھوٹی کمزوریاں دیکھی نیں "مریخ اُتے حرارت دا سطح اُتے آنا تے واپس جانا کافی اہم اے، لہٰذا مٹی دی جانچ نوں کافی صحت دے نال کیتا جانا اے۔"[۴۰] اس طرح دی کمزوریاں نوں درست کر لیا گیا جس توں مستقبل وچ مزید صحت دے نال جانچ دی جا سکے گی پر پرانے مریخی آب و ہوائی نمونے اُتے انحصار کرنا کافی مشکوک ہوۓگآ۔ کم ارض البلد اُتے ہیڈلے دا چکر کم کردا اے تے ایہ اسی طرح دا عمل اے جو زمین اُتے باد مراد و باد مخالف پیدا کردا اے۔ بلند ارض البلد اُتے اُچے تے پست دباؤ والے علاقاں دا سلسلہ موسم اُتے اپنا غلبہ جمائے ہوئے رہندا اے جس نوں باروکلینک موجی دباؤ کہندے نیں ۔ مریخ زمین دی نسبت ٹھنڈا تے خشک اے کیونجے اوتھے اُتے دھلائی کرنے دے لئی کسے قسم دی بارش نئيں ہُندی (سوائے کاربن ڈائی آکسائڈ دی ژالہ باری دے )۔[۴۱] اس طرح دا حالیہ طوفانی جھکڑ ہبل خلائی دوربین نے دیکھیا اے۔ (تصویر نیچے اے)۔ مریخ تے زمین دے ہیڈلے دے چکر وچ جو اہم فرق اے اوہ انہاں دی رفتار دا اے جس دی پیمائش الٹ کر وقت دے پیمانے اُتے دی اے۔[۴۲] الٹ کر وقت دا پیمانہ 100 مریخی دن اے جدونکہ زمین اُتے ایہ اک برس دا ہُندا اے۔

 
مریخی گرد کے بگولے  - ایمیزونی  پلانیشیا  میں  (10 اپریل 2001ء) (مزید) ویڈیو (02:19))

دھول دے طوفاناں دا اثر 

سودھو
 
2001ء میں ہیلس طاس کے دھول کے طوفان
 
سولس , 1225 (4.1), 1233 (3.8), 1235 (4.7) کے دوران مریخی افق کا وقفہ جاتی  نظارہ  بتاتا ہے کہ جولائی 2007ء میں کتنی سورج کی روشنی  دھول کے طوفان سے رکی۔ 4.7 کا تاؤ  99 فیصد  روشنی میں کمی کا بتاتا ہے۔
مریخ پر دھول کے طوفان۔
 
نومبر 18، 2012ء
 
نومبر 25، 2012ء
آپرچونیٹی اور کیوریوسٹی جہاں گردوں کے محل وقوع پر غور کریں (ایم آر او)۔

جب1971ء وچ مرینیر نہم مریخ اُتے پہنچا تو دنیا نوں امید سی کہ سطح دی نواں تازہ تصویر مفصل دیکھنے نوں ملے گی۔ پر اس وقت انھاں دیکھنے نوں جو چیز ملی اوہ سیاروی پیمانے دا دھول دا طوفان سی تے جو واحد چیز اس دھند وچ نظر آ رہی سی[۴۳] اوہ گرانڈیل آتش فشاں اولمپس مونس سی۔ طوفان اک مہینے دے عرصے تک چلا، سائنس داناں نوں معلوم ہویا کہ ایہ اک ایسا مظہر اے جو مریخ اُتے کافی عام اے۔

جداں کہ وائی کنگ خلائی جہاز نے سطح توں دیکھیا، " سیاروی دھول دے طوفان دے دوران یومیہ درجہ حرارت پنجاہ ڈگری توں لے کر صرف دس ڈگری دے درمیان ای رہندا اے تے اس دوران ہویا دی رفتار کافی تیز ہو جاندی اے – حقیقت وچ طوفان دے آنے دے اک ای گھنٹے وچ ایہ ودھ کر 17 میل فی سیکنڈ تک ہو جاندی اے جتھے جھکڑاں دی رفتار 26 میل فی سیکنڈ تک جا پہنچتی اے۔ اگرچہ کسے وی جگہ کسے وی قسم دے مادّے دی منتقلی دا مشاہدہ نئيں کیتا گیا، اس دی بجائے دھول جدوں سطح اُتے بیٹھی تو سطح اُتے ہونے والی روشنی تے اختلاف وچ بتدریج کمی دیکھی گئی ۔" 26 جون 2001ء نوں ہبل خلائی دوربین نے دھول دے طوفان نوں مریخ دے ہیلس طاس وچ دیکھیا (تصویر داہنی طرف اے)۔ اک دن دے بعد طوفان پھٹ کر اک سیاروی واقعہ بن گیا۔ مداری پیمائش توں معلوم ہویا کہ اس دھول دے طوفان نے سطح دے اوسط درجہ حرارت نوں گرا دتا جدونکہ مریخ دے کرۂ فضائی دے درجہ حرارت نوں 30 °C تک ودھیا دتا۔ مریخی کرۂ فضائی دی کم کثافت دا مطلب ایہ ہویا کہ 18 توں 22 میٹر فی سیکنڈ دی ہوائاں دھول نوں سطح توں اٹھانے دے لئی درکار ہُندی نیں ، پر کیونجے مریخ بوہت زیادہ خشک اے، لہٰذا دھول کرۂ فضائی وچ زمین دے مقابلے وچ زیادہ عرصے تک قیام کر سکدی اے۔ زمین اُتے دھول نوں چھیندی ای بارش دھو ڈال دیتی اے۔ دھول دے طوفان دے بعد آنے والے موسم وچ دن دا درجہ حرارت اوسط درجہ حرارت توں 4 °C کم سی۔ اس دی وجہ سیاروی پیمانے اُتے ہلکے رنگ دی دھول سی جس نے سیارے نوں ڈھانپا ہویا سی تے جو دھول دے طوفان توں نکلی سی تے اس نے وقتی طور اُتے مریخ دا درجہ بیاض ودھیا دتا سی۔[۴۴]

2007ء دے وسط وچ اک سیاروی پیمانے دے دھول دے طوفان نے شمسی توانائی توں چلنے والے اسپرٹ تے آپرچونیٹی مریخ کھوجی جتھے گرداں دے لئی خطرہ دا نقارہ اس طرح بجایا کہ شمسی پینل توں حاصل کردہ توانائی دی مقدار نوں اتنا کم کر دتا کہ انہاں نوں زیادہ تر سائنسی تجربات بند کرنے پئے تے طوفان دے ختم ہونے دا انتظار کرنا پیتا۔[۴۵] دھول دے طوفاناں دے ختم ہونے دے بعد وی جتھے گرداں نوں ملنے والی توانائی کافی کم سی کیونجے دھول دے بیٹھنے وچ کافی وقت لگیا سی۔

حضیض شمس دے دوران دھول دے طوفان کافی عام نیں کیونجے اس وقت سیارہ اوج شمس دے مقابلے وچ 40 فیصد زیادہ سورج دی روشنی نوں حاصل کردا اے۔ اوج شمس دے دوران پانی دی برف دے بادل کرۂ فضائی وچ بن کر دھول دے ذرّات توں متعامل ہُندے نیں تے سیارے دے درجہ حرارت اُتے اثر انداز ہُندے نیں ۔[۴۶]

ایسا قیاس کیتا جاندا اے کہ مریخ اُتے دھول دے طوفان، طوفاناں نوں بنانے وچ اسی طرح دا کردار ادا کر سکدے نیں جداں کہ زمین اُتے پانی دے بادل کر دے نیں ۔1950ء دے عشرے دے بعد توں کیتے جانے والے مشاہدات بتاندے نیں کہ کسے مخصوص مریخی برس وچ دھول دے سیاروی طوفاناں دے آنے دا امکان لگ بھگ تن وچوں اک اے۔[۴۷]

  تبدیلی

سودھو

مریخ اُتے ارضیاندی تبدیلی دا عمل مریخ دے کرۂ فضائی دی ہویا دے نظام وچ چیزاں نوں شامل کرنے دے لئی کافی اہم اے۔ اچھلتے کودتے ریت دے ذرّات اسپرٹ جتھے گرد اُتے لگے ہوئے ایم ای آر توں مشاہدہ کیتے گئے نیں ۔[۴۸] نظریہ و حقیقی مشاہدات آپس وچ اک دوسرے توں میل نئيں کھاندے ، کلاسیکل نظریہ اصل جتھے دے قلانچاں بھرتے ذرّات دے بارے وچ خاموش اے۔[۴۹] اک نیا نمونہ زیادہ بہتر طور توں نویں جتھے دے مشاہدات دے بارے وچ بتاندا اے کہ اک جگہ توں دوسری جگہ حرکت کر دے ہوئے ذرّات برقی میدان پیدا کر دے نیں جس توں اس عمل وچ مزید تیزی آ جاندی اے۔ مریخ دے دھول دے اچھلتے کودتے ذرّات زمین دے ذرّات دے مقابلے وچ نہ صرف 100 گنا زیادہ اُچا تے لمبا خط پرواز رکھدے نیں بلکہ انہاں دی سمتی رفتار وی 5 تا 10 گنا زیادہ ہُندی اے۔[۵۰]

متواتر شمالی  چھلے دار بادل 

سودھو
 
مریخ پر عظیم الجثہ بادلوں  کا ہبل خلائی دوربین سے نظارہ

شمالی قطبی علاقے وچ اک وڈا ڈونَٹ جیسی صورت دا بادل مریخی برس وچ لگ بھگ اک ای وقت وچ نظر آندا اے تے اس دا حجم وی اک ای جداں ہُندا اے۔[۵۱] ایہ صبح بنتا اے تے مریخ دی دوپہر ہونے تک منتشر ہو جاندا اے۔ بادل دا بیرونی قطر لگ بھگ 1,600 کلومیٹر دا ہُندا اے جدونکہ اندرونی سوراخ جاں اکھ 320 کلومیٹر اُتے پھیلی ہوئی ہُندی اے۔[۵۲] بادل دے بارے وچ گمان اے کہ اوہ پانی دی برف دا ہوۓگآ لہٰذا اس دا رنگ مریخ دے دوسرے عمومی دھول دے طوفاناں دے برخلاف سفید ہُندا اے۔

ایہ آندھی دے طوفان وانگہوندا اے پر ایہ گھومتا نئيں اے۔ بادل شمالی موسم گرما وچ اُچے ارض البلد اُتے ظاہر ہُندے نیں ۔ اندازہ اے کہ ایسا شمالی قطب اُتے منفرد آب و ہوا دی صورت حال دی وجہ توں ہُندا اے۔ آندھی جداں طوفاناں نوں پہلی مرتبہ وائی کنگ مدار گرد دے نقشہ جاندی پروگرام دے دوران دیکھیا گیا، پر شمالی چھلے دار بادل اس توں تن گنا زیادہ وڈے سن۔ بادلاں دا سراغ کافی کھوجیاں تے دوربیناں بشمول ہبل تے مریخ سیاروی سرویر نے لایا اے۔

دوسرے دہرائے جانے والے واقعات وچ دھول دے طوفان تے دھول دے جھکڑ نیں ۔

میتھین دی موجودگی 

سودھو
ہور دیکھو: مریخ کا کرۂ فضائی#میتھین
 
میتھین کا نقشہ
 
مریخ پر میتھین - ممکنہ ماخذ و غرقاب

ہرچند کہ میتھین زمین اُتے نباتاندی خانے دے اثر والی گیس اے، اس دی معمولی مقدار دی مریخ اُتے موجودگی دے دعوے دا اثر مریخ دے سیاروی آب و ہوا اُتے انتہائی تھوڑا اثر ہوۓگآ۔ فی ارب وچوں چند حصّوں وچ میتھین دے مرتکز ہونے دا سراغ لگیا اے تے مریخ دے کرۂ فضائی وچ اس دی موجودگی دا پہلی مرتبہ ناسا دی اک ٹیم نے گوڈارڈ اسپیس فلائٹ سینٹر وچ 2003ء وچ پتا لایا۔[۵۳][۵۴]

مارچ 2004ء وچ مریخ کھوجی مدار گرد [۵۵][۵۶][۵۷][۵۸] تے کینیڈا فرانس ہوائی دوربین [۵۹] توں زمین توں کیتے جانے والے مشاہدات وی بتاندے نیں کہ میتھین کرۂ فضائی وچ اک مول دا کچھ ای حصّہ اے یعنی لگ بھگ 10 نینو مول فی مول۔[۶۰] بہرحال انہاں مشاہدات دی پیچیدگی نے انہاں نتیجے دے معتبر ہونے اُتے گرما گرم مباحثاں نوں جنم دے دتا اے۔[۶۱]

کیونجے موجودہ مریخی حالات وچ بالائے بنفشی اشعاع نوں میتھین نوں توڑنے وچ صرف 350 برس دا عرصہ درکار ہوۓگآ، لہٰذا اگر میتھین موجود اے تو کوئی ایسے ماخذ وی موجود ہوۓگآ جو اس نوں دوبارہ فضا وچ بھر رہیا ہوۓگآ۔[۶۲] آبیدہ مشبک[۶۳] جاں پانی دی چٹاناں وچ ہونے والے رد عمل[۶۴] میتھین دا ممکنہ ارضیاندی ماخذ ہو سکدے نیں پر فی الوقت مریخی میتھین دے وجود جاں اس دے ماخذ دے بارے وچ کوئی اتفاق رائے موجود نئيں اے۔

کیوریوسٹی جتھے گرد مریخ اُتے اگست 2012ء وچ اترا۔ ایہ اس قابل سی کہ نہ صرف اوتھے اُتے موجود گیساں دی صحت دے نال پیمائش کر سکے بلکہ میتھین دے مختلف اساں جاؤں نوں وی اک دوسرے توں الگ شناخت کرسکے۔[۶۵] اساں آہنگ لیزر طیف پیما توں کیتے جانے والی پہلی پیمائش نے اشارہ دتا کہ اک ارب وچوں 5 حصّہ میتھین خلائی گاڑی دے اترنے والی جگہ اُتے موجود سی۔[۶۶] 19[۶۷][۶۸][۶۹] ستمبر 2013ء نوں ناسا دے سائنس داناں نے کیوریوسٹی توں مزید ناپ تول دی جس وچ انہاں نے بتاندا کہ کرۂ فضائی وچ موجود میتھین دا سراغ نئيں مل سکیا۔ اس دے ملنے دے امکان دی قدر 0.18±0.67 فی ارب حصّے دی سی جس دی زیادہ توں زیادہ حد 1.3 فی ارب حصّہ سی (95% اعتمادی انتہا دے نال)۔[۷۰]

16 دسمبر 2014ء وچ ناسا نے بتاندا کہ کیوریوسٹی جتھے گرد نے "دس گنازیادہ " مریخ دے کرۂ فضائی وچ مقامی میتھین دی مقدار دا سراغ لایا اے۔ نمونہ جاندی پیمائش " 20 مہینے دے دوران درجن بھر" لئی گئے جس وچ پتا لگیا کہ 2013ء دے آخر تے 2014ء دے شروع وچ اوسطاً فی ارب وچ 7 حصّے میتھین کرۂ فضائی وچ پائی گئی۔" اس توں پہلے تے بعد وچ اوسط اس سطح دا دسواں حصّہ سی۔[۷۱][۷۲]

ہندوستانی مریخ مدار گرد مہم 5 نومبر 2013ء نوں چھڈی گئی جس وچ کوشش دی جائے گئی کہ اگر میتھین وجود رکھتی اے تو اس دا سراغ لگیا کر اس دے ماخذ دی نقشہ کشی دی جا سکے۔[۷۳] ایکزو مارس گیسی سراغ رساں جتھے گرد دا چھڈنے دا منصوبہ 2016ء وچ اے جو نہ صرف میتھین دی مزید تحقیق کرے گا[۷۴][۷۵] بلکہ اس دی انحلال ہونے دے بعد بننے والی ضمنی پیداوار فارمل ڈی ہائیڈ تے میتھانول دا وی تجزیہ کرے گا۔

کاربن ڈائی آکسائڈ دی نقاشی 

سودھو

مریخ پڑتال گر جتھے گرد توں حاصل کردہ تصویراں مریخ دی منفرد آب و ہوا دی وجہ توں ہونے والے اک غیر معمولی کٹاؤ نوں بتاندی نیں ۔ بہار دی گرمی کچھ علاقاں وچ کاربن ڈائی آکسائڈ دی برف نوں عمل تصعید توں گزارتی اے جس توں اوہ اُتے دی جانب بہتی اے جس توں انتہائی غیر معمولی نقوش بنتے نیں جس نوں "عنکبوندی نالیاں" کہندے نیں ۔[۷۶] صاف شفاف کاربن ڈائی آکسائڈ دی برف سردیاں وچ بنتی اے تے جدوں بہار وچ سورج دی روشنی سطح نوں گرم کردتی اے، تو اوہ کاربن ڈائی آکسائڈ نوں گیس وچ تبدیل کر دیتی اے جو شفاف کاربن ڈائی آکسائڈ دی برف وچوں لنگھدے ہوئے اُتے ول جاندی اے۔ برف وچ موجود کمزور تھاں دی وجہ توں برف کاربن ڈائی آکسائڈ دے چشمے بناندی اے۔ 

پہاڑ 

سودھو
 
سیارہ مریخ  - طیرانپذیر گیسیں ( کیوریوسٹی جہاں گرد اکتوبر 2012ء)

مریخی طوفان مریخ دے وڈے پہاڑی سلسلاں اُتے کافی اثر انداز ہُندے نیں ۔[۷۷] انفرادی پہاڑ جداں کہ اولمپس مونس (27 کلومیٹر) مقامی موسم اُتے اثر انداز ہو سکدا اے پر وڈے موسمیاتی اثرات تھارسس علاقے وچ موجود وڈے آتش فشاناں دے اجتماع دی وجہ توں ہو سکدے نیں ۔

پہاڑیاں دی وجہ توں اک دہرایا ہویا موسمی اثر دا مظہر مرغولہ نما دھول دے بادل نیں جو ارشیا مونس دے اُتے بنتے نیں ۔ ارشیا مونس دے اُتے مرغولہ دھول دے بادل آتش فشاں دے اُتے 15 توں 30 کلومیٹر تک اُچے ہو سکدے نیں ۔[۷۸] ارشیا مونس دے اُتے مریخی سال دے دوران ہر وقت بادل موجود رہندے نیں جو موسم گرما دے آخر وچ اوج اُتے پہنچ جاندے نیں ۔ [۷۹]

پہاڑ دے گرد موجود بادل موسمی تغیر دا اظہار کر دے نیں ۔ اولمپس مونس تے ایسکریس مونس اُتے بادل جنوبی نصف کرہ دی موسم بہار و گرما وچ ظاہر ہُندے نیں تے زیادہ توں زیادہ 900,000 مربع کلومیٹر توں لے کر 1,000,000 مربع کلومیٹر تک دے علاقے وچ موسم بہار دے آخر وچ جا پہنچتے نیں ۔ موسم سرما وچ بوہت ای کم بادل نظر آندے نیں ۔ مریخ دے عمومی چکر دے نمونے توں لگائے گئے اندازے کیتے گئے مشاہدات توں میل کھاندے نیں۔ 

قطبی ٹوپیاں 

سودھو
 
ایک خاکہ جو یہ بتاتا ہے کہ مریخ آج سے لگ بھگ 21 لاکھ برس سے لے کر 4 لاکھ برس کے دوران  برفیلے دور میں کیسا دکھائی دیتا ہوگا، اس وقت مریخ کا محوری جھکاؤ آج کے جھکاؤ سے کہیں زیادہ سمجھا جاتا ہے۔
 
ہائی رائز سے لی گئی " گہرے گنبدوں جیسے داغوں"  اور پنکھے نما ساختوں کی تصویر  جس کو مریخ پر کاربن ڈائی آکسائڈ گیس کے چشمے  جنوبی قطب کے برفیلے قرطاس پر بناتے ہیں۔

مریخ دے جنوبی تے شمالی قطبین اُتے برف دی ٹوپیاں نیں جو زیادہ تر پانی دی برف اُتے مشتمل نیں ؛ بہرحال منجمد کاربن ڈائی آکسائڈ (خشک برف) اس دی سطح اُتے وی موجود اے۔ خشک برف شمالی قطبی علاقے (پلانم بوریم) وچ صرف سردی وچ جمع ہُندی اے، گرمیاں وچ مکمل طور اُتے عمل تصعید توں لنگھدی اے جدونکہ جنوبی قطبی علاقے وچ اٹھ میٹر تک دی موٹی دائمی خشک برف دی تہ موجود اے۔[۸۰] اس فرق دی وجہ جنوبی قطب دی زیادہ اونچائی اے۔

موسم سرما وچ قطبین اُتے کرۂ فضائی اس قدر مرتکز ہو جاندا اے کہ کرۂ فضائی دا دباؤ اس دی اوسط قدر دا اک تہائی رہ جاندا اے۔ ایہ تکثیف ہونے تے بخارات بننے دا عمل دی وجہ توں غیر تکثیف شدہ گیساں دے تناسب وچ معکوس تبدیلی دی صورت وچ بنتا اے۔ مریخ دے مدار دا بیضوی پن دوسرے عوامل دے نال اس چکر اُتے اثر انداز ہُندا اے۔ کاربن ڈائی آکسائڈ دے عمل تصعید دی وجہ توں بہار و خزاں دی ہوائاں اس قدر طاقتور ہُندی نیں کہ اوہ اُتے بیان کیتے ہوئے سیاروی دھول دے طوفاناں دا سبب بن جاندی نیں ۔[۸۱]

شمالی قطبی ٹوپی مریخ دے شمالی موسم گرما وچ لگ بھگ 1,000 کلومیٹر دے رقبے دا ہو جاندا اے [۸۲] تے اندازہً 16 لکھ مکعب کلومیٹر برف اُتے مشتمل ہُندا اے جس نوں اگر ٹوپی اُتے برابر پھیلایا جائے تو 2 کلومیٹر گہری تہ بنا دے گی[۸۳]( اس دا مقابلہ گرین لینڈ دی 28 لکھ 50 لکھ مکعب کلومیٹر دی برف دی تہ توں کیتا جا سکدا اے)۔ جنوبی قطبی ٹوپی دا نصف قطر 350 کلومیٹر اے جدونکہ اس دی زیادہ توں زیادہ موٹائی 3 کلومیٹر دی اے۔[۸۴] دونے قطبین مرغولہ نما حوض دکھاندی نیں جس دے بارے وچ پہلے خیال کیتا جادا سی کہ اوہ برف دے عمل تصعید تے پانی دے بخارات دی تکثیف دے نال نال شمسی حرارت دا نتیجہ ہوں گی۔[۸۵][۸۶] برف وچ گھس کر تجزیہ کرنے والی ریڈیائی لہراں- ایس ایچ اے آر اے ڈی توں حاصل کردہ اعداد و شمار دے حالیہ نتیجے بتاندے نیں کہ مرغولہ نما حوض اک منفرد واقعہ وچ بنے نیں ایہ بلند قطب توں آنے والی بلند کثافت دی نشیبی ہواؤں توں بنے نیں جنہاں نے وڈے طول موج دے فرش وی بنائے نیں ۔[۸۷][۸۸] مرغولہ نما صورت کوریولس اثر (زمین دی گردِش دی وجہ توں کِسی مُتحرک چیز دے رُخ وچ اِنحراف)توں بنے نیں ، بعینہ جداں زمین اُتے ہوائاں آندھی وچ مرغولے بناندی نیں ۔ حوض کسے وی برف دی ٹوپی دے نال نئيں بنی بلکہ انہاں نے 24 لکھ توں لے کر 5 لکھ دے درمیان ماضی وچ بننا شروع کیتا جدوں موجودہ برف دی ٹوپی تن تہائی بن چکی سی۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ موسمی تبدیلی دی وجہ توں ایہ بننا شروع ہوئی۔ مریخی موسماں وچ آنے والے درجہ حرارت وچ اتار چڑھاؤ دے بعد دونے قطبین سکڑ کر دوبارہ ودھے نیں ؛ اس دے علاوہ کچھ لمبے عرصے تک چلنے والے رجحانات وی نیں جن نوں حالے تک مکمل نئيں سمجھیا گیا اے۔ 

جنوبی نصف کرہ دے موسم بہار دے دوران جنوبی قطب اُتے خشک برف دے اجتماع وچ ہونے والی شمسی حرارت دی وجہ توں کچھ جگہاں پرجزوی شفاف برف دی سطح دے نیچے دبی ہوئی کاربن ڈائی آکسائڈ جمع ہو جاندی اے، تاریک زیراں طبق دھوپ نوں جذب کرکے گرم ہو جاندا اے۔ ضروری دباؤ حاصل کرنے دے بعد، گیس برف نوں چشماں جیسی دھاراں دی صورت وچ پھاڑ دیتی اے۔ ہرچند کہ اخراج دا مشاہدہ براہ راست نئيں کیتا گیا، پر ایہ اپنے ثبوت تاریک گنبد جداں دھباں تے برف دے اُتے ہلکے پنکھ دی صورت وچ چھڈ دیتی اے۔ ایہ دھبے تے پنکھ اس ریت و دھول توں بنتے نیں جو اس طرح دے اخراج دے نال نکلتے نیں ۔ مکڑی جداں دراڑاں دے نمونے گیس دے گرد موجود برف دے نیچے بن جاندے نیں [۸۹][۹۰](دیکھو مریخ اُتے چشمے۔) ٹرائیٹن اُتے وائیجر دوم نے جو نائٹروجن گیس دے اخراج دا مشاہدہ کیتا اوہ وی اسی طرح دے نظام دی وجہ توں وقوع پزیر سمجھے جاندے نیں ۔

شمسی ہویا 

سودھو

مریخ نے اپنے مقناطیسی میدان دا زیادہ تر حصّہ چار ارب برس پہلے کھو دتا سی۔ نتیجتاً شمسی ہویا تے کائناندی اشعاع مریخ دے روانی کرہ توں براہ راست متعامل ہُندی نیں ۔ اس دی وجہ توں اس دا کرۂ فضائی لطیف ای رہندا اے۔ اگر شمسی ہوائاں بیرونی کرۂ فضائی دی پرت توں مسلسل جوہراں نوں نہ اکھاڑاں تو اس دا کرۂ فضائی اس قدر مہین نہ ہُندا۔[۹۱] مریخ اُتے کرۂ فضائی دا زیادہ تر نقصان اسی شمسی ہویا دے زیر اثر ہویا اے۔ موجودہ نظریہ کمزور شمسی ہویا دے بارے وچ بتاندا اے لہٰذا فی الوقت مریخ دے ماحول دی تباہی ماضی دے مقابلے وچ کافی کم اے۔

موسم 

سودھو
 
بہار میں برف میں ہونے والا تصعیدی عمل برف کی پرت کے نیچے موجود دھول کو موسمی برف کے اوپر پنکھ جیسی صورت  کے ذخائر  کی شکل  دے دیتی ہے۔

مریخ اپنے محور اُتے 25.2° جھکیا ہویا اے۔ اس دا مطلب ایہ ہویا کہ مریخ اُتے موسم اسی طرح ہُندے نیں جداں کہ زمین اُتے۔ مریخ دے مدار دا بیضوی پن 0.1 اے جو زمین دے موجودہ تقریباً 0.02 دے بیضوی پن توں کہاں زیادہ اے۔ مریخ دے مدار دے زیادہ بیضوی پن دی وجہ توں سیارے دے سورج دے گرد چکر لگانے دے دوران آفتاب زدگی وچ کافی تغیر رہندا اے (مریخ دا اک برس 687 دن یعنی زمین دے لگ بھگ 2 برس دے برابر ہُندا اے)۔ زمین وانگمریخ دا ترچھا پن موسم اُتے غالب رہندا اے، زیادہ بیضوی پن دی وجہ توں جنوبی نصف کرہ وچ موسم سرما لمبا جدونکہ شمالی نصف کرہ وچ کم تے گرم رہندا اے۔

ہن ایہ بات چنگی طرح معلوم ہو گئی اے کہ برف اس وقت جمع ہوئی سی جدوں مریخ دا محوری جھکاؤ اج دے مقابلے وچ کافی مختلف سی ( سیارے دے گھماؤ دا محور کافی ڈگمگاندا اے یعنی کہ اس دا زاویہ وقت دے نال تبدیل ہُندا رہندا اے)۔[۹۲][۹۳][۹۴] چند برساں پہلے مریخ دے محور دا جھکاؤ حالیہ 25 ڈگری دی بجائے 45 ڈگری سی۔ اس دے جھکاؤ نوں ترچھا پن وی کہندے نیں ۔ اس وچ تغیر دی وجہ اس دے دو چوتھے مہتاب نیں جو اس دے جھکاؤ نوں ہمارے چاند وانگاستحکام نئيں بخشتے۔

مریخ دے اکثر خدوخال بطور خاص اسمینس لاکس چو گوشہ وچ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ برف دے کافی ذخائر موجود ہون گے۔ برف دے ماخذ نوں بیان کرنے دا سب توں مقبول نمونہ ایہ اے جس وچ کہیا جاندا اے کہ سیارے دی محوری گردش دے جھکاؤ وچ ہونے والی وڈی تبدیلیاں دی وجہ توں آب و ہوا تبدیل ہو گئی ہو گئی۔ کچھ وقتاں وچ تو جھکاؤ 80 درجے توں وی زیادہ سی۔[۹۵][۹۶] جھکاؤ وچ وڈی تبدیلیاں مریخ اُتے برف توں لبریز کئی خدوخال نوں بیان کردتی نیں ۔ 

تحقیق بتاندی اے کہ جدوں مریخ دا جھکاؤاس دے حالیہ 25 درجے دے جھکاؤ توں 45 درجے تک پہنچتا اے تو برف قطبین اُتے مزید مستحکم نئيں رہتی۔[۹۷] مزید براں اتنے بلند جھکاؤ اُتے ذخیرہ شدہ ٹھوس کاربن ڈائی آکسائڈ (خشک برف) وی عمل تصعید توں لنگھدی اے، اس طرح توں کرۂ فضائی دا دباؤ ودھ جاندا اے۔ ایہ ودھیا ہویا دباؤ کرۂ فضائی وچ مزید دھول دے جمع ہونے دا باعث بنتا اے۔ کرۂ فضائی وچ موجود نمی ژالہ جاں جمی ہوئی برف دے داناں دی صورت وچ گرتی اے۔ حساب بتاندے نیں کہ اس طرح دا مادّہ وسطی ارض البلد وچ مرتکز ہو جائے گا۔[۹۸][۹۹] مریخی ماحول دا عمومی چکر دا نمونہ بتاندا اے کہ برف توں بھرپور دھول انھاں علاقاں وچ جمع ہو گئی جتھے برف توں لبریز خدوخال موجود نیں ۔ جدوں جھکاؤ کم قدر ول واپس جاندا اے تو برف واپس عمل تصعید( براہ راست گیس وچ بدل جاندی اے) توں لنگھدی اے تے اپنے پیچھے دھول چھڈ دیتی اے۔[۱۰۰][۱۰۱] پیچھے چھڈے جانے والی دھول نیچے دے مادّے نوں ڈھک لیندا اے اس طرح اُچے جھکاؤ دے ہر چکر وچ کچھ برف توں لبریز غلاف پیچھے رہ جاندا اے۔[۱۰۲] ایہ بات قابل ذکر اے کہ ہموار سطح دی غلاف دی پرت شاید نسبتاً حال دے مادّے نوں ظاہر کردتی اے۔ نیچے اس ہموار غلاف دی پرتاں دی کچھ تصویراں موجود نیں جو کدی آسمان توں گرے سن۔ 

  •  
    ہائی رائز سے حاصل کردہ تصاویر میں دیکھا جا سکتا ہے کہ غلاف فیتھونٹس چو گوشہ کے اندر موجود شہابی گڑھے کا کچھ حصّہ ڈھانپے ہوئے ہیں۔ شہابی گڑھے کے بیرونی کنارے پر غلاف ایک پرت کی طرح نظر آتا ہے۔ اس سے معلوم ہوتا ہے کہ غلاف ماضی میں ایک سے زیادہ مرتبہ جمع ہوا ہوگا۔ ہائی رائز سے لی گئی تصاویر ہائی وش پروگرام کے تحت لی گئی ہیں۔ پرتیں اگلی تصویر میں بڑی نظر آ رہی ہیں۔
  •  
    پچھلی لی گئی تصویر میں غلاف کی پرتوں میں اضافہ۔ چار سے پانچ پرتیں دکھائی دے رہی ہیں۔ محل وقوع فیتھونٹس چو گوشہ ہے۔

موسم غیر یکساں لمبائی بتاندے نیں جو درج ذیل نیں  :

موسم سولس
(مریخ اُتے)		 دن
(زمین اُتے)
شمالی موسم بہار، جنوبی موسم خزاں: 193.30 92.764
شمالی موسم گرما، جنوبی موسم سرما: 178.64 93.647
شمالی موسم خزاں، جنوبی موسم بہار: 142.70 89.836
شمالی موسم سرما، جنوبی موسم گرما: 153.95 88.997

ترچھے پن تے بیضوی پن دی صف بندی وچ تقدیم دی وجہ توں عالمگیری حرارت تے ٹھنڈے ہونے دا عمل ( عظیم موسم گرما و سرما) 170,000 برس دے دورانیے دے نال۔[۱۰۳] 

زمین وانگمریخ دا ترچھا پن کچھ عرصے دے بعد تبدیل ہُندا اے جس دی وجہ توں آب و ہوا وچ لمبے عرصے تک رہنے والی تبدیلیاں ہُندی نیں ۔ اک مرتبہ فیر مریخ اُتے اس دا اثر زیادہ اس لئی ہُندا اے کیونجے اس دے کول کوئی ایسا چاند نئيں اے جو اس نوں استحکام دے سکے۔ نتیجتاً ترچھا پن 45 درجے تک تبدیل ہو سکدا اے۔ فرانس دے نیشنل سینٹر فار سائنٹفک ریسرچ دے جیکس لسکر دلیل دیندے نیں کہ اس طرح آب و ہوا دی تبدیلی مریخ دے شمالی قطب دی برفیلی ٹوپی دی پرتاں دی ہیئت وچ دیکھی جا سکدی اے۔[۱۰۴] حالیہ تحقیق بتاندی اے مریخ اک گرم بین ثلجی دور وچ اے جو 100,000 برس توں زیادہ عرصے توں موجود اے۔[۱۰۵]

کیونجے مریخی سیاروی مساحت کنندہ مریخ دا مشاہدہ چار مریخی برس تک کردا رہیا سی لہذا ایہ معلوم ہویا کہ مریخی موسم سال بہ سال اک جداں ای ہُندا اے۔ اس وچ پائے جانے والے فرق دا براہ راست تعلق مریخ اُتے پہنچنے والی شمسی توانائی وچ ہونے والی تبدیلی اے۔ سائنس دان تو اس قابل وی ہو گئے نیں کہ بیگل دوم دے اترنے دے دوران موجود موسم دا اندازہ لگیا سکاں۔ علاقائی دھول دے طوفان اس جگہ پائے گئے جتھے دھول دستیاب سی۔[۱۰۶]

حالیہ ماحولیاتی تبدیلی

سودھو
 
جنوبی قطب کی برفیلی ٹوپی پر موجود کھڈ

جنوبی قطب (پلانم اوسٹرائل) دے ارد گرد مریخی پچھلے کچھ برساں وچ علاقائی تبدیلیاں ہوئی نیں ۔ 1999ء وچ مریخ سیاروی سرویر نے مریخی جنوبی قطب وچ منجمد کاربن ڈائی آکسائڈ دے جوہڑاں دی تصویراں لیں۔ انہاں دی حیرت انگیز صورت تے سمت دی وجہ توں انہاں جوہڑاں نوں سوئس پنیر جیسی صورت توں جانا جانے لگیا۔2001ء وچ خلائی جہاز نے اسی جوہڑ دی دوبارہ تصویر لی تے معلوم ہویا کہ ایہ تو اپنا حجم ودھیا چکے نیں تے مریخی اک برس وچ پیچھے ول 3 میٹر ودھیا۔[۱۰۷] اس طرح دی چیز خشک برف دی پرت وچ ہونے والے عمل تصعید دی وجہ توں ہُندی اے اس طرح توں اندرونی پانی دی برف سامنے آ جاندی اے۔ مزید حالیہ مشاہدات بتاندے نیں کہ مریخ دے جنوبی قطب اُتے موجود برف مسلسل عمل تصعید توں گزر رہی اے۔[۱۰۸] برف وچ موجود جوہڑ مسلسل 3 میٹر فی مریخی برس دے ودھ رہے نیں ۔ مالن کہتی نیں کہ مریخ اُتے موجودہ حالت نواں برف بننے دے نئيں نیں ۔ ناسا دی اک پریس ریلیز وچ اشارہ دتا گیا اے کہ مریخ اُتے "آب و ہوا وچ تبدیلی وقوع پزیر ہو رہی اے"۔[۱۰۹] مریخ مدار گرد کیمرے توں کیتے جانے والے مشاہدات دے خلاصے دی مدد توں محققین قیاس کر دے نیں کہ کچھ خشک برف مرینیر نہم تے مریخ سیاروی سرویر مہمات دے دوران جمع ہوئی اے۔ حالیہ شرح کمی نوں دیکھدے ہوئے کہیا جا سکدا اے کہ موجودہ برف دے اجتماع صرف چند سوبرس وچ ای ختم ہو جائے گا۔

سیارے اُتے دوسری جگہ کم ارض البلد والے علاقاں وچ پانی دی برف موجودہ موسم دے حالات وچ ہونے والی برف توں زیادہ اے۔[۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲] مریخ مہم " ساناں مریخ اُتے حالیہ سیاروی آب و ہوا وچ ہونے والی تبدیلیاں دے بارے وچ اشارے دے رہی اے،" جیفری پلوٹ اپنے2003ء وچ شایع شدہ کم وچ کہندے نیں جو ناسا دی جیٹ پروپلشن لیبارٹری دے پروجیکٹ سائنس دان نیں ۔ انہاں دا ایہ کم غیر اساں رتبہ نظر ثانی دی صورت وچ شایع ہویا سی۔

انتسابی نظریات

سودھو

قطبی تبدیلیاں

سودھو

کولاپرٹ و ہور نے مریخ دے عمومی چکر دی نقل بنائی اے جس وچ معلوم ہویا کہ مریخ دے جنوبی کرہ دے قریب مقامی آب و ہوا فی الوقت ہو سکدا اے کہ غیر پائیدار ہو۔ نقل کیتی گئی عدم استحکامی علاقے دی جغرافیائی جڑ وچ بیٹھی ہوئی اے جس توں مصنفین نے اندازہ لایا کہ قطبی برف دا عمل تصعید سیاروی مظہر دی بجائے مقامی مظہر اے۔[۱۱۳] محققین بتاندے نیں کہ مستقبل شمسی ضو فشانی دے باوجود وی قطبین اس قابل نیں کہ برف دا ذخیرہ کرنے جاں اس نوں ضائع کرنے دی شرح وچ تبدیلی کر سکاں۔ حالت دی تبدیلی نوں شروع کرنے دا ذمہ دار جاں تو کرۂ فضائی وچ ودھدی ہوئی دھول دی مقدار اے جاں فیر قطبی ٹوپی اُتے پانی دی برف دے اجتماع توں ہونے والی درجہ بیاض وچ تبدیلی اے۔[۱۱۴] اس نظریے وچ اس وقت توں کچھ مسئلہ لگتا اے جدوں توں 2001ء وچ سیاروی پیمانے اُتے آئے ہوئے دھول دے طوفان دے بعد برف دا اجتماع نہ ہو سکیا۔ اک دوسرا مسیکہ ایہ اے کہ مریخ دے عمومی چکر دے نموناں دی درستی اس وقت تے کم ہُندی اے جدوں مظاہر دا پیمانہ زیادہ مقامی ہُندا اے۔

ایہ دلیل دی جاندی اے کہ "جنوبی قطب دی پھیلی ہوئی برف وچ مشاہدہ دی جانے والی تبدیلیاں قطعی طور اُتے علاقائی آب و ہوا وچ ہونے والی تبدیلی دی وجہ توں نیں تے نہ صرف انہاں دا سیاروی مظہر توں کوئی لینا دینا اے، بلکہ بیرونی طاقتاں توں وی انہاں دا کوئی تعلق نئيں بنتا۔ نیچر وچ خبر لکھتے ہوئے چیف نیوز تے فیچر مدیر آلیور مورٹن کہندے نیں "دوسری شمسی اجسام دی حرارت آب و ہوا دی ارتباہی دی وجہ توں ضبط ہو گئی۔ مریخ اُتے حرارت وچ کمی دی وجہ اڑتی ہوئی دھول دا سنگ سیاہ دی چٹاناں دے وڈے وڈے حصّوں نوں ننگا کرنا اے جو دن وچ گرم ہو جاندے نیں ۔[۱۱۵]

شمسی شعاع ریزی

سودھو

دے آئی عبد س اماٹوف نے تجویز دی کہ مریخ تے زمین دونے اُتے اک نال مشاہدہ کیتی گئی "متوازی عالمگیری حرارت" دی وجہ اک ای ہو سکدی اے: لمبے عرصے وچ شمسی شعاع ریزی وچ ہونے والی تبدیلی۔[۱۱۶] اگرچہ کچھ افراد جو عالمگیری حرارت دی سائنس نوں رد کر دے نیں اس بات نوں ثبوت دے طور اُتے پیش کرکے کہندے نیں کہ انسان ماحولیاتی تبدیلی دا باعث نئيں اے، [۱۱۷] عبد س اماٹوف دا نظریہ سائنسی دنیا وچ قبول نئيں کیتا گیا۔ اس دے قیاسات کسے ایسے جریدے وچ شایع نئيں ہوئے جتھے انہاں اُتے اساں رتبہ لوگاں نے نظر ثانی دی ہو۔ انہاں نوں دوسرے سائنس داناں نے رد کر دتا اے جو کہندے نیں کہ " ایہ خیال کسے نظریے جاں مشاہدات دی بنیاد اُتے نئيں اے" تے ایہ طبیعی فہم دے برخلاف اے۔"[۱۱۸] دوسرے سائنس داناں نے تجویز ڈی کہ مریخ دے مدار وچ پائے جانے والی بے قاعدگیاں جاں ممکنہ طور اُتے شمسی اشعاع ریزی تے مداروی اثرات مل کر اس دا سبب ہوں۔[۱۱۹]

آب و ہوائی خطے 

سودھو
 
درجہ حرارت اور تبدیل شدہ ازمقام نگاری، درجہ بیاض، حقیقی شمسی اشعاع کی بنیاد پر بنائے گئے مریخی سیاروی آب و ہوا کےخطّے۔

میدانی آب و ہوائی خطاں نوں سب توں پہلے ولادیمیر کوپن نے روئیدگی جماعت بندی دی بنیاد اُتے وضع کیتا۔ آب و ہوائی جماعت بندی نوں مزید درجہ حرارت تے بارش دی بنیاد کیتا گیا تے مزید حصّوں وچ درجہ حرارت تے شبنم دے موسمی تغیر دی تقسیم دی بنیا اُتے توڑا کیتا؛ اک علاحدہ جماعت اضافی آب و ہوا دے خطاں دی وی اے جداں کہ اُچی ارض البلد وچ۔ مریخ وچ نہ تو سبزہ روئیدگی ہُندی اے نہ ای بارش، لہٰذا کوئی وی آب و ہوائی جماعت بندی صرف درجہ حرارت دی بنیاد اُتے ای دی جا سکدی اے؛ اس نظام وچ مزید بہتری شاید دھول دی تقسیم، پانی دے بخارات تے برف باری توں دی جا سکے۔ شمسی آب و ہوا دے خطے وی مریخ اُتے آسانی دے نال وضع کیتے جا سکدے نیں ۔[۱۲۰]

حالیہ مہمات 

سودھو

2001ء مریخ مہم فی الوقت مریخ دے مدار وچ چکر لگیا رہے اے تے اپنے آلے ٹی ای ایس دی مدد توں سیاروی کرۂ فضائی دا درجہ حرارت ناپنے وچ مصروف اے۔ مریخ پڑتال گر جتھے گرد فی الوقت مدار توں روزانہ آب و ہوا تے ماحول دے مشاہدات وچ مصروف اے۔ اس دے آلات وچوں اک مریخ موسمی صدا پیما آب و ہوا دے مشاہدات دے لئی بطور خاص بنایا گیا اے۔ ایم ایس ایل نوں 2011ء وچ چھڈیا گیا سی جو مریخ اُتے 6 اگست 2012ء اُتے اتر گیا سی۔[۱۲۱] جتھے گرد ماوین تے منگلیان فی الوقت مریخ دے گرد چکر لگیا رہے نیں تے اس دے کرۂ فضائی دی تحقیق وچ مصروف نیں ۔

کیوریوسٹی جہاں گرد – مریخ کے گیل شہابی گڑھے پردرجہ حرارت،دباؤ،نمی (اگست 2012 – فروری 2013)
 
درجہ حرارت
 
دباؤ
 
نمی

مستقبل دی مہمات

سودھو

ایکزو مارس گیساں دا سراغ لگانے والا مدار گرد 2016ء وچ چھڈیا جائے گا۔

ہور ویکھو

سودھو

حوالے 

سودھو
  1. ↑ فرانسس ریڈی (ستمبر 23، 2005ء)۔ "ایم جی ایس مریخ دا بدلتا چہرہ دیکھ رہیا اے"۔ ایسٹرو نامی میگزین۔ اخذ کردہ ستمبر 6، 2007ء۔
  2. ↑ ناسا۔ "مریخ عمومی چکر دا نمونہ"۔ Archived 2007-02-20 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ فروری 22، 2007ء۔
  3. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  4. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  5. ↑ "مٹی اُتے تحقیق مریخ دے نظریات نوں بدل سکدی اے۔"سائنس ڈیلی۔ جولائی 19، 2007ء۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروزستمبر 30، 2007ء۔ اخذ کردہ ستمبر 6، 2007ء۔
  6. ↑ کار، ایم ایچ ؛ و ہور (1977ء)۔ "مریخ دے شہابی تصادماں سطحی بہاؤ دے خارج شدہ مادّے دا محل وقوع"۔ جے جیوفز۔ ریز۔ 82: 4055–65۔ Bibcode:1977JGR۔۔۔82۔4055 C doi:10۔1029/js082i028p04055۔
  7. ↑ گولومبک، ایم پی ؛ برجیس، این ٹی (2000ء)۔ "مریخ اُتے کٹاؤ دی شرح تے ماحولیاتی تبدیلی اُتے اس دے اثرات: خضر راہ دے اترنے دی جگہ توں معلوم ہوئی حدود"۔ جے جیوفز۔ ریز۔ 105 (E1): 1841–1853۔ Bibcode:2000JGR۔۔105۔1841G doi:10۔1029/1999je001043۔
  8. ↑ کراڈوک، آر اے ؛ ہاورڈ، اے ڈی (2002ء) "گرم مرطوب ابتدائی مریخ پر بارش کی صورت"۔ جے جیوفز۔ ریز۔ 107: E11۔ Bibcode:2002JGRE۔107۔5111 C doi:10۔1029/2001JE001505۔
  9. ↑ شسٹر، ڈیوڈ ایل ؛ ویز، بنجامن پی (جولائی 22، 2005ء)۔ "شہابیاں دے درجہ حرارت دی تقویم توں مریخی سطح دا قدیم درجہ حرارت"۔ سائنس 309 (5734): 594–600۔ Bibcode:2005Sci۔۔۔309۔۔594S doi:10۔1126/science۔1113077۔ پی آئی ایم ڈی 16040703۔
  10. ↑ ہارٹمین، ڈبلیو 2003ء۔ مسافر دے لئی مریخ دا ہدایت نامہ۔ ورک مین پبلشنگ۔ نیویارک۔
  11. ↑ ایبرلی، آرایم (1998ء)۔"ابتدائی ماحولیاتی نمونے"۔ جے جیوفز۔ ریز۔ 103(E12): 28467–79۔ Bibcode:1998JGR۔۔10328467H doi:10۔1029/98je01396۔
  12. ↑ "مریخی کھوجی جتھے گرداں تے بیگل دوم دے اترنے دی جگہاں دا موسم"۔ مالن اسپیس سائنس سسٹمز۔ اخذ کردہ ستمبر 8، 2007ء۔
  13. ↑ "ناسا دی مریخی خلائی گاڑی نے برف نوں ڈگدا ہویا دیکھیا، مٹی دا تجزیہ مائع ماضی دے بارے وچ اشارہ دیندے نیں "۔ Archived 2012-07-27 at the وے بیک مشین ستمبر 29، 2008ء۔ اخذ کردہ اکتوبر 3، 2008ء۔
  14. ↑ مریخ دے بادل زمین دے کسے وی بادل توں کہاں زیادہ اُچے نیں
  15. ↑ پٹیٹ، ای؛ و ہور (ستمبر 1924ء)۔ "سیارہ مریخ اُتے تابکاری دی پیمائش"۔ ایسٹرونامیکل سوسائٹی آف پیسفک دی اشاعت 36 (9): 269–272۔ Bibcode:1924PASP۔۔36۔۔269P جے ایس ٹی او آر 40693334۔
  16. ↑ کوبلنٹز، ڈبلیو (جون 1925ء) "سیارہ مریخ دے درجہ حرارت دا اندازہ" ایسٹرونومچی نیکرچٹن 224: 361–378۔ Bibcode:1925AN۔۔۔224۔۔361C doi:10۔1002/asna۔19252242202۔
  17. ↑ "نیشنل اسپیس سائنس ڈیٹا سینٹر: زیراں سرخ حرارتی نقشہ گر (آئی ایئر ٹی ایم)"۔ اخذ کردہ ستمبر 14، 2014ء۔
  18. ↑ "نیشنل اسپیس سائنس ڈیٹا سینٹر: موسمیات" ۔ اخذ کردہ ستمبر 14، 2014ء۔
  19. ↑ "نیشنل اسپیس سائنس ڈیٹا سینٹر: کرۂ فضائی دی ساخت "۔ اخذ کردہ ستمبر 14، 2014ء۔
  20. ↑ آئیڈلمین، البرٹ (2001ء)۔ "مریخ دی سطح اُتے درجہ حرارت"۔ فزکس فیکٹ بک۔
  21. ↑ "فوکس سیکشنز : سیارہ مریخ"۔ MarsNews.com۔ اخذ کردہ ستمبر 8، 2007ء۔
  22. ↑ "مریخ دا حقائق نامہ"۔ Archived 2013-06-07 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ جون 20، 2013ء۔
  23. ↑ جیمزای ٹلمین مریخ – درجہ حرارت دا جائزہ
  24. ↑ شدید سیارے نے اپنا محصول حاصل کر لیا۔ Archived 2013-11-02 at the وے بیک مشین جیٹ پروپلشن لیبارٹری دی خصوصی کہانی، جون 12، 2007ء۔
  25. ↑ لیو، جنجن؛ مارک آئی رچرڈسن؛ آر جے ولسن (15 اگست 2003ء)"سیاروی موسمی تے حرارتی زیراں سرخ اشعاع وچ خلائی جہاز دا آب و ہوا دا وسط سال دا نامچہ" Archived 2006-09-30 at the وے بیک مشین Journal+of+Geophysical+Research&as_ylo=&as_yhi=&btnG=Search (اسکالرریسرچ)۔ جرنل آف جیو فزیکل ریسرچ 108 (5089): 5089۔ Bibcode:2003JGRE۔108۔5089L doi:10۔1029/2002JE001921۔ اخذ کردہ ستمبر 8، 2007ء۔
  26. ↑ ولیم شیہان، سیارہ مریخ: مشاہدات تے دریافتاں دی تریخ، باب 13 ( ویب اُتے دستیاب) Archived 2011-11-11 at the وے بیک مشین
  27. ↑ گرول، مارک اے؛ برجن، ایڈون اے؛ میلنک، گرے جے؛ Tolls، وولکر (2005ء)۔ 2001ء دے سیاروی دھول دے طوفان دوران سطح تے کرۂ فضائی دا درجہ حرارت"۔ ایکارس 175 (1): 23–3۔ Bibcode:2005Icar۔۔175۔۔۔23G doi:10۔1016/j۔icarus۔2004۔10۔009۔
  28. ↑ کلانسی، آر (اگست 30، 1990ء)۔"مریخی کرۂ فضائی وچ 0-70 کلومیٹر تک حرارتی ساخت وچ ہونے والی 1975ء تا 1989ء دے دوران خرد امواج دے طیف توں حاصل کردہ سیاروی تبدیلی"۔ جرنل آف جیو فزیکل ریسرچ 95 (9): 14،543–14،554۔ Bibcode:1990JGR۔۔۔9514543C doi:10۔1029/jb095ib09p14543۔
  29. ↑ بیل، جے؛ و ہور (اگست 28، 2009ء)۔ " مریخ پڑتال گرجہاں گرد مریخ رنگین شبیہ ساز (ایم اے آر سی آئی) : آلہ دی وضاحت، قطریہ پیمائی تے کارکردگی"۔ جرنل آف جیو فزیکل ریسرچ 114 (8)۔ Bibcode:2009JGRE۔114۔8S92B doi:10۔1029/2008je003315۔
  30. ↑ ولسن، آر؛ رچرڈسن، ایم (2000ء)۔"وائکنگ اول مہم دے دوران مریخی آب و ہوا: کرۂ فضائی کازیراں سرخ اشعاع توں پیمائش کیتے ہوئے درجہ حرارت اُتے نظر ثانی"۔ ایکارس 145: 555–579۔ Bibcode:2000Icar۔۔145۔۔555W doi:10۔1006/icar۔2000۔6378۔
  31. ↑ کلانسی، آر (اپریل 25، 2000ء)۔ زمینی ملی میٹر، ایم جی ایس ٹی ای ایس تے وائکنگ توں کیتے گئے کرۂ فضائی دے درجہ حرارت دا اک دوسرے توں موازنہ: موسمی تے ششماہی درجہ حرارت وچ تغیر تے مریخی سیاروی کرۂ فضائی وچ دھول دا جمع ہونا"۔ جرنل آف جیو فزیکل ریسرچ 105 (4): 9553–9571۔ Bibcode:2000JGR۔۔105۔9553C doi:10۔1029/1999JE001089۔
  32. ↑ کلینبوہل، اے؛ و ہور (اکتوبر 2009ء)۔ مریخی ماحولیاتی آواز پیما مددگار خاکہ توں حاصل کردہ کرۂ فضائی دباؤ، درجہ حرارت تے دھول تے پانی دی برف دی کثافت"۔ جرنل آف جیو فزیکل ریسرچ 114 (E10)۔ Bibcode:2009JGRE۔11410006K doi:10۔1029/2009je003358۔
  33. ↑ بینڈ فیلڈ، جے ایل؛ و ہور (2013ء)۔ "مریخی ماحولیاتی آواز پیما تے حرارتی اخراج طیف پیما توں کیتی گئی پیمائش توں تابکاری دا موزانہ"۔ ایکارس 225: 28–39۔ Bibcode:2013Icar۔۔225۔۔۔28B doi:10۔1016/j۔icarus۔2013۔03۔007۔
  34. ↑ اسٹاف (2015ء)۔ "مریخ کا موسم"۔ Archived 2015-10-25 at Archive.is سینٹرو ڈی ایسٹروبائیولوجیا (سی اے بی)۔ اخذ کردہ مئی 31، 2015ء۔
  35. ↑ اسٹاف۔ "مریخ کے حقائق"۔ Archived 2013-06-07 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ مئی 31، 2015ء۔
  36. ↑ ہوفمین، نک (اکتوبر 19، 2000ء)۔ "مارس ڈیلی – سفید مریخ: سرخ سیارے کی کہانی پانی کے بغیر"۔ سائنس ڈیلی۔ اخذ کردہ مئی 31، 2015ء۔
  37. ↑ Mars Weather (@MarsWxReport) | Twitter
  38. ↑ مریخ عمومی چکر دا نمونہ جماعت "مریخ دا کم سطحی دباؤ" Archived 2007-07-07 at the وے بیک مشین۔ ناسا اخذ کردہ فروری 22، 2007ء۔
  39. ↑ مریخ عمومی چکر دا نمونہ جماعت "مریخ دی صحرائی سطح"۔ Archived 2007-07-07 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ فروری 25، 2007ء۔
  40. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  41. ↑ فرانکویس فارگیٹ۔ "مریخ دے قطبین اُتے اجنبی موسم" (پی ڈی ایف)۔ سائنس۔ اخذ کردہ فروری 25، 2007ء۔
  42. ↑ مریخ عمومی چکر دا نمونہ جماعت۔ "مریخی منطقہ حارہ"۔ Archived 2007-07-07 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ ستمبر 8، 2007ء۔
  43. ↑ ناسا۔ "دھول دے طوفاناں نوں ہضم کردا سیارہ"۔ Archived 2006-06-13 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ فروری 22، 2007ء۔
  44. ↑ فینٹون، لوری دے ؛ گیزلر، پال ای؛ ہیبرلی، رابرٹ ایم (2007ء)۔ "مریخ اُتے حالیہ درجہ بیاض وچ ہونے والی تبدیلی عالمگیری حرارت تے ماحول اُتے زور لگیا رہی اے" Archived 2007-07-08 at the وے بیک مشین (پی ڈی ایف)۔ نیچر 446 (7136): 646–649۔ Bibcode:2007Natur۔446۔۔646F doi:10۔1038/nature05718۔ پی آئی ایم ڈی 17410170۔
  45. ↑ مریخی کھوجی جتھے گرد دی منزل دی اطلاع، آپرچونیٹی توں متعلق خدشات وچ اضافہ
  46. ↑ "مریخ اُتے دھول دے طوفان"۔ Archived 2008-07-19 at the وے بیک مشین whfreeman.com. اخذ کردہ فروری 22، 2007ء۔
  47. ↑ زورک، رچرڈ ڈبلیو؛ مارٹن، لیونارڈ جے (1993ء)۔ "سیارے دا ششماہی تغیر – مریخ اُتے چلنے والے دھول دے طوفان"۔ Archived 2012-10-03 at the وے بیک مشین جرنل آف جیو فزیکل ریسرچ (جریدہ of جیوفزیکل ریسرچ) 98 (E2): 3247–3259۔ Bibcode:1993JGR۔۔۔98۔3247Z doi:10۔1029/92JE02936۔ اخذ کردہ مارچ 16، 2007ء۔
  48. ↑ جی لینڈس، و ہور، "خرد شبیہ نگار توں دیکھے گئے شمسی ارے اُتے دھول و مٹی دے اجتماع"، 37واں لونر اینڈ پلانٹری سائنس کانفرنس، ہیوسٹن، ٹیکساس، مارچ 13–17، 2006ء۔ پی ڈی ایف فائل (مزید خلاصہ ناسا گلین ریسرچ اینڈ ٹیکنالوجی 2006ء Archived 2009-05-10 at the وے بیک مشین وچ وی اے۔ رپورٹ)
  49. ↑ کوک، جیسپر ایف؛ رینو، نلٹن او (2008ء) "دھول اڑاندی ہویا وچ برق سکونی"۔ فزیکل ریویولیٹرز 100 (1): 014501۔ arXiv:0711۔1341۔ Bibcode:2008PhRvL100a4501K doi:10۔1103/PhysRevLett۔100۔014501۔ پی آئی ایم ڈی 18232774۔
  50. ↑ المیڈ ا، مریلو پی؛ و ہور (2008ء)۔ "مریخ اُتے عظیم تبدیلی"۔ پی این اے ایس 105 (17): 6222–6226۔ Bibcode:2008PNAS۔105۔6222A doi:10۔1073/pnas۔0800202105۔ پی ایم سی 2359785۔ پی آئی ایم ڈی 18443302۔
  51. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  52. ↑ ڈیوڈ برانڈ تے رے ویلارڈ (مئی 19، 1999ء)۔"ہبل خلائی دوربین توں کورنیل دی ٹیم دا مریخ دے شمال وچ گھومتا ہویا گرانڈیل طوفان دا مشاہدہ"۔ کورنیل نیوز۔ اخذ کردہ ستمبر 6، 2007ء۔
  53. ↑ موما، ایم جے؛ نوواک، آر ای؛ ڈی سینٹی، ایم اے؛ بونوف، بی پی، "مریخ اُتے میتھین دی حساس تلاش"(صرف خلاصہ)۔ امریکن ایسٹرو نامیکل سوسائٹی، ڈی پی ایس اجلاس #35، #14۔18۔
  54. ↑ مائیکل جے موما۔ "مریخ دی میتھین نے حیات پانے دی امیداں ودھیا دتیاں"۔ Skytonight.com۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز فروری 20، 2007ء۔ اخذ کردہ فروری 23، 2007ء۔
  55. ↑ وی فورمیسانو، ایس اٹریا ٹی انکریناز، این اگناٹیف، ایم گررانا (2004ء) "مریخ دے کرۂ فضائی وچ میتھین دا سراغ"۔ سائنس 306 (5702): 1758–1761۔ Bibcode:2004Sci۔۔۔306۔1758F doi:10۔1126/science۔1101732۔ پی آئی ایم ڈی 15514118۔
  56. ↑ فرانسس ریڈی (مارچ 7، 2006ء)۔ "ٹائٹن، مریخ دی میتھین برف اُتے ہوسکتی اے"۔ ایسٹرونامی میگزین۔ اخذ کردہ ستمبر 6، 2007ء۔
  57. ↑ وی فورمیسانو، ایس اٹریا ٹی انکریناز، این اگناٹیف، ایم گررانا (2004ء) "مریخ دے کرۂ فضائی وچ میتھین دا سراغ"۔ سائنس 306 (5702): 1758–1761۔ Bibcode:2004Sci۔۔۔306۔1758F doi:10۔1126/science۔1101732۔ پی آئی ایم ڈی 15514118۔
  58. ↑ "مریخ ایکسپریس نے مریخی کرۂ فضائی وچ میتھین دی موجودگی دی تصدیق کردتی"۔ ای ایس اے۔ مارچ 30، 2004ء۔ اخذ کردہ اگست 19، 2008ء۔
  59. ↑ وی اے کراسنوپول اسکایا، جے پی میلارڈ، ٹی سی او وین (2004ء) "مریخی کرۂ فضائی وچ میتھین دا سراغ: حیات دا ثبوت؟"۔ ایکارس 172 (2): 537–547۔ Bibcode:2004Icar۔۔172۔۔537K doi:10۔1016/j۔icarus۔2004۔07۔004۔
  60. ↑ ای ایس اے پریس ریلیز۔ "مریخ ایکسپریس نے مریخی کرۂ فضائی وچ میتھین دی موجودگی دی تصدیق کردتی۔" ای ایس اے۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز فروری 24، 2006ء۔ اخذ کردہ مارچ 17، 2006ء۔
  61. ↑ زہنلی، کیون؛ فریڈمین، رچرڈ ایس ؛ کیٹلنگ، ڈیوڈ سی "کیندا مریخ اُتے میتھین موجود اے؟"۔ ایکارس 212 (2): 493–503۔ Bibcode:2011Icar۔۔212۔۔493Z doi:10۔1016/j۔icarus۔2010۔11۔027۔
  62. ↑ مارٹن باکم (2006ء)۔ "مریخ اُتے حیات؟"امریکن سائنٹسٹ 94 (2)۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز فروری 23، 2006ء۔ اخذ کردہ فروری 26، 2007ء۔
  63. ↑ تھامس، کیرولن؛ و ہور (جنوری 2009ء)۔"زیر زمین آبیدہ مشبک وچ قید میتھین دی مقدار وچ تغیر"۔ پلانٹری اینڈ اسپیس سائنس 57 (1): 42–47۔ arXiv:0810۔4359۔ Bibcode:2009P&SS۔۔57۔۔۔42 T doi:10۔1016/j۔pss۔2008۔10۔003۔ اخذ کردہ اگست 2، 2009ء۔
  64. ↑ تزاز، امینڈا ایم؛ بیباوٹ، بریڈ ایم؛ کیلی، چیرل اے؛ پولی، جینیفر؛ چانٹن، جیفری پی"حیاتیاندی میتھین دے اساں جااں دی تعریف نو: درون رسوب دی میتھین"۔ ایکارس 224 (2): 268–275۔ Bibcode:2013Icar۔۔224۔۔268 T doi:10۔1016/j۔icarus۔2012۔06۔008۔
  65. ↑ ٹینی بوم، ڈیوڈ (جون 9، 2008ء)۔"مریخ دی میتھین دا مشاہدہ"۔ ایسٹرو بائیولوجیکل میگزین۔ اوریجنل توں حاصل کردہ دستاویزات بروز ستمبر 23، 2008ء۔ اخذ کردہ اکتوبر 8، 2008ء۔
  66. ↑ "مریخ کیوریوسٹی جتھے گرد نیوز ٹیلیکون -نومبر 2، 2012ء"۔
  67. ↑ کر، رچرڈ اے (نومبر 2، 2012ء)۔ "کیوریوسٹی نے مریخ اُتے میتھین نوں پایا جاں نئيں"۔ سائنس ( جرنل )۔ اخذ کردہ نومبر 3، 2012ء۔
  68. ↑ وال، مائک (نومبر 2، 2012ء)۔ "کیوریوسٹی نے مریخ اُتے میتھین نوں پایا جاں نئيں"۔ Space.com۔ اخذ کردہ نومبر 3، 2012ء۔
  69. ↑ چانگ، کینتھ (نومبر 2، 2012ء)۔"مریخ اُتے میتھین دی امید گہنا گئی"۔ نیویارک ٹائمز۔ اخذ کردہ نومبر 3، 2012ء۔
  70. ↑ ویبسٹر، کرسٹوفر آر؛ مہافی، پال آر؛ اٹریا، سوشل دے ؛ فلیسچ، گریگوری جے؛ فارلے، کینتھ اے (ستمبر 19، 2013ء)۔ "مریخ دی میتھین دی فراوانی اُتے بلند و پست حد"۔ سائنس 342: 355–357۔Bibcode:2013Sci۔۔۔342۔۔355W doi:10۔1126/science۔1242902۔ اخذ کردہ ستمبر 19، 2013ء۔
  71. ↑ ویبسٹر، گاں؛ جونز، نینسی نیل؛ براؤن، ڈیوائینی (دسمبر 16، 2014ء)۔ "ناسا جتھے گرد نے سرگرم تے قدیمی نامیاندی کیمیا مریخ اُتے پائی"۔ ناسا اخذ کردہ دسمبر 16، 2014ء۔
  72. ↑ چانگ، کینتھ (دسمبر 16، 2014ء)۔"اک عظیم لمحہ: جتھے گرد نے اوہ سراغ پا لئی جو مریخ اُتے حیات دے بارے وچ اشارے دیندے نیں "۔ نیویارک ٹائمز۔ اخذ کردہ دسمبر 16، 2014۔
  73. ↑ اسٹاف (ستمبر 2012ء)۔ "منگلیان -مشن دے اغراض و مقاصد"۔ انڈین اسپیس سائنس ڈیٹا سینٹر۔ اخذ کردہ اکتوبر 8، 2013ء۔
  74. ↑ رینکن، پال (جولائی 9، 2009ء)۔"ایجنسی نے مریخ دے پہلے قدم دا خاکہ بنا لیا"۔ بی بی سی نیوز۔ اخذ کردہ جولائی 26، 2009ء۔
  75. ↑ "ناسا دا مدار گرد مریخی میتھین دی تلاش 2016ء وچ کرے گا"۔ Archived 2018-10-05 at the وے بیک مشین تھائی انڈین نیوز۔ مارچ 6، 2009ء۔ اخذ کردہ جولائی 26، 2009۔
  76. ↑ چانگ، کینتھ (دسمبر 12، 2007ء)۔ "مریخ جتھے گرد- کھوج کسے زمانے وچ قابل سکونت ماحول دا بتاندی اے۔" نیویارک ٹائمز۔ اخذ کردہ اپریل 30، 2010ء۔
  77. ↑ مریخ عمومی چکر دا نمونہ جماعت "مریخی پہاڑی سلسلے" Archived 2007-07-07 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ ستمبر 8، 2007ء۔
  78. ↑ "PIA04294: ارسیا مونس اُتے مکرر بادل"۔ ناسا اخذ کردہ ستمبر 8، 2007ء۔
  79. ↑ بینسن؛ و ہور (2006ء)۔" ایم او سی نے ششماہی پانی دی برف دے بادلاں دے تغیر نوں مریخ دے اہم آتش فشاناں دے اُتے دیکھیا"۔ ایکارس 184 (2): 365–371۔ Bibcode:2006Icar۔۔184۔۔365B doi:10۔1016/j۔icarus۔2006۔03۔014۔
  80. ↑ ڈارلنگ، ڈیوڈ۔"مریخ دی قطبی ٹوپیاں، فلکی حیاتیات، فلکیات تے خلائی اڑان دا انسائیکلوپیڈیا "۔ اخذ کردہ فروری 26، 2007ء۔
  81. ↑ مریخ عمومی چکر دا نمونہ جماعت۔ "مریخ دے خشک برف دی قطبی ٹوپیاں"۔ Archived 2006-12-02 at the وے بیک مشین ناسا اخذ کردہ فروری 22، 2007ء۔
  82. ↑ "میرا فیلڈ دا اسٹار انٹرنیٹ ایجوکیشن پروگرام دا چکر"۔ Mira.org اخذ کردہ فروری 26، 2007ء۔
  83. ↑ کار، مائیکل ایچ (2003ء)۔" مریخ اُتے سمندر:مشاہداندی ثبوتاں دا تجزیہ تے ممکنہ مقدر"۔ جرنل آف جیو فزیکل ریسرچ 108 (5042): 24۔ Bibcode:2003JGRE۔108۔5042C doi:10۔1029/2002JE001963۔
  84. ↑ فلپس، ٹونی۔ "مریخ پگھل رہیا اے"۔ Archived 2007-02-24 at the وے بیک مشین سائنس، ناسا"۔ اخذ کردہ فروری 26، 2007ء۔
  85. ↑ پلیٹیئر، جے ڈی(2004ء)۔"مریخ اُتے خمدار خندق کس طرح بنی؟" جیولوجی 32 (4): 365–367۔ Bibcode:2004Geo۔۔۔۔32۔۔365P doi:10۔1130/G20228۔2۔ اخذ کردہ فروری 27، 2007ء۔
  86. ↑ "مریخی قطب نے ٹوپی دے اسرار نوں حل کر دتا مارس ٹوڈے"۔ مارچ 25، 2004ء۔ اخذ کردہ جنوری 23، 2007ء۔
  87. ↑ اسمتھ، آئزک بی؛ ہولٹ، جے ڈبلیو (2010ء)۔"مریخ اُتے خمدار خندق دا آغاز و ہجرت دی وجوہات آشکار"۔ نیچر 465 (4): 450–453۔ Bibcode:2010Nature۔۔۔۔32۔۔450P doi:10۔1038/nature09049۔
  88. ↑ "مریخ اُتے خمدار ساخت دی بالاخر توضیح ہو گئی"۔ Space.com۔ مئی 26، 2010ء۔ اخذ کردہ مئی 26، 2010ء۔
  89. ↑ برنہم، رابرٹ (اگست 16، 2006ء)۔"گیس دی دھاراں دے کہر نے مریخ دا مکڑیاں توں پردہ فاش کر دتا"۔ ایریزونا اسٹیٹ یونیورسٹی دی ویب سائٹ۔ اخذ کردہ اگست 29، 2009ء۔
  90. ↑ کیفر، ہو ایچ؛ کرسچنسن، فلپ آر؛ ٹیٹس، ٹموتھی این (اگست 17، 2006ء)۔"مریخی موسمی جنوبی قطب دی برفیلی ٹوپی وچ برف دی شفاف سل دے نیچے عمل تصعید توں بننے والے کاربن ڈائی آکسائڈ دی دھاراں"۔ نیچر (نیچر پبلشنگ گروپ) 442 (7104): 793–796۔ Bibcode:2006Natur۔442۔۔793K doi:10۔1038/nature04945۔ پی آئی ایم ڈی 16915284۔ اخذ کردہ اگست 31، 2009ء۔
  91. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  92. ↑ میڈلین، جے و ہور 2007ء۔ مریخ:شمالی وسط عرض البد وچ ہونے والی گلیشیر بستگی دے لئی پیش کردہ ماحولیاتی منظرنامہ"۔ لونر پلانٹ۔ سائی۔ 38۔ خلاصہ 1778۔
  93. ↑ میڈلین، جے و ہور 2009ء۔ ایمیزونی مریخی شمالی وسط عرض البد وچ ہونے والی گلیشیر بستگی: اک پیش کردہ ماحولیاتی منظرنامہ"۔ ایکارس: 203۔ 300-405۔
  94. ↑ مسچنا، ایم و ہور 2003ء۔ مریخی پانی تے کاربن ڈائی آکسائڈ دی مداروی دھکیل:اک عمومی چکر دی تحقیق بشمول سادے طیران پزیر اسکیم دے نال"۔ جے جیوفز۔ ریز۔ 108۔ (E6)۔ 5062۔
  95. ↑ ٹوما، جے؛ وزڈم، جے (1993ء)۔"مریخ دا انتشاری جھکاؤ"۔ سائنس 259: 1294–1297۔ Bibcode:1993Sci۔۔۔259۔1294 T doi:10۔1126/science۔259۔5099۔1294۔
  96. ↑ لسکر، جے؛ کوریہ، اے؛ گاسٹنیو، ایم؛ جوٹل، ایف؛ لیورارڈ، بی؛ روبٹل، پی (2004ء)۔"مریخ اُتے طویل عرصے اُتے مبنی ارتقا تے آفتاب زدگی دی منتشر مقدار"۔ ایکارس 170: 343–364۔ Bibcode:2004Icar۔۔170۔۔343L doi:10۔1016/j۔icarus۔2004۔04۔005۔
  97. ↑ لیوی، جے؛ ہیڈ، جے؛ مارکانٹ، ڈی؛ کوولوسکی، ڈی (2008ء)۔ "ناسا فینکس دی تجویز کردہ اترنے دی جگہ اُتے عمل تصعید توں ہونے والے حرارتی سکڑاؤ دے کثیرالاضلاع شگاف: زیراں طبق دی خصوصیات تے آب و ہوا توں شکلیاندی ارتقا دے مضمرات"۔ جیوفز۔ ریز۔ لیٹ۔ 35: 555۔ Bibcode:2008GeoRL۔35۔4202L doi:10۔1029/2007GL032813۔
  98. ↑ لیوی، جے؛ ہیڈ، جے؛ مارکانٹ، ڈی (2009ء)۔ مریخ اُتے حرارتی سکڑاؤ دے کثیرالاضلاع شگاف: درجہ بندی،تقسیم تے ہائی رائز مشاہداں توں ہونے والے ماحولیاتی اثرات"۔ جے جیوفز۔ ریز۔ 114۔ Bibcode:2009JGRL۔114۔1007L doi:10۔1029/2008JE003273۔
  99. ↑ ہوبر، ای، ڈی ریس، ایم الرچ، ایف پریسکر، ایف ٹراوتھن، ایم زانیندی، ایچ ہیزنگر، آر جو مین، ایل جوہانسن، اے جانسن، ایس وین گاسیلٹ، ایم الومو۔ 2011ء۔"مریخی وسطی عرض البلد دے علاقاں وچ ارضیاندی ارتقا: سولبارڈ وچ برفانی دور توں پہلے دی ارض سازی توں معلومات"۔ بالمی، ایم، اے بارگرے، سی گلاگر، ایس گوٹا (ایڈیشن)۔ مریخی ارضی شکلہ۔ جیو لوجیکل سوسائٹی، لندن۔ خصوصی اشاعت : 356۔ 111-131
  100. ↑ میلن، ایم؛ جکوسکی، بی (1995ء)۔"ماضی و حالیہ دور دے دوران مریخی زمینی برف دا برتاؤ تے تقسیم"۔ جے جیوفز۔ ریز۔ 100: 11781–11799۔ Bibcode:1995JGR۔۔10011781M doi:10۔1029/95je01027۔
  101. ↑ شورغوفر، این (2007ء)۔"مریخ دے برفانی دور دے محرکات"۔ نیچر 449: 192–194۔ Bibcode:2007Natur۔449۔۔192S doi:10۔1038/nature06082۔
  102. ↑ میڈلین، جے، ایف فارگیٹ، جے ہیڈ، بی لیورارڈ، ایف مونٹمیسن۔ 2007ء۔ عمومی چکر دے نمونے دے نال شمالی وسطی عرض البلد دے برفانی توداں دی چھان بین مریخ اُتے ہونے والی ستواں بین الاقوامی کانفرنس"۔ خلاصہ 3096۔
  103. ↑ اسٹین سیگوروسن۔ "مریخ اُتے عالمگیر حرارت؟" رئیل کلائمیٹ۔ اخذ کردہ فروری 21، 2007ء۔
  104. ↑ جیکس لسکر (ستمبر 25، 2002ء)۔"مریخی لڑکھڑاہٹ ماحولیاتی تبدیلی"۔ بی بی سی۔ اخذ کردہ فروری 24، 2007ء۔
  105. ↑ فرانسس ریڈی۔ "ٹائٹن، مریخ دی میتھین برف اُتے موجود ہوسکتی اے"۔ ایسٹرونامی میگزین۔ اخذ کردہ مارچ 16، 2007ء۔
  106. ↑ مالن، ایم و ہور 2010ء۔1985-2010 دے دوران مریخی مدار گرد کیمرے توں دی جانے والی چھان بین دا جائزہ"۔ مارس انفارمیٹکس۔http://marsjournal.org
  107. ↑ "ایم او سی نے جنوبی قطبی ٹوپی اُتے تبدیلیاں دا مشاہدہ کیتا اے"۔ مالن اسپیس سائنس سسٹمز۔ اخذ کردہ فروری 22، 2007ء
  108. ↑ تبخیر ہُندی ہوئی برف۔ Astronomy.com۔ اخذ کردہ فروری 22، 2007ء۔
  109. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  110. ↑ اعدادوشمار بتاندے نیں کہ مریخ حالیہ برفانی دور توں نکلا اے
  111. ↑ ہیڈ، جے؛ مسٹارڈ، جے؛ و ہور "مریخ اُتے حالیہ برفانی دور"۔ نیچر 426: 797–802۔ Bibcode:2003Natur۔426۔۔797H doi:10۔1038/nature02114۔
  112. ↑ ہیڈ، جے؛ نیوکم، جی؛ و ہور (17 مارچ 2005ء)۔"مریخ پرمنطقہ حارہ تا وسطی عرض البلد برف دا اجتماع، بہاؤ تے گلیشیر بستگی"۔ نیچر 434: 346–351۔ Bibcode:2005Natur۔434۔۔346H doi:10۔1038/nature03359۔
  113. ↑ کولپریٹ، اے؛ بارنس، جونیئر؛ ہیبرلی، آر ایم ؛ ہولینگسورتھ، جے ایل؛ کیفر، ایچ ایچ ؛ ٹیٹس، ٹی این (مئی 12، 2005ء)۔"مریخ دے جنوبی قطب دا درجہ بیاض"۔ نیچر 435 (7039): 184–188۔ Bibcode:2005Natur۔435۔۔184C doi:10۔1038/nature03561۔ پی آئی ایم ڈی 15889086۔
  114. ↑ جکوسکی، بروس ایم؛ ہیبرلی، رابرٹ ایم (1990ء)۔ "مریخی قطبی ٹوپیاں دی سال بہ سال غیر پائیداری"۔ جے جیوفز ریز 95: 1359–1365۔ Bibcode:1990JGR۔۔۔95۔1359J doi:10۔1029/JB095iB02p01359۔
  115. ↑ "رسائی: نظام شمسی وچ گرم دور" نیچر نیوز
  116. ↑ "عالمگیر حرارت دی سچائی دے لئی مریخ نوں دیکھاں"۔ نیشنل پوسٹ۔ اخذ کردہ مارچ 2، 2007ء۔
  117. ↑ "مریخ اُتے عالمگیر حرارت، برفیلی ٹوپیاں پگھل رہی نیں "۔ اسکپٹیکل سائنس۔ اخذ کردہ ستمبر 17، 2013ء۔
  118. ↑ کر تھان (مارچ 12، 2007ء)۔"زمین تے دوسرے سیاراں اُتے گرمی بڑھانے دے لئی سورج نوں الزام"۔ لائیو سائنس۔ اخذ کردہ ستمبر 6، 2007ء۔
  119. ↑ کیٹ رے ویلیس۔ "مریخ دا حرارت دی وجہ توں پگھلنا انساناں ول نئيں بلکہ سورج ول اشارہ کردا اے، سائنس دن کہندے نیں "۔ نیشنل جیوگرافک سوسائٹی۔ اخذ کردہ مارچ 2، 2007۔
  120. ↑ ہرگٹائی ہینرک (2009ء)۔ "مریخ دی آب و ہوا دے خطے" (پی ڈی ایف)۔ لونر اینڈ پلانٹری انسٹی ٹیوٹ۔ اخذ کردہ مئی 18، 2010ء۔
  121. ↑ "کیوریوسٹی جتھے گرد نے مریخ نوں چھو لیا"۔ سی بی ایس نیوز۔

باہرلےجوڑ 

سودھو
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=مریخ_دی_آب_و_ہوا&oldid=649512" توں لیا