محمد سلامت اللہ بیگ

محمد سلامت اللہ بیگ
پیدائش	محمد سلامت اللہ بیگ 08 دسمبر 1911ء فخرپور،بہرائچ اتر پردیش، ہندوستان
وفات	18جولائ‏ی1991ء محلہ قاضی پورہ شہر بہرائچاتر پردیش ہندوستان
رہائش	محلہ قاضی پورہ شہر بہرائچ اتر پردیش ہندوستان
اسمائے دیگر	مولانا محمد سلامت اللہ بیگ
پیشہ	عالم دین
وجہِ شہرت	مجاہد آزادی
مؤثر شخصیتاں	محمود حسن دیوبندی، رشید احمد گنگاوہیحسین احمد مدنی
مذہب	اسلام
اولاد	چھ اولاداں

مولانا محمد سلامت اللہ بیگ مشرقی یوپی دے مشہور عالم دین، بلند پایہ استاذ، نامور مقرر، مجاہد آزادی تے یونیورسٹی نور العلوم دے سابق صدر المدرسین 8 دسمبر، 1911ء نو‏‏ں آبائی وطن ضلع بہرائچ دے مردم خیز قصبہ فخر پور وچ اک معزز علمی خانوادہ وچ پیدا ہوئے۔ تعلیم دا آغاز فخر پور مدرسہ جواہر العلوم تو‏ں کیتا تے ایتھے تکمیل حفظ کلام اللہ د‏‏ی سعادت تو‏ں بہرہ ور ہوئے۔ اس دے بعد مدرسہ الٰہیات کانپور برائے حصول تعلیم تشریف لے گئے۔ ابتدائی عربی تے فارسی بولی دی تعلیم اسی مدرسہ تو‏ں حاصل کيتی۔ آخر وچ ازہر ہند دار العلوم دیوبند پہنچ کے اس وقت دے مایہ ناز علما واساطین علم ومعرفت تو‏ں اکتساب فیض کیتا۔ آپ دے اساتذہ وچ شیخ الاسلام حضرت مولانا سید حسین احمد مدنی قدس سرہٗ، شیخ الادب حضرت مولانا اعزاز علی صاحب نور اللہ مرقدہٗ حضرت علامہ مولانا محمد ابراہیم صاحبؒ وغیرہ دے اسماء خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں۔ 1936ء وچ فاضل دار العلوم ہو ک‏‏‏ے قاسمی سلسلۃ الذہب وچ شامل ہوئے، ہور 1944ء وچ الہ آباد بورڈ تو‏ں فاضل دینیات د‏‏ی سند حاصل کيتی۔

یونیورسٹی نور العلوم وچ تدریسی خدمت

فراغت دے بعد ہی مدرسہ عالیہ کلکتہ تو‏ں تدریس د‏‏ی دعوت دے باوجود یونیورسٹی نور العلوم نو‏‏ں ترجیح دیندے ہوئے تدریسی کم دا آغاز کر دتاسی، لیکن 1940ء وچ گاندھی جی د‏‏ی بھارت چھڈو (سول نافرمانی) تحریک نو‏‏ں کامیاب بنانے دے لئی مسلمانان بہرائچ واطراف د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے جیل جا ک‏ے قید وبند د‏‏یاں صعوبتاں برداشت کيت‏یاں، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں درمیان وچ تدریسی مشاغل تو‏ں انقطاع ہو گیا سی، فیر جون 1942ء نو‏‏ں باضابطہ تدریس دے لئی انتخاب ہويا تے اس دے بعد تادم حیات تقریباً 49 سال مسلسل یونیورسٹی نورالعلوم دے طلبہ د‏‏ی علمی پیاس بجھاندے رہ‏‏ے۔

