وحید بہبہانی
| کوائف | |
|---|---|
| لقب/کنیت | وحید عصر |
| آبائی شہر | اصفہان |
| مدفن | کربلا |
| نامور اقرباء | والد: سید محمد طباطبایی بروجردی |
| علمی معلومات | |
| شاگرد | ملاّ مہدی نراقی • بحر العلوم • ابو علی حائری • سید محمد جواد عاملی • کاشف الغطاء • میرزای قمی • صاحب ریاض • شیخ اسد الله کاظمی • ملیا احمد نراقی • شیخ محمد تقی اصفہانی • حاج محمد ابراہیم کلباسی اصفہانی • سید محمد حسن زنوزی خویی • |
| تالیفات | ابطال القیاس • اثبات التحسین و التقبیح العقلیین • الاجتہاد و الاخبار • اصالہ البرائہ • اصالہ الصحہ فی المعاملات و عدمها • الاستصحاب • اصول الاسلام و الایمان • التحفہ الحسینیہ • التعلیقہ البھبھانیہ • التقیہ • حاشیہ ارشاد علامہ • حاشیہ رہتل علامہ • حاشیہ ارشاد اردبیلی • حاشیہ مسالک الافہام • حاشیہ معالم • شرح مفاتیح الکلام • |
| خدمات | |
محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی (1118۔1205 ھ)، وحید بھبھانی دے ناں توں مشہور، آقا دے لقب توں ملقب، بارہويں صدی ہجری دے شیعہ امامیہ فقیہ تے اصولی نيں۔ انہاں نوں وحید عصر دا لقب وی دتا گیا۔ اس دے علاوہ اوہ استاد اکبر، استاد کل، علامہ ثانی و محقق ثالث ورگے القاب توں وی مشہور نيں۔ انہاں نے اخباریت تے شدت پسند اخباریاں توں مقابلہ کيتا۔ انہاں دی فعالیت دی وجہ توں اخباریت زوال پذیر ہوئی۔ وحید بھبھانی نے کربلا وچ وفات پائی تے حرم امام حسین علیہ السلام وچ دفن نيں۔
ولادت و نسب
سودھومحمد باقر بھبھانی سن ۱۱۱۸ ع اصفہان وچ پیدا ہوئے۔[۱] انہاں دے والد محمد اکمل اصفہانی علامہ مجلسی دے شاگرداں وچوں سن [۲] تے انہاں دی والدہ آقا نور الدین بن ملا صالح مازندرانی دی بیٹی سن۔[۳] بعض نے وحید بھبھانی دا سلسلہ نسب شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ ھ) تک پہچایا اے۔[۴] البتہ کیوان سمیعی نے سردار کابلی توں نقل کیا اے کہ شیخ مفید توں انہاں دے سلسلہ نسب دا انتساب جعلی اے ۔{حوالہ درکار}
تعلیم و تحصیل
سودھووحید بھبھانی نے بچپن تے نوجوانی دا زمانہ اصفہان وچ بسر کيتا۔ علوم عقلی نوں اپنے والد دے پاس پڑھیا[۵] تے انہاں دے انتقال تے محمود افغان دے اصفہان اُتے حملے تے قبضے دے بعد اوہ اصفہان نوں ترک کرکے نجف روانہ ہوئے گئے۔
نجف وچ انہاں نے سید محمد طباطبایی بروجردی (خسر)، سید صدر الدین قمی ہمدانی (شارح وافیہ الاصول) جداں استاداں توں استفادہ کیندا۔[۶]
محمد باقر بھبھانی استاد الکل فی الکل معروف نيں۔[۷]
اقامت
سودھو- بہبہان
انہاں نے عراق وچ تحصیل علم دے بعد بہبہان دا رخ کیا تے ۱۱۴۰ توں ۱۱۷۰ ھ تک تقریبا ۳۰ سال تک اوتھے رہائش اختیار کيتی۔[۸]
ان دے بہبہان ہجرت کرنے دے اسباب وچوں مہم ترین سبب اس علاقہ دی اُتے سکون زندگی سی جو اصفہان دے حالات خراب ہوئے جانے دی وجہ توں اہل علم حضرات دی پناہ گاہ وچ تبدیل ہوئے گیا سی۔ انہاں دی ہجرت دا دوسرا سبب اخباریت توں مقابلہ کرنا سی جو اس وقت شیخ عبد اللہ سماہیجی بحرینی (متوفی ۱۱۳۵ ھ) دی ذات دی وجہ توں بہبہان وچ رونق حاصل کر رہی سی تے انہاں دے بعد انہاں دے شاگرد سید عبد اللہ بلادی (متوفی ۱۱۶۵ ھ) دے ہتھوں پروان چڑھ رہی سی۔[۹]
- کربلا
وحید بھبھانی نے بہبہان وچ اخباریت توں مستمر مقابلہ علمی دے بعد اپنے بعض رشتہ داراں تے علاقے والےآں دے نال کربلا دا سفر کیا تے اوتھے رہایش اختیار کيتی تے آخر عمر تک اوتھے رہے۔[۱۰]
شاگرد
سودھوان دے بعض شاگرداں دے اسماء مندرجہ ذیل نيں:
- ملا مہدی نراقی (متوفی ۱۲۰۹)
- سید محمد مہدی طباطبایی مشہور بہ بحر العلوم (متوفی ۱۲۱۲)
- ابو علی حائری، مؤلف منتہی المقال (متوفی ۱۲۱۵)
- سید محمد جواد عاملی، مؤلف مفتاح الکرامہ (متوفی ۱۲۲۶)
- شیخ جعفر نجفی، کاشف الغطاء (متوفی ۱۲۲۸)
- میرزا ابو القاسم قمی، مؤلف قوانین (متوفی ۱۲۳۱)
- میر سید علی طباطبایی، مؤلف ریاض المسائل (متوفی ۱۲۳۱)
- شیخ اسد الله کاظمی، مؤلف مَقابِس الانوار (متوفی ۱۲۳۴)
- ملا احمد نراقی (متوفی ۱۲۴۵)
- شیخ محمد تقی اصفہانی، مؤلف ہدایة المسترشدین (متوفی ۱۲۴۸)
- محمدابراہیم کلباسی اصفہانی (متوفی ۱۲۶۱)
- سید محمد حسن زنوزی خویی، مؤلف ریاض الجنّة (متوفی ۱۲۴۶)۔[۱۱]
تالیفات
سودھومحمد باقر بھبھانی نