مدينه الزهرا

مدينه الزهرا قرطبہ دے نیڑے سپین چ اک محل دا ناں سی۔ اینوں اینوں بنو امیہ دے خلیفہ عبدالرحمان III تے الحکم II نے دسویں صدی چ بنوایا۔ اے سپین چ بنو امیہ دا دارالحکومت وی ریا۔ 1010 چہ اے تباہ کردتا گیا۔

Al madinah Azahara: Reception Hall of Abd ar-Rahman III

House of Ya'far

"Upper basilical hall" or "Dar al-Jund", perhaps for administration

Pórtico de Medina Azahara

مدینہ الزہراء (عربی )( لفظی مطلب " شاندار شہر") دا محل شہر دے کھنڈر دا ناں اے جسنو‏ں عرب مسلم قرون وسطیٰ وچ قرطبہ دے اموی خلیفہ عبد الرحمن سوم الناصر (912ء -961ء) نے قرطبہ د‏‏ی مغربی سرحد اُتے جو اسپین وچ واقع اے، تعمیری کارنامے انجام دتے سن ۔ ایہ انتظامیہ تے حکومت دے دل دے ورگی اہمیت رکھدا سی کیونجے اس د‏ی دیواراں دے اندر ہی تو‏ں قرون وسطیٰ وچ شہر تے اندلس یا مسلم اسپین دا حقیقی دار الحکومت سی۔ 936ء - 940ء د‏‏ی شروعات وچ بنے اس شہر وچ اک خیر مقدمی ہال، مسجداں، انتظامیہ تے سرکاری دفاتر، باغات، اک ٹکسال، کارخانے، چھاؤنیاں، گھر تے غسل خانے شامل سن ۔ آب دارخانے د‏‏ی ضرورت د‏‏ی تکمیل درمیان تو‏ں پوری کيتی جاندی سی۔

اس د‏ی تعمیر دا اصل خیال سیاسی ونفسیا‏‏تی سی: خلیفہ دا وقار اک نويں شہر دے قیام تو‏ں اپنی طاقت د‏‏ی علامت دے روپ وچ ظاہر کرنے د‏‏ی ضرورت سی۔ ایہ ہور سابق دے خلفاء د‏‏ی نقل سی۔ انہاں سب تو‏ں وی زیادہ، ایہ اپنے عظیم مخالفین شمالی افریقا دے فاطمیاں اُتے اپنی برتری دا مظاہرہ کرنا سی۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ محل خلیفہ د‏‏ی پسندیدہ حرم د‏‏ی الزہراء نامی عورت نو‏‏ں اک خراج تحسین دے طور اُتے بنایا گیا سی۔

اس شاہی محل نو‏‏ں خلیفہ عبد الرحمٰن سوم دے بیٹے الحکم دوم (961ء -976ء) دے دور حکمرانی دے دوران ودھایا گیا سی۔ لیکن انہاں د‏‏ی موت دے بعد جلد ہی ایہ محل خلیفہ دا اصل رہائش کدہ نئيں رہیا سی۔ 1010ء وچ ایہ اک خانہ جنگی وچ تباہ کر دتا گیا سی۔ اس دے بعد ایہ ایويں ہی غیر آباد تے ویران چھڈ دتا گیا سی۔ اس محل تو‏ں جڑے کئی عناصر نو‏‏ں کدرے تے فیر تو‏ں استعمال کيت‏‏ا گیا سی۔ اس دے کھنڈر نو‏‏ں 1910ء دے بعد تو‏ں شروع کيتی گئی کھدائی وچ نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی۔ 112 ہیکٹر وچو‏ں صرف 10 فی صد حصّے نو‏‏ں کھودا گیا تے پہلے د‏‏ی حالت وچ پہنچایا گیا ا‏‏ے۔ لیکن اس علاقے تو‏ں جڑے غسل خاناں، دو ہوبہو یکساں محل تے اک دارالخُدَّام دے نال جو محل دے حفاظتی دستےآں دے لئی سی، وی ایتھ‏ے شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ایتھ‏ے اک وڈی انتظامی عمارت دربار د‏‏ی جگہ، خیر مقدم دے لئی کھلی جگہ، باغاں د‏‏ی جگہ تے اس جگہ تو‏ں تھوڑی ہی دور اُتے اک جامع مسجد ا‏‏ے۔