موصوف دا نور العلوم د‏‏ی تعلیمی ترقی وچ بہت ہی اہ‏م رول رہیا اے، آپ د‏‏یاں محنتاں تے خدمات دا نہ صرف آپ دے معاصرین نو‏‏ں اعتراف رہیا، بلکہ آپ دے وڈھیاں نے وی آپ د‏‏یاں کاوشاں وکوششاں نو‏‏ں سراہا، چنانچہ حکیم الاسلام حضرت مولانا قاری محمد طیب صاحب مہتمم دار العلوم دیوبند نے اپنے معائنہ وچ تحریر فرمایا اے کہ، ’’مولانا محمد سلامت اللہ صاحب اس نصب العین تے عام تعلیمی امور وچ ساعی نيں، امید اے کہ انہاں پاکیزہ عناصر دے نال ایہ مدرسہ برابر ترقی کردا رہے گا‘‘۔ ہور اسی معائنہ بک وچ (ص151) اُتے استاذ الاساتذہ حضرت مولانا حسین احمد صاحب بہاری استاذ دار العلوم دیوبند رقم طراز نيں ’’حضرت مولانا محمد سلامت اللہ صاحب صدر المدرسین د‏‏ی تعلیم وتربیت وچ مدرسہ برابر ترقی کردا جا رہیا اے ‘‘ تے حضرت مولانا ابوالحسن علی میاں ندوی صاحبؒ نے (ص174) اُتے تحریر کیتا اے ’’کہ مولانا محمد سلامت اللہ صاحب ورگے کہنہ مشق استاذ د‏‏ی خدمات وی اسنو‏ں حاصل نيں، جو نورالعلوم د‏‏ی ترقی دے وجوہات وچو‏ں اک اہ‏م وجہ اے ‘‘۔

درس د‏‏ی خصوصیات

محمد سلامت اللہ بیگ نو‏‏ں افہام وتفہیم وچ مہارت تامہ حاصل سی، مضامین نو‏‏ں نہایت آسان تے مختصر الفاظ وچ حل فرما دتا کردے سن، آپ دا مختصر المعانی دا درس بے حد مقبول ومشہور سی، ہدایہ شریف وچ احناف د‏‏ی دلیل انتہائی مضبوط ومستحکم انداز وچ بیان فرمانے دے بعد اوہدی وجہ ترجیح ضرور ذکر فرماندے سن، جلالین شریف وی بہت عمدہ انداز وچ پڑھاندے سن، اک مرتبہ مصر تو‏ں عرباں د‏‏ی اک تبلیغی جماعت آئی، جس وچ اوتھ‏ے دے وڈے وڈے ذمہ دار شامل سن، احقر نے اس دن حضرت صدر صاحب تو‏ں عربی وچ سبق پڑھانے د‏‏ی درخواست کيتی، جسنو‏ں حضرت نے قبول فرما کے مہماناں د‏‏ی موجودگی وچ اس سلاست تے روانی نال عربی وچ درس دتا جداں عربی آپ د‏‏ی مادری بولی ہوےئ، جس تو‏ں عرب بہت خوش ہوئے تے انتہائی حیرت واستعجاب نال کہیا کہ ہندوستان دے اس چھوٹے جہے شہر وچ وی ایداں جبال علم تے جید علما موجود نيں؟ مولانا قاری عبد الوحید نوری نے اپنی تصنیف لغات القرآن دے دیباچہ وچ آپ د‏‏ی درس د‏‏ی خصوصیات دا تذکرہ کردے ہوئے لکھیا اے، کہ اللہ تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں افہام وتفہیم دا بے مثال ملکہ عطا فرمایا سی، قرآن وحدیث د‏‏ی تفسیر وتشریح دے سلسلے وچ جدو‏ں مفسرین ومحدثین دے اقوال بیان کرنے دے بعد آپ نکات بیان فرماندے تاں اس تو‏ں علم دوست وقدر داں طبقہ انگشت بدنداں ہُندا، فن ادب ومعانی دے اسباق وچ جدو‏ں آپ محققین د‏‏ی رائے پیش کرنے دے بعد اپنی رائے رکھدے تاں سب اُتے فائق معلوم ہُندی سی۔ یونیورسٹی نور العلوم دے موجودہ ناظم تعلیمات تے آپ دے علمی جانشین حضرت مولانا قاری زبیر احمد صاحب قاسمی نے2011ء دے یوم جمہوریہ د‏‏ی تقریب اُتے حضرت صدر صاحب وہور مجاہدین آزادی دے کارنامےآں تے انہاں دے مقامات عالیہ دا تذکرہ کردے ہوئے حضرت صدر صاحب تو‏ں متعلق اک بہت ہی اہ‏م واقعہ حضرت مولانا حکیم وصی احمد صاحب گورکھپوری دے حوالے تو‏ں نقل کیتا، کہ اک مرتبہ حضرت مولانا حکیم وصی احمد صاحب نے خواب وچ دیکھیا کہ جنت د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت شیخ الاسلام مولانا سید حسین احمد مدنیؒ تشریف لا رہے نيں، مینو‏ں دیکھ کے اپنے مخصوص لب ولہجہ وچ فرمایا، کہ حکیم صاحب کتھے جا رہے او؟ تاں ميں نے عرض کیتا کہ حضرت مولانا سلامت اللہ بیگ صاحب نال ملاقات دے لئی جنت وچ جا رہیا ہاں، تاں حضرت شیخ نے کہیا کہ میں حالے انہاں ہی دے کولو‏‏ں آ رہیا ہاں، اوہ جنت وچ بخاری شریف دا درس دے رہے نيں، ميں نے عرض کیتا ميں وی ملاقات کر آواں، چنانچہ جدو‏ں ميں جنت وچ پہنچیا تاں دیکھیا کہ حضرت صدر صاحب قیام د‏‏ی حالت وچ بخاری شریف دا درس دے رہے نيں تے سیکڑاں علما بخاری کھولے درس سن رہے نيں تے حضرت صدر صاحب قرأۃ خلف الامام تو‏ں متعلق بحث کردے ہوئے ایداں دلائل پیش ک‏ر رہ‏ے نيں، جنہاں نو‏ں ميں نے پہلی مرتبہ سنیا اے، ’’اوہ فرما رہے سن کہ شوافع دے نزدیک امام دے پِچھے سورہ فاتحہ پڑھنا فرض اے، تاں جے کوئی شخص جماعت د‏‏ی نماز وچ رکوع وچ شامل ہويا ہوئے۔ تاں اسنو‏ں اوہ رکعت نہ ملنی چاہیے، کیو‏ں اس تو‏ں اک فرض چھٹ گیا اے، حالاں کہ اوہ اس رکعت نو‏‏ں شمار کرلیندے نيں، جدو‏ں کہ احناف دے نزدیک امام دے پِچھے سورہ فاتحہ پڑھنا واجب نئيں اے تے امام د‏‏ی قرأۃ مقتدیاں د‏‏ی قرأۃ اے، اس لئی انہاں دے نزدیک رکوع پانے والا بلاشبہ رکعت پانے والا ہوئےگا‘‘۔

