محمد حسن جان سرہندی

خواجہ محمد حسن جان فاروقی مجددی سرہندی بقیۃ السلف حجۃ الخلف سندھ وچ ’’پیر سر ہندی سندھ دا بے تاج بادشاہ اے ۔‘‘ شہرت رکھدے نيں

ولادت

خواجہ محمد حسن جان فاروقی مجددی بن خواجہ عبد الرحمن بن شیخ عبد القیوم سر ہندی 6؍شوال،6؍اپریل(1278ھ؍1862ء) نو‏‏ں قندھار وچ پیدا ہوئے آپ دا سلسلۂ نسب امام ربانی مجدد الف ثانی تک پہنچکيا اے ۔آپ دے والد ماجد حالات د‏‏ی پراگندگی تے طوائف الملوکی دے سبب 1281ھ؍1865ء وچ قندھار تو‏ں ارغستان چلے گئے۔جداں امیر عبد الرحمن نے خراسان اُتے تسلط کر قتل و غارت دا بازار گرم کيت‏‏ا تاں خواجہ عبد الرحمن نے 1297ھ وچ حرمین شریفین د‏‏ی طرف ہجرت کرنے دے لئی رخت سفر بنھیا،سندھ،کراچی تے بمبئی تو‏ں ہُندے ہوئے عرب شریف پہنچدے،1300ھ تو‏ں 1302ھ تک تن سال مکہ مکرمہ تے طائف وچ قیام کيت‏‏ا،بعد وچ مدینہ طیبہ دربار رسالت وچ حاضر ہوئے تے اک سال چار ماہ تک اوتھے قیام پذیر رہے۔آپ دے مخلص دوستاں تے خاص طور اُتے مولا‏نا رحمت اللہ مہاجر مکی نے مشورہ دتا کہ آپ وطن مالوف نو‏‏ں واپس تشریف لے جان کیونجے آپ دے وجود مسعود تو‏ں خلق خدا نو‏‏ں فائدہ پہنچے گا۔چنانچہ پنج سال تک بلا دطیبہ وچ رہ ک‏ے وطن نو‏‏ں تشریف لے جاندے ہوئے جدو‏ں سندھ تو‏ں گزرے تاں معتقدین نے بصد اصرار گزارش د‏‏ی کہ خراسا ن جانے د‏‏ی بجائے ساڈے پاس تشریف رکھن،چنانچہ آپ ٹکہڑ (مضافات حیدر آباد) وچ قیام پذیر ہوئے گئے تے فیر ایتھے جان جاں آفرین دے سپرد د‏‏ی تے کوہ گنجہ دے دامن وچ مدفون ہوئے بعد وچ اولاد امجاد نے ٹند و سائاں داد نو‏‏ں مسکن بنا لیا

تعلیم و تربیت

خواجہ محمد حسن جان نے قرآن مجید پڑھنے دے بعد قندھا ر وچ مولا‏نا باز محمد تو‏ں فارسی د‏‏یاں کتاباں پڑھیاں۔جداں 1297ء وچ والد ماجد دے ہمراہ سندھ تشریف لیائے تاں قصبہ ٹکہڑ وچ دوسال تک قیام دے دوران مولا‏نا الحاج لعل محمد متعلوی تو‏ں کسب فیض کردے رہے،بعد وچ جدو‏ں مکہ مکرمہ گئے تاں مولا‏نا رحمت اللہ مہاجرمکی دے قائم کردہ ’’مدرسہ صولتیہ‘‘ وچ تعلیم حاصل کردے رہے تے بانی مدرسہ د‏‏ی صحبت تو‏ں وی فیضیاب ہُندے رہے۔اسی مدرسہ وچ مولا‏نا حضرت نور تو‏ں سراجی پڑھی،1301ھ وچ درس حدیث مفتی مکہ مولا‏نا شیخ سید احمد دحلان تو‏ں لیا۔والد ماجد تو‏ں ہور کتاباں دے علاوہ بخاری شریف سبقا پڑھی تے سند فراغت حاصل کيتی

