محمد شیبانی خان
ابو الفتح محمد شیبانی خان سولہویں صدی وچ وسط ایشیا وچ قائم ازبکاں دی سلطنت سلسلہ شیبانیان دا سب توں وڈا بادشاہ سی جو ابو الخیر خان دے دوسرے بیٹے شاہ بداغ خان دا بیٹا سی۔ ازبک قبائل ابو الخیر خان دے انتقال دے بعد دریائے سیحوں دی زیراں وادی وچ منتقل ہو گئے سن تے ایتھوں اوہ کدی مشرقی ترکستان دے منگول حکمراناں تے تیموریاں دے حلیف دی حیثيت توں تے کدی انہاں دے خلاف لشکر وچ حصہ لیندے رہندے۔
1468ء وچ منگول حکمران محمود خان ابن یونس خان نے محمد شیبانی نوں اس دی خدمت دے سلسلے دریائے سیحوں دے کنارے شہر ترکستان دی حکومت دے دتی۔ شیبانی خان 1494ء ماوراء النہر وچ داخل ہویا تے پنج چھ سال دے عرصے وچ پورے ماوراء النہر اُتے قبضہ کر لیا۔ بخارا تے سمرقند دے درمیان سر پل دی جنگ وچ بابر نوں شکست دے کے 1500ء وچ سمرقند اُتے وی قبضہ کر لیا تے ترکستان وچ تیموریاں دی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ 1505ء وچ اس نے خوارزم فتح کرنے دے بعد دریائے جیحوں نوں پار کیتا تے مرو دے قریب حسین مرزا بایقرا دے بیٹے بدیع الزماں تے دوسرے تیموری شہزادیاں دے متحدہ لشکر نوں شکست دتی تے 24 مئی 1507ء نوں ہرات وچ داخل ہوکر تیموری اقتدار دا خاتمہ کر دتا۔
1508ء وچ شیبانی نے صوبہ جرجان اُتے وی قبضہ کر لیا۔ ہن اوہ اک وسیع و عریض سلطنت دا مالک سی جو جھیل ارال توں بلخ تے ہرات تک تے فرغانہ توں جرجان تک پھیلی ہوئی سی۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں ایران وچ شاہ اسماعیل صفوی اک طاقتور حکومت قائم کر چکیا سی تے سنیاں نوں زبردستی شیعہ بنا رہیا سی۔ اس دے اس تعصب تے کٹر پن نے عثمانی ترکاں تے ازبکاں وچ اگ لگا دتی سی کیونجے اوہ کٹر سنی سن۔ ازبکاں دا رد عمل خاص طور اُتے ویسا ای متعصبانہ سی جداں صفوی حکمران دا سی تے اوہ کسے صورت صفویاں توں تصفیہ دے لئی تیار نہ سن۔ چنانچہ جدوں ازبکاں نے ایران ول پیش قدمی کیتی تے شاہ اسماعیل توں ٹکراؤ ہو گیا۔ مرغاب دے کول 1510ء نوں ازبکاں تے صفویاں وچ اک خونریز جنگ ہوئی۔ ازبک بے جگری نال لڑے لیکن انہاں نوں شکست ہو گئی تے شیبانی خان ماریا گیا۔ شاہ اسماعیل دی نفرت دا ایہ عالم سی کہ اس نے شیبانی دی کھوپڑی اتار لئی تے اس اُتے سونا چڑھا لیا تے اس نوں پیالے دی جگہ استعمال کردا سی۔[۱]
ایہ گل حقیقت اے کہ ازبک جاہل تے نیم وحشی سن تے انہاں دی زندگیاں اُتے اسلام دے اثرات بوہت سطحی سن بلکہ انہاں دی رسوم ترکاں تے منگولاں دیاں اسلام توں پہلے دیاں رسومات تے اسلام دا مجموعہ سن۔ اس لئی ایرانی مورخاں توں انہاں دیاں برائیاں نوں بوہت زیادہ ودھا چڑھا کے پیش کیتا جس وچ مبالغہ تے تعصب شامل اے انہاں نے شیبانی خان دی بوہت کریہہ تصویر کھینچی اے جو حقیقت توں دور اے۔ ہنگری دا مشہور مستشرق ویمبری اپنی کتاب وچ شبانی دے متعلق لکھتا اے کہ
"شیبانی ہر گز وحشی نہ سی جداں کہ اس دے ایرانی دشمن بیان کر دے نیں۔ اس نوں راگ رنگ تے شاعری نال دلچسپی سی۔ لڑائیاں تک وچ اس دے نال اس دا چھوٹا کتب خانہ رہندا سی۔ اوہ شاعر وی سی تے اس دا کلام مشرقی ترکی ادب دا چنگا نمونہ اے۔ اوہ علما دی عزت کردا سی۔ سلطان حسین مرزا بایقرا دے مرنے دے بعد جو علما تے فضلاء بے خانماں ہو گئے سن، انہاں شیبانی نے روزگار فراہم کیتا۔ بخارا، سمرقند تے تاشقند وچ اس نے مدرسے بنائے۔ جدوں اوہ تریخ دے منظر اُتے پہلی بار ظاہر ہویا تو لفظ ازبک جاہل تے وحشی دے ہم معنی سی لیکن ایہ تعریف شیبانی اُتے صادق نئیں آندی۔ اوہ ویسا ای شائستہ تے مہذب سی جداں تیموری گھرانے دے دوسرے شہزادے"۔[۲]