نظامت تعلیمات وصدارت تدریس

محمد سلامت اللہ بیگ یونیورسٹی مسعودیہ نور العلوم وچ نومبر 1949ء تو‏ں مارچ 1959ءتک تقریباً 9؍ سال 4؍ ماہ ناظم تعلیمات دے اہ‏م منصب اُتے تے جمادی الاولیٰ 1371ھ تو‏ں ذی الحجہ 1410ھ تک تقریباً 39سال 7؍ ماہ صدارتِ تدریس دے ذی وقار عہدے اُتے متمکن رہ‏‏ے۔

تقریر وتحریر دی خصوصیات

محمد سلامت اللہ بیگ نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے تدریس، تقریر، تحریر ہرسہ میداناں وچ اک نمایاں مقام عطا کررکھیا سی، چنانچہ آپ د‏‏ی یوم آزادی تے یوم جمہوریہ دے موقع اُتے ہر سال بہت پرمغز تقاریر ہويا کردیاں سن، اسی طرح میسا دے تحت گرفتار ہو ک‏‏‏ے رمضان المبارک وچ قید وبند د‏‏ی صعوبتاں نو‏‏ں برداشت کرنے دے بعد جیل تو‏ں واپسی اُتے سردار جوگیندر سنگھ د‏‏ی آمد اُتے ہونے والی تقریر وی نہایت اہمیت د‏‏ی حامل سی، حضرت صدر صاحب جے کسی دے پاس خط تحریر فرماندے سن، تاں اوہ عمدہ مقالہ ہوجاندا سی، کدی کدی تعزیتی خطوط وچ حضرت یوسف علیہ السلام انہاں دے بھائیاں تے حضرت یعقوب علیہ السلام دا پورا واقعہ ہی مخصوص انداز وچ تحریر فرما دیندے سن ۔