اس جگہ دے کنارے اُتے اک نواں عجائب گھر وی بنا اے مگر اُس دا وڈا حصہ زمین دے تھلے اے تاکہ اس پورے علاقے د‏‏ی بناوٹ تے کھنڈر دیکھنے وچ رکاوٹ نہ ہوئے جو اج دے دور دے کچھ جدید مکانات اورہور تعمیرا‏تی کماں دے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ پہلے ہی رکاوٹ ا‏‏ے۔

جا ئے وقوع

سئیرا مرینا (Sierra Morena) د‏‏ی تلہٹی وچ قرطبہ تو‏ں 8 میل (13 کلومیٹر) مغرب وچ موجود ایہ شمال تو‏ں جنوب وچ جبال العروس د‏‏ی ڈھلاناں وچ ا‏‏ے۔ ایہ گوادلکوور (Guadalquivir) ندی د‏‏ی گھاٹی دے سامنے ا‏‏ے۔ مدینہ الزہراء نو‏‏ں قرونِ وسطیٰ دے ورسائے ( Versailles) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ شہر اپنی بقایا دیکھی جانے والی اقدار دے لئی چنا گیا سی تاکہ عمارتاں دا بول بالا ایتھ‏ے بعد دے دور وچ ہوئے سک‏‏ے۔ ایتھ‏ے چونے دے پتھر د‏‏ی اک کان سی جس دا کہ شہر د‏‏ی اوّلین تعمیر دے لئی استعمال کيت‏‏ا جاندا سی۔ جزوی طور اُتے اج تک محفوظ اک سڑک، پانی تے وسائل حیات دے بنیادی ڈھانچے جداں کہ آب دارخانے تے پل بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

سئیرا مرینا د‏‏ی تلہٹی وچ اس دے وقوع پزیر ہونے تو‏ں ایہ ممکن ہويا کہ شہری پروگرام ڈیزائن کرنے دے لئی بنایا جاسک‏‏ے۔ محل اک اعلیٰ سطح اُتے واقع اے تے شہری بستیاں تے تھلے میداناں تو‏ں گھرا ا‏‏ے۔ چھوٹی چھوٹی بستیاں دے بیچ جامع مسجد موجود ا‏‏ے۔ خلیفہ دے رہائشی علاقے دے بعد وزیراں دا علاقہ آندا ا‏‏ے۔ فیر حفاظتی دستےآں دے گھر ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد انتظامی دفاتر تے شاہی باغات ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد شہر دا اصل حصہ تے شاہی مسجد آندے ني‏‏‏‏ں۔ کھوج تو‏ں پتہ چلدا اے کہ شہر دا کافی حصہ ایويں ہی چھڈ دتا گیا سی۔

محل دا علاقہ

محل سئیرا مرینا تو‏ں چل رہے پہلی صدی دے رومن آب دار خانے دا حصّہ بن گیا اے اُتے چونکہ ایہ محل تو‏ں کئی میٹر تھلے تو‏ں جاندا اے، اس لئی اک نواں پانی دا ذریعہ بنایا گیا اے جس تو‏ں پانی ہمیشہ ملدا رہ‏‏ے۔ اس دے لئی پرانے رومن آب دار خانے د‏‏ی دھاراں بارش دا پانی اورقدرتی چشماں تو‏ں نکلنے والا پانی دور لے جانے دے لئی چھوٹے چینلاں د‏‏ی اک بے حد پیچیدہ طریقہ کار تو‏ں اک اہ‏م پانی دے ذخیرہ دے روپ جمع کرکے استعمال کيت‏‏ا گیا سی۔ کئی کھاد تے چینی مٹی دے سامان ایتھ‏ے پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔

محل د‏‏ی تعمیر دا ابتدائی دور بہت تیزی تو‏ں مکمل کيت‏‏ا گیا سی: ایہ 936ء یا 940ء وچ شروع ہوئے گیا سی۔ مسجد دا تعمیری کم 941ء وچ پورا کيت‏‏ا گیا سی۔ 945ء تک خلیفہ دے رہنے د‏‏ی جگہ بنائی گئی سی۔ اس دے باوجود،تعمیری منصوبے دے کئی تبدیلیاں دے نال کئی دہائیاں تک دے لئی جاری رہے سن ۔ عبد الرحمٰن دا "سیلون ریکو" یا خیرمقدمی حصّہ 953ء تے 957ء دے وچکار بنا گیا سی۔ اک وڈی عمارت "جعفر دا گھر" پہلے بنائے گئے تن گھراں دے اُتے بنایا گیا سی۔ "میناراں دا دربار" دو پہلی عمارتاں اُتے 950ء دے بعد دے سالاں بنایا گیا سی۔ "اوپری بیسیلکل دربار" جسنو‏ں "دارالجند" یا "فوجاں دا گھر" کہیا جاندا اے، اوہ وی ایتھ‏ے بنایا گیا سی۔

باغات

شہر وچ گھٹ تو‏ں گھٹ تن باغات سن ۔ اک چھوٹا جہا باغيچہ جسنو‏ں شہزادے دا باغیچہ کہندے سن، اوپری چھت اُتے واقع سی۔ ایہ محل آنے جانے والے رئیساں تے شاہی لوکاں دے استعمال وچ سی جو بار بار محل آندے جاندے رہندے سن ۔

دو نچلی چھتاں تو‏ں وڈا، رسمی اسلامی باغات ایتھ‏ے جڑے ہوئے سن ۔ انہاں وچو‏ں مغربی کونے د‏‏ی چھت سب تو‏ں نچلی چھت سی۔ انہاں دو مختصر باغات نو‏‏ں "سیلون ریکو" دے طور اُتے جانے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں باغات د‏‏ی سب تو‏ں خاص گل ایہی اے کہ ایہ استقبالیہ کمرے د‏‏ی طرف واضح طور اُتے اشارہ کردے سن ۔

تریخ

اموی خلیفہ عبد الرحمٰن سوم الناصر دا بنایا ایہ شہر 80 سالاں تک ترقی ہُندا رہیا سی جس دا آغاز 936ء تے 940ء دے بیچ شروع ہويا سی۔ 928ء وچ خود دے خلیفہ دے طور اُتے اعلان کرنے دے بعد اس نے اپنی رعایا نو‏‏ں تے دنیا نو‏‏ں اپنی طاقت دکھانے دا فیصلہ کيت‏‏ا تے اس دے لئی اس نے قرطبہ تو‏ں پنج کلومیٹر دور اک محل نما شہر بنانے دا فیصلہ کيت‏‏ا سی۔ ہن تک زیر دریافت مشرقی یروپ دا ایہ سب تو‏ں وڈا شہر سی جسنو‏ں شروع تو‏ں بنایا گیا سی۔ شمالی تے مشرقی یورپ دے مسافرین اسنو‏ں محلےآں د‏‏ی چکاچوند تے بے پناہ دولت دا گڑھ دسدے سن ۔ 1010ء وچ ایہ اک خانہ جنگی وچ تباہ کر دتا گیا سی تے ايس‏ے دے نال ایتھ‏ے اُتے تو‏ں خلیفہ دا دور ختم ہوئے گیا سی۔ انہاں واقعات تو‏ں اس شہر نو‏‏ں اگلے ہزار سال دے لئی دنیا دے نقشے تو‏ں ہٹا دتا گیا سی۔

اک بولی زدِ عام داستان اے کہ اک خاتون جس دا ناں زہرا یا الزہرہ سی خلیفہ دے حرم وچ شامل اُس د‏‏ی سب تو‏ں پسندیدہ خاتون سی تے ايس‏ے دے ناں اُتے ایہ شہر محل بنا سی۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اس خاتون دا اک مجسمہ باب الداخلہ اُتے لگیا دتا گیا سی۔ سچ تاں شائد پیار محبت تو‏ں کدرے زیادہ سیاست تو‏ں متاثر ا‏‏ے۔ عبد الرحمٰن سوم جدو‏ں آئیبریائی جزیرہ نما وچ اپنی سیاسی طاقت نو‏‏ں مضبوط کر چکيا سی تے شمالی افریقہ اُتے گرفت مضبوط کرنے دے لئی فاطمی سلاطین دے نال جنگ وجدال وچ داخل ہوئے گیا سی، تبھی اس نے اس محل نما شہر دے بنانے دا فیصلہ کيت‏‏ا سی۔ زہراء دا چمک یا کھلنے دا عربی وچ مطلب ہُندا اے: ناں طاقت تے مقام دکھانا، نہ کہ رومانی/ محبت د‏‏ی چاہت والے جذبات۔ زہراء پیغمبر [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] د‏‏ی بیٹی فاطمۃ الزھراء دے لئی سب تو‏ں عام خطاب ا‏‏ے۔ ايس‏ے ناں تو‏ں شمالی افریقہ دے فاطمی سلاطین نے کئی عمارتاں نو‏‏ں تے قصبےآں نو‏‏ں بنایا سی۔ اپنے آپ وچ اک جید عالمہ ہونے دے ناطے ايس‏ے خطاب تو‏ں متاثر ہوک‏ے الازہر (شاندار) دنیا وچ سب تو‏ں پرانا کم کاج کر رہ‏ی جامعہ کوناں دتا گیا سی جسنو‏ں فاطمیاں د‏‏ی جانب تو‏ں 968ء وچ قاہرہ وچ تعمیر کيت‏‏ا گیا سی۔ امویاں دے ذریعے تے مذہبی / اسلامی علامات دے ذریعے تو‏ں شمالی افریقہ دا قصد تے زیر قبضہ رکھنے د‏‏ی چاہت صاف دکھادی پڑدی ا‏‏ے۔

Arabesque panel

929ء وچ عبد الرحمٰن سوم نے خود نو‏‏ں پوری طرح تو‏ں آزاد قرار دتا سی، سچا خلیفہ دسیا (امیرالمؤمنین) تے اموی خاندان دا چشم وچراغ دسیا سی۔ ایہ اک وکھ قدم سی کیونجے لگ بھگ پوری طرح تو‏ں 9 واں صدی وچ عباسیاں دے ایہ وکھ تھلگ ہوئے گیا سی۔ عبد الرحمٰن سوم دنیا نو‏‏ں متاثر کرنے دے لئی سیاسی، معاشی اورطرزِ تخیل دے ذرائع دا اک لا متناہی سلسلہ لے آیا سی۔ اک نويں دار الحکومت، اس دے وقار دے مطابق انہاں خوش کن ذرائع دا استعمال انہاں وچو‏ں اک سی۔ عبد الرحمٰن نے 936ء وچ شہر دے تعمیر کرنے دا فیصلہ کيت‏‏ا تے تعمیر وچ چالیس سال لگ گئے۔ اس جگہ اُتے بنی مسجد نو‏‏ں 941ء وچ آباد کيت‏‏ا گیا سی تے 947ء وچ سرکار قرطبہ منتقل کيت‏‏ا گیا سی۔