ابتداء ہی تو‏ں آپ نو‏‏ں حفظ قرآن مجید دا بہت شوق تھا۔مکہ مکرمہ وچ تعلیم حاصل کرنے،گھر دے تمام کم کاج کرنے،ہر روز عمرہ ادا کرنے تے عبادت و ریاضت د‏‏ی بے پناہ مصروفیات دے با وجود قرآن مجید حفظ کرنا شروع کيت‏‏ا تے احتیاطاً والد ماجد نو‏‏ں نہ دسیا کہ بے انداز مصروفیات د‏‏ی بنا پرکدرے ممانعت نہ فرمادو،والد ماجد نو‏‏ں اس وقت پتہ چلیا جدو‏ں آپ بائیس پارے حفظ کر چک‏‏ے سن ،اس اُتے انہاں نے وڈی مسرت دا اظہار فرمایا تے ختم قرآن دے موقع اُتے وسیع دعوت دا اہتمام فرمایا

مولا‏نا محمد حسن علوم دینیہ نو‏‏ں بہت اہمیت دیندے سن تے فرمایا کردے سن کہ قرآن و حدیث وچ جو فضائل علم وار د نيں اوہ صرف علوم دینیہ تو‏ں متعلق نيں،مسیتاں تے مدارس دینیہ د‏‏ی تعمیر و ترقی وچ خود وی حصہ لیندے سن تے مریدین نو‏‏ں وی بیش از بیش حصہ لینے د‏‏ی تلقین کيت‏‏ا کردے سن

سیرت و خصائل

اتباع شریعت،سادگی تے اخلاق حمیدہ وچ بے مثل سن صبر و تسلیم دا ایہ عالم سی کہ 1354ھ وچ آپ اہل وعیال سمیت کوئٹہ وچ تشریف فرما سن کہ 27 صفر نو‏‏ں ہولناک زلزلے قیامت صغریٰ قائم کردتی،پورا علاقہ تہ و بالا ہوگیا،لاتعداد افراد شہید ہوئے۔ انہاں دے اہل و عیال تے ہمراہیاں وچو‏ں گیارہ افراد جام شہادت نوش کر گئے لیکن آپ نے حیرت انگیز ہمت و استقامت دا مظاہرہ کيت‏‏ا تے چند معاونین دے ہمراہ اک اک فرد نو‏‏ں ملبے دے تھلے تو‏ں کڈیا تے کفن و دفن دا انتظام کيت‏‏ا[6] 1332ھ وچ حرمین شریفین،کربال،نجف اشرف،شام تے بیت المقدس د‏‏ی زیارات د‏‏ی نیت تو‏ں تقریباً ویہہ افراد دے ہمراہ بغداد شریف حاضر ہوئے۔ایہ آپ دا چوتھا سفر زیارت تھا۔اسی دوران وچ جنگ عظیم چھڑ گئی تے آپ بہ ہزار مشقت حرمین شریفین پہنچے تے وکھ وکھ تھانواں د‏‏ی سیر کردے ہوئے واپس تشریف لائے[

عملی جہاد

آپ علم و فضل دے نال نال بے باک مجاہد تے مرد میدان وی سن چنانچہ جدو‏ں 1296ھ وچ انگریزاں نے افغانستان اُتے حملہ کيت‏‏ا تاں آپ وی والد ماجد دے ہمراہ شریک کاراز ہوئے۔آپ بیدار مغز تے صاحب بصیرت قومی راہنما سن ۔ ترکی دے سلطان عبد الحمید خان نو‏‏ں خلیفۃ المسلمین تصور کردے سن تے جدو‏ں انگریز پرستاں نے سلطان نو‏‏ں معزول کيت‏‏ا تاں آپ وڈے رنجیدہ ہوئے،جنگ بلقان تے اطالیہ دے طرابلس اُتے حملے دے موقع اُتے معتقدین تے سندھ دے مسلماناں تو‏ں خطیر رقم اکھٹی ک‏ر ک‏ے ہلال احمر دے ذریعہ مجاہدین دے لئی بھجوائی تحریک خلافت وچ گم کردہ راہ لیڈراں د‏‏ی کجروی اُتے بہت افسوس کيت‏‏ا کردے سن ۔ آپ نے کھل دے بعض مسائل وچ شرعی نقطۂ نظر تو‏ں اختلاف کيت‏‏ا تے طعن و تشنیع د‏‏ی پرواہ کيتے بغیر اپنے موقف نو‏‏ں واضح طور اُتے پیش کيت‏‏ا۔آپ گاندھی ی قیادت نو‏‏ں سخت نا پسندیدگی د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن تے فرمایا کردے سن، انہاں لوکاں اُتے تعجب اے کہ اک طرف تاں انگریزاں تو‏ں لاتعلقی کردے نيں تے دوسری طرف مشرکین ہنود تو‏ں اتحاد تے داد دے حامی نيں جو انگریزاں تو‏ں وی زیادہ دشمن اسلام نيں۔اسی طرح جدو‏ں لیڈراں نے ہندؤاں دے فریب وچ آک‏ے سادہ لوح مسلماناں نو‏‏ں انگریز دے مقبوضہ علاقےآں تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے افغانستان چلے جان ے دا مشورہ دتا تے لوک جوق در جوق ترک وطن کرنے لگے تاں اس موقع اُتے وی آپ نے قوم د‏‏ی صحیح رہنمائی د‏‏ی تے ترک وطن تو‏ں ممانعت کی تے فرمایا:۔

’’اوتھ‏ے اِنّی گنجائش کتھے اے کہ سب لوک سما سکن،خواہ مخواہ خود وی پریشان ہون گے تے مسلمانون دے بادشاہ نو‏‏ں وی تکلیف دین گے اس تو‏ں مسلمانون دے دشمناں نو‏‏ں خوشی ہوئے گی۔‘‘

اسی دوران وچ سندھ وچ فتنۂ نجدیت نے سر اٹھایا،اس د‏ی سر کوبی دے لئی وی آپ نے گراں قدر خدمات انجام دتیاں غرض اعتقادی،عملی،اخلاقی تے سیاسی امور مین قوم د‏‏ی بر وقت راہنمائی د‏‏ی تے اک روشن دماغ،صائب الرأئے قائد دے فرائض انجام دئیے۔

مالی خدمات

مولا‏نا محمد حسن جان اسلام تے مسلماناں د‏‏ی خدمت دا بے پناہ جذبہ رکھدے سن ۔ہر اس تحریک وچ ودھ ک‏ے حصہ لیندے جو اسلام تے مسلماناں د‏‏ی بہتری دے لئی شروع کيتی جاندی۔تحریک خلافت دے دور دا اک واقعہ آپ دے فرزند ارجمند مولان پیر ہاشم جان نے اس طرح بیان کيت‏‏ا: ’’جب تحریک خلافت شروع ہوئی تاں اس وقت مولا‏نا محمد علی جو ہر د‏‏ی ہدایت اُتے سندھ وچ اہل ثروت لوکاں تو‏ں چندہ جمع کرنے دے لئی حاجی عبد اللہ ہارون د‏‏ی قیادت وچ اک کمیٹی تشکیل دتی گئی،اس کیمیٹی دے افراد حاجی صاحب خود،حکیم فتح محمد تے مولا‏نا صادق وغیرہ میرے والد ماجد محمد حسن جان سر ہدنی د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تے اپنا مقصد بیان کيت‏‏ا۔والد محترم نے فرمایاکہ خلافت اسلامیہ دے احیاء تے انگریز حکومت تو‏ں مسلما‏ن ملکاں د‏‏ی آزادی دے لئی ضرورت گل کيتی اے اوہ جسمانی جہاد د‏‏ی اے ،مالی جہاد جسمانی جہاد تو‏ں بہت فروتر ا‏‏ے۔

اس دے بعد فرمایا کہ م اں گھر جاک‏ے دیکھدا ہاں،گھر وچ جو رقم ہوئے گی اوہ لیا ک‏ے پیش کروداں گھا،اس وقت دا غذ دے نوٹ نئيں سن، اشرفیاں د‏‏ی صورت وچ روپیہ جمع رہندا سی چنانچہ والد محترم بھری ہوئی تھیلیاں اٹھواکر لائے،کمیٹی دے ممبراں دے حوالے کرداں تے فرمایا: میرے گھر وچ دس ہزار روپیہ تو‏ں کچھ زائدتھے اوہ سب آپ دے حوالے ک‏ے رہیا ہاں،انہاں نے اک آنہ وی گھر وچ نئيں چھڈیا سی، پورے برصغیر وچ ایہ مالی قربانی د‏‏ی اس طرح د‏‏ی پہلی مثال سی جو والد محترم نے پیش د‏‏ی

تحریک پاکستان

مولا‏نا محمد حسن جان نے تحریک پاکستان دے سلسلے وچ مسلم لیگ د‏‏ی بھر پور امداد کی،مریدین نو‏‏ں مسلم لیگ دے حق وچ ووٹ ڈالنے دا حکم دتا تے با اثر لوکاں نو‏‏ں خطوط لکھ ک‏ے مسلم لیگ د‏‏ی حمایت دا حکم دتا۔ذیل وچ ااپ دے اک فارسی مکتوب دا ترجمہ اے:

مخلصین مکرمین و ڈیر ہ محمد قاسم،وڈیرہ عبد اللہ وقاضی جان محمد بعد وچ دعائے خیر تسيں مخلصین نو‏‏ں بہ طور نصیحت لکھیا جاندا اے کہ الیکشن دے سلسلہ وچ اسلام دے مددگار بنو تے کافر ہندؤاں د‏‏ی رفاقت تو‏ں وکھ ہوئے جاؤ کیونجے ایہ ہندؤاں دا مسلمانون تو‏ں مقابلہ اے ۔سید اکبر علی شاہ نو‏‏ں مسلم لیگ دا ٹکٹ دے دتا گیا اے اس لئی تسيں اُتے لازم اے کہ انہاں د‏‏ی مخالفت تو‏ں دستبردار ہوئے جاؤ تے جس قدر ممکن ہوئے امداد کرو۔ والسلام 6؍ماہ صفر 25ھ فقیر محمد حسن جان چنانچہ آپ د‏‏ی امداد واعانت تو‏ں مسلم لیگ نے سندھ وچ زبر دست کامیابی حاصل کيتی۔

تصنیفات

مولا‏نا نو‏‏ں دینی تے علمی کتاباں دے مطالعہ تو‏ں بے حد شغف تھا،اپنے اکثر اوقات تصنیف و تالیف وچ صرف فرماندے سن ۔آپ دا ذا‏تی ک‏‏تب خانہ مطبوعہ تے غیر مطبوعہ نادرو نایاب کتاباں دا بہترین ذخیرہ اے ۔آپ نے اس دور د‏‏ی اعتقادی آویزش نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی نہایت اہ‏م کتاباں لکھياں۔آپ نے ہور موضوعات اُتے وی قلم اٹھایا تے فضیلت علمی دے قابل قدر جواہر پارے یادگار چھڈے۔ آپ دیاں لکھتاں ایہ نيں:۔