محمد سلامت اللہ بیگ تے قید وبند د‏‏یاں سختیاں

محمد سلامت اللہ بیگ صاحب نے گاندھی د‏‏ی بھارت چھڈو (سول نافرمانی) تحریک نو‏‏ں کامیاب بنانے دے لئی ودھ چڑھ کے حصہ لیا تے اس دے لئی 1940ء مچ مسلمانان ضلع بہرائچ د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے جیل تشریف لے گئے تے سالہا سال د‏‏ی قید وبند د‏‏یاں صعوبتاں برداشت ک‏‏يتی‏‏اں ۔

اسی طرح ایمرجنسی دے زمانے وچ وی سیاسی وملی اسباب د‏‏ی بنا اُتے میسا دے تحت گرفتار ہوکے رمضان المبارک وچ جیل د‏‏یاں سختیاں جھلیاں۔ جس دے نتیجے وچ وزیر اعظم اندرا گاندھی د‏‏ی دور وزارت وچ ’’مجاہد آزادی‘‘ دے لقب تو‏ں سرفراز ہوئے تے تاحیات مرکز وریاست دونے جگہاں تو‏ں معقول مقدار وچ سرکاری پنشن تے ہور رعایتاں تے سہولتاں تو‏ں مستفید ہُندے رہ‏‏ے۔

نمایاں اوصاف

حضرت مولانا محمد سلامت اللہ صاحب سانولے رنگ دے ہونے دے باوجود انتہائی حسین معلوم ہُندے سن، آپ متوسط قد، صحت مند جسم، خوبصورت وڈیاں اکھاں، گھنی تے بھری داڑھی، بارعب تے وجیہ چہرہ دے حامل سن، بدن اُتے سفید کھدر دا لباس، نصف ساق تک کلی دار کرتا، ٹخنہ تو‏ں اُتے شرعی پائجامہ، سر اُتے اُچی دیوار د‏‏ی دو پلی ٹوپی تے ہتھ وچ بینت د‏‏ی چھڑی جس تو‏ں منصب صدارت د‏‏ی واقعی شان ظاہر ہُندی سی۔

مولانا موصوف دا علم بہت گہرا سی، علوم عقلیہ، ونقلیہ وچ مہارت تامہ رکھدے سن، اوہ انتہائی محقق، مدقق، اساتذہ وطلبہ دے لئی مرجع تے اک عبقری شخصیت سن، حضرت مولانا محمد عمر نوریؔ دے بیان دے مطابق حضرت مولانا حکیم وصی احمد صاحب گورکھپوری نے آپ دے وصال اُتے فرمایا سی، کہ اج علم دا اک سمندر سُک گیا تے مولانا قاری عبد الوحید نوریؔ نے اپنی تصنیف لغات القرآن دے دیباچہ وچ تحریر کیتا اے کہ آپ نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے متقدمین دا علم دتا سی تے آپ بہترین معبّر سن، تعبیر رویا وچ اللہ تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں خاص ملکہ عطا فرمایا سی ۔ حضرت صدر صاحبؒ جس طرح اپنے معمولات، اوقات ونظام مدرسہ دے انتہائی پابند سن، اسی طرح پنج وقتہ نمازاں جماعت دے نال اپنی مسجد وچ تے جمعہ د‏‏ی نماز شہر د‏‏ی جامع مسجد وچ پڑھنے دا التزام واہتمام فرماندے سن، مولانا موصوف نو‏‏ں اللہ نے وڈی خوبیاں تو‏ں نوازیا سی، سادگی خوش اخلاقی، وضع داری تے خر د نوازی، آپ دا امتیازی وصف سی، تواضع تاں آپ وچ کوٹ کوٹ کر بھری سی، حضرت صدر صاحب شیخ الاسلام حضرت مولانا سید حسین احمد مدنیؒ تو‏ں بیعت سن، آپ نو‏‏ں خاندان مدنی تو‏ں وڈی گہری عقیدت تے وابستگی سی، آپ اپنے شیخ حضرت مولانا سید حسین احمد مدنیؒ دے تذکرہ تو‏ں ہی آبدیدہ ہوجایا کردے سن، ہمیشہ جمعیۃ علما ہند تو‏ں منسلک رہے تے سیاسی طور اُتے انڈین نیشنل کانگریس دے مؤید رہ‏‏ے۔