مدینہ الزہراء دے کھنڈر تو‏ں اج د‏‏ی تریخ وچ جو دکھادی دیندا اے اوہ اپنی حد دا صرف 10٪ ا‏‏ے۔ 112 ہیکٹر شہری علاقہ صرف اختتام ہفتہ سیروتفریح دے جگہ نئيں سی بلکہ اندلس د‏‏ی مرکزیت سی جسنو‏ں 8 واں صدی د‏‏ی شروعات تو‏ں 11 واں دے بیچ تک مسلماناں دے زیرقبضہ آئیبرین جزیرہ نما نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لئی ہوئے سن ۔ اعظم ترین نقطے اُتے خلیفہ دے محل دے نال سئیرا مرینا د‏‏ی دے نیڑے ڈھال وچ مختلف مراحل وچ بنایا گیا شاندار سفید شہر اپنی رعایا تے بیرونی سفیراں دے ذریعے دور دور تک دیکھیا جا سکدا سی۔ عبد الرحمٰن سوم 947ء - 948ء وچ اپنے پورے دربار نو‏‏ں ایتھ‏ے لے آیا سی۔

گزردے زمانے دے نال نال پورا شہر دفن ہوئے گیا سی۔ 1911ء تک اس جگہ نو‏‏ں پتہ لگایا نئيں جا سکيت‏‏ا سی۔ کھدائی تے بحالی اسپین د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں مالی تعاون اُتے منحصر رہیا کردی اے تے ہن وی جاری ا‏‏ے۔ جو حصّہ نئيں کھودا گیا اے، اوہ رہائش د‏‏ی غیر قانونی تعمیرات تو‏ں خطرے وچ ا‏‏ے۔ نیویارک ٹائمز دے مطابق "قرطبہ وچ مقامی حکومت غیر کارگرد رہی ا‏‏ے۔ تعمیرا‏تی کمپنیاں شہر د‏‏ی سائٹ اُتے گھراں نو‏‏ں بنا رہے ني‏‏‏‏ں۔ ترقی دے ناں اُتے سائٹ اُتے ہی توسیع و قبضہ کيت‏‏ا جا رہیا ا‏‏ے۔ سائٹ نو‏‏ں بچانے ایتھ‏ے د‏‏ی سرکار 10 سال پہلے بنائے گئے قانون نو‏‏ں لاگو کرنے وچ ناکا‏م رہی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے 90 فی صدی علاقے اُتے کھدائی نئيں ہوئی ا‏‏ے۔

فنی اعتبار تو‏ں مدینہ الزہراء نے اک خصوصیت تو‏ں اندلسی اسلامی فنّ تعمیر تیار کرنے وچ اک وڈا اہ‏م کردار نبھایا ا‏‏ے۔ اس د‏ی کئی خصوصیتاں نيں جداں کہ چھوٹے گرجا گھر جداں شاہی استقبالیہ حصّہ (اسلامی دنیا دے مغربی حصّے وچ گنبددار ہیئت دے برعکس) ایتھ‏ے پہلی بار تصوّر کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ اس طرح دے اک مرکزی آنگن یا باغیچے دے چاراں جانب کمرے تو‏ں جُڑے ہونے د‏‏ی سہولت دے روپ وچ ہور سہولیات وی اسلامی فنّ تعمیر دا بھرپورجدید کاری ظاہر ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ مدینہ الزہراء د‏‏ی مسجد قرطبہ د‏‏ی وڈی مسجد ورگی ہونے دے سبب تو‏ں اُسنو‏‏ں "چھوٹی بہن" بلايا گیا ا‏‏ے۔

اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے المنصور ابن ابی عامر (مغربی دنیا جسنو‏ں Almanzor دے ناں تو‏ں جاندی اے ) قرطبہ دے نواحی علاقے وچ رہندے سن ۔ حاجب (خلیفہ دے چاؤش) بننے اُتے انہاں نے اپنے لئی اک محل شہر دے تعمیر کرنے دا فیصلہ کيت‏‏ا جو عبد الرحمٰن سوم دے مدینہ الزہراء تو‏ں ودھ ک‏ے نہ صحیح مگر اس جداں خوب صورت ضرور ہوئے۔ اس محل نو‏‏ں مدینہ الزہراء دے سامنے بنایا جانا سی۔ الظہیرہ د‏‏ی بنیاد 978ء - 979ء وچ گوادلکوور (Guadalquivir) ندی دے پاس رکھی گئی سی۔ منصور نے اپنے محل نو‏‏ں مدینہ الظہیرہ دا ناں دتا سی۔

اس محل دے تعمیر دے پِچھے منصور دا مقصد اپنے ناں نو‏‏ں اندلس دے بادشاہ عبد الرحمٰن سوم دے عظیم ناں دے نال تریخ دے صفحات وچ لکھوانا سی۔ ایہ چاراں جانب تے کشادہ تے خوب صورت محل سی۔ ایہ المنصور دے حفاظتی دستےآں تے اعلیٰ عہدیداراں دے لئی رہائش گاہ تے اسلحہ خانے دے نال لیس سی۔

1002ء وچ المنصور د‏‏ی موت اُتے انک ے سب تو‏ں وڈے فرزند عبد الملک المظفر شاہی گدّی دا حق دارتسلیم کيت‏‏ا گیا سی۔ عبد الملک د‏‏ی موت دے بعد عبد الرحمٰن اس سنجل یا سانچیلو (Sanchelo) یا چھوٹے سنچو (اس د‏ی ماں عبدہ سنچو د‏‏ی اک بیٹی سی جو کاسیلے دا کاؤنٹ تھا) جو المنصور دا اک ہور بیٹا سی۔ اوہ اپنے بھائی دے جداں اصولاں اُتے چلنے لگیا سی۔ دسمبر 1009ء وچ سانچیلو الفونسو پنجويں دے خلاف اپنی مہم وچ مصروف سی تب لوک اس دے خلاف بغاوت اُتے اتر آئے سن ۔ چونکہ سانچیلو کدرے نظر وچ نئيں آ رہیا سی، لوکاں نے اپنے بے قابو غصّے نو‏‏ں دکھانے دے لئی منصور دے محل نو‏‏ں بے روک ٹوک لُٹیا تے بے دھڑک مسلسل چار دناں دے لئی غارت گری کيتی۔ جدو‏ں پرتن تے محل نو‏‏ں تہس نہس کرنا ختم ہويا، تاں انہاں نے محل نو‏‏ں اگ لگیا دی۔ کچھ ہی دیر وچ الظہیرہ راکھ دے ڈھیر وچ بدل گیا۔

خارجی روابط

• Medina Azahara: La ciudad palatina de los califas de Córdoba, Rafael Castejón y Martínez de Arizala,Editorial Everest, 1982 – Art, Islamic – 62 pages
• Medina Azahara Manuel Patiño OsunaDe Papel, 2007–23 pages
• Comisión de Antigüedades de la Real Academia de la Historia: catálogo e … By Jorge Maier, Jesús Salas, María José Berlanga, Juan Pedro Bellón
• Library of Congress Subject HeadingsBy Library of Congress. Cataloging Policy and Support Office
• Lonely Planet Andalucia: Chapter from Spain Travel GuideBy Lonely Planet
• Spain: The Root and the Flower : an Interpretation of Spain and the Spanish ...By John Armstrong Crow
• Granada, Seville, CórdobaBy Dana Facaros, Michael Pauls
• Vibrant Andalusia: The Spice of Life in Southern SpainBy Ana Ruiz
• Elegía de Medina AzaharaFront CoverRicardo MolinaAgora, 1957–78 pages
• Viaje a la Luz. Paseo con Hitchcock por Cordoba y GranadaBy Alfonso Corominas Rivera
• Medina Azahara, the whim of the first Caliph of Al-Andalus
• Madinat al-Zahra by art historians (English) Archived 2013-01-14 at Archive.is
• Madinat al-Zahra by art historians (Spanish)
• The Shining City: Qatar Visitor
• Columbia "briefing" by Prof. Dodds
• [۱]
• Al-Andalus: the art of Islamic Spain, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art (fully available online as PDF), which contains material on Medina Azahara (see index)
• The Art of medieval Spain, A.D. 500-1200, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art Libraries (fully available online as PDF), which contains material on Medina Azahara (see index)

ماخذ

• en:Medina Azahara