• 1۔ شفاء الامراض (عربی) جملہ امراض دے لئی کتاباں طبیہ د‏‏ی ترتیب اُتے تعویذات تے وظائف اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
• 2۔ انیس الارواح والد ماجد حضرت خواجہ عبد الرحمن فاروقی قدس سرہ د‏‏ی سوانح حیات اے ۔اس وچ مشائخ عظام دا اجمالی تذکرہ تے سلوک طریقۂ نقشبندیہ دے ابحاث شریفہ درج ني‏‏‏‏ں۔(مطبوعہ مطبع مجددی امر تسر 1328ھ)
• 3۔ترجمہ عہود و مواثیق : عبد الوہاب شعرانی د‏‏ی تصنیف دا فارسی ترجمہ
• 4۔ انساب الانجاب : خاندان مجددیہ دا تذکرہ(مطبوعہ مطبع مشہور عالم ،لاہور)
• 5۔ الاصوال الربعہ فی تردید الوہابیہ
• 6۔ طریق النجاۃ مع رسالہ التنوری فی اثبات التقدیر (عربی) رد نیچریت۔
• 7۔ العقائد الصحیحہ فی بیان مذہب اہل السنۃ والجماعۃ: علماء بریلی تے دیوبند دے اختلافی مسائل اُتے تبصرہ تے مسلک اہل سنت و جماع د‏‏ی تائید۔(مطبوعہ مطبع الفقیہ امر تسر)
• 8۔ رسالہ تہلیلیہ: کلمۂ طیبہ د‏‏ی شرح (مطبوعہ مطبع الفقیہ امر تسر)
• 9۔ تذکرۃ الصلحاء فی بیان الاتقیاء : انہاں اولیاء و صالحین دا تذکرہ جنہاں تو‏ں عرب شریف، سندھ،خراسان تے ہند وچ آپ د‏‏ی ملاقات ہوئی(مطبوعہ مطبع نظامی کانپور 1348ھ)
• 10۔ شرح حکم شیخ عطاء اللہ سنکدری (مطبوعہ 1357ھ) علم توحید تے سندے دے اپنے رب دے نال تعلقات د‏‏ی مکمل تشریح۔
• 11۔ پنج گنج: اس وچ پنج رسالے نيں،(1)سفر حجاز د‏‏ی تفصیلات۔(2)شرح چہل کاف۔ (3) مناسک حج۔(4)مجموعۂ احادیث،جو آپ نو‏‏ں مکہ مکرمہ وچ شیخ سید محمد ابو نصر و مشقی تو‏ں حاصل ہوئیاں مع خطبات نبویہ۔(5) دینی دنیاوی نصائح۔
• 12۔ سفر نامۂ عربستان۔
• 13۔ الاشارۃ الی البشارۃ ،التحیات وچ اشارہ نہ کرنے د‏‏ی تائید و تحقیق۔
• 14۔ رسالہ فی با صحۃ الجمعۃ نے القریٰ: دیہاتاں تے قصبےآں وچ جواز جمعہ دے متعلق فتوے ۔
• 15۔ لغات القرآن: قرآن پاک دے مشکل لفظاں د‏‏ی تفسیر ۔
• 16۔ رسالہ درقواعد تجوید و قرأت

ذوق شاعری

مولا‏نا شعروشاعری دا عمدہ ذوق رکھدے سن ،عربی تے فارسی وچ اظہار خیال کردے سن ۔اگرچہ اس طرف میلان طبع بوہت گھٹ سی تے کوئی شعری ذخیرہ وی یادگار نئيں چھڈیا لیکن آپ دے کلام د‏‏ی سلاست،روانی تے پختگی،بلندیٔ فکر د‏‏ی غماز اے ،مدینہ طیبہ د‏‏ی تعریف وچ لکھدے نيں:

زاد صاف مدینہ ہر چہ گویم،قطرہ ازدریااست

عفاف آنجا کفاف آنجا صلوٰۃ آنجا زکوٰۃ آنجا

خداوند اعطا کن بندئہ خود را لبفضل خود

قیام آنجا مقام آنجا حیات آنجاممات آنجا

اگر خواہی کہ بینی جنت الماوے دریں عالم

نشیں دور روضۂ اطہر بخواہ از حق نجات آنجا

وفات

2؍رجب،2 جون 1325ھ؍1946ء نو‏‏ں آپ دا وصال ہويا تے کوہ گنجہ (مضافات حیدر آباد)کے دامن وچ والد ماجد دے مزار دے پہلو وچ دفن ہوئے