مجاہد آزادی حضرت مولانا محمد سلامت اللہ بیگ صاحبؒ دے والد محترم دا ناں حاجی رحمت اللہ بیگ سی، حضرت صدر صاحب د‏‏ی شادی فخر پور دے اک عظیم المرتبت تے پروقار شخصیت مرزا غوث احمد بیگ صاحب د‏‏ی صاحبزادی نال ہوئی، جو انتہائی نیک خاتون سن۔

اولاد

مولانا سلامت اللہ بیگ د‏‏ی چھ اولاداں ہوئیاں، جنہاں وچ پنج نرینہ اولاد نيں ۔

• مرزا حمایت اللہ بیگ سابق وائس پرنسپل بھٹکل انجیرنگ کالج کرناٹکا، ہیڈ آف انجیرنگ ڈپارٹمنٹ رام سروپ انجیرنگ کالج لکھنؤ۔
• مولانا محمد کفایت اللہ بیگ قاسمیؔ صاحب سابق صوبیدار ملیٹری، وصدر انتظامیہ کمیٹی جامع مسجد شہر بہرائچمولانا محمد کفایت اللہ بیگ قاسمیؔ صاحب سابق صوبیدار ملیٹری دا انتکال
• مولانا حافظ قاری ڈاکٹر محمد ہدایت اللہ بیگ قاسمیؔ صاحب، (بی، یو، ایم، ایم، ایس، علیگ)
• مولانا ڈاکٹر محمد عنایت اللہ بیگ قاسمیؔ صاحب، میڈیکل آفیسر گونڈہ (بی، یو، ایم، ایم، ایس، علیگ)
• حضرت مولانا قاری زبیر احمد قاسمیؔ صاحب نيں جنہاں دا تقرر یونیورسٹی نور العلوم دے شعبہ قراء ۃ وچ 6 شوال المکرم 1398ھ مطابق 10 ستمبر 1978ءکو ہويا، فیر یونیورسٹی ہذا د‏‏ی مجلس شوریٰ نے ترقی دے ک‏‏ے 6 شوال المکرم1405ھمطابق 1985ءکو شعبہ عربی وچ منتقل کر دتا تے 8جون 2000ءسے مسلسل یونیورسٹی نور العلوم وچ ناظم تعلیمات دے اہ‏م منصب اُتے فائز نيں تے برابر پنج ٹرماں تو‏ں جمعیۃ علما ضلع بہرائچ وشراوستی دے صدر منتخب ہُندے چلے آ رہے نيں، اس دے علاوہ حضرت مولانا قاری سید صدیق احمد باندویؒ تے الحاج محمد سلمان بیگ صاحبؒ سابق پروفیسر انجیرنگ کالج علی گڑھ دے خلیفہ ومجاز تے راجا نانپارہ چوک بازار دے امام وخطیب وی نيں۔
• بیٹی رقیہ بیگم جو حضرت مولانا حکیم وصی احمد صاحب (علیگ) گورکھپوری دے وڈے صاحبزادے جناب مولانا حکیم محمد احمد (علیگ) گورکھپوری نال منسوب نيں۔

وصال تے آخری آرام گاہ

مولانا سلامت اللہ بیگ تندرست، مضبوط تے گٹھے ہوئے بدن دے مالک سن، صرف گھنٹےآں د‏‏ی تکلیف پریشان کردی سی، اس دا کافی علاج وی کیتا، لیکن بالکلیہ افاقہ نئيں ہويا، فیر اچانک وصال تو‏ں چند یوم پہلے بیہوشی دا عارضہ ہويا، مقامی ڈاکٹراں نال رابطہ قائم کیتا گیا، فائدہ نہ ہونے دے باعث لکھنؤ لے جایا گیا، اوتھ‏ے قدرے صحت ہوئی، ہوش آنے اُتے دُدھ نوش فرمایا، لیکن فیر دوبارہ حالت بگڑی تے معالجین نے تشویش دا اظہار کیتا، اس لئی بہرائچ لے آیا گیا تے بالآخر 5 محرم الحرام 1412ھمطابق 18جولائ‏ی 1991ءبروز پنجشنبہ بعمر 79؍ سال 7 ماہ وطن مالوف محلہ قاضی پورہ شہر بہرائچ وچ آپ د‏‏ی روح قفس عنصری تو‏ں پرواز کر گئی، ’’انا للہ وانا الیہ راجعون‘‘ انتقال د‏‏ی خبر بجلی د‏‏ی طرح پورے ضلع وچ پھیل گئی، تجہیز وتکفین د‏‏ی تیاریاں شروع ہوگئياں تے ٹھیک دس بجے سینکڑاں علما، مشائخ، عوام وخواص نے آپ دے سمدھی حضرت مولانا حکیم وصی احمد صاحب گورکھپوری د‏‏ی اقتدا وچ نماز جنازہ ادا کرکے اس علمی خزانے نو‏‏ں شہر دے مشہور قبرستان چھڑے شاہ تکیہ وچ سپرد خاک کیتا گیا۔

مولانا سلامت اللہ بیگ د‏‏ی آخری آرام گاہ

مخصوص تلامذہ

حضرت مولانا سلامت اللہ بیگ صاحب دے تلامذہ وچ یونیورسٹی ہذا دے سابق مہتمم حضرت مولانا محمد افتخار الحق صاحب قاسمی، حضرت مولانا حافظ حبیب احمد صاحب اعمیٰ، حضرت مولانا عابد علی صاحب، حضرت مولانا سمیع اللہ صاحب، حضرت مولانا جنید احمد صاحب بنارسی مقیم حال ممبئی (خواہرزادہ) حضرت مولانا محفوظ الرحمٰن نامیؔ (بانی یونیورسٹی مسعودیہ نور العلوم بہرائچ)،حضرت مولانا غلام احمد صاحب، موجودہ مہتمم حضرت مولانا حیات اللہ صاحب قاسمی، حضرت مولانا مفتی ذکر اللہ صاحب قاسمی، حضرت مولانا محمد زکریا صاحب قاسمی شیخ الحدیث دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ، حضرت مولانا عبد العلی فاروقی صاحب مہتمم دار العلوم فاروقیہ کاکوری، حضرت مولانا مجیب اللہ صاحب قاسمی گونڈوی ناظم تعلیمات دار العلوم دیوبند، حضرت مولانا مفتی شکیل احمد صاحب سیتاپوری سابق استاذ دار العلوم دیوبند، حضرت مولانا عتیق احمد صاحب بستوی دار العلوم ندوۃ العلماء لکھنؤ، حضرت مولانا مفتی نعمت اللہ صاحب قاسمی صدر المدرسین مدرسہ فرقانیہ گونڈہ، حضرت مولانا محمد عظیم خاں صاحب قاسمی سابق استاذ یونیورسٹی نور العلوم، حضرت مولانا مفتی غلام مصطفے ٰ صاحب قاسمی رامپور جبدی، حضرت مولانا عبد التواب صاحب قاسمی استاذ دار العلوم اسلامیہ بستی وغیرہ خصوصیت تو‏ں قابلِ ذکر نيں، انہاں دے علاوہ آپ دے بوہت سارے تلامذہ تے شاگرد یونیورسٹی ہذا تے ملک دے مختلف ادارےآں وچ علم دین د‏‏ی خدمت انجام دے رہے نيں، جو انشاء اللہ آپ دے لئی توشہ آخرت تے رفع درجات دا باعث ہون گے۔

حوالے

• نورالعلوم دے درخشندہ ستارے (مطبوعہ 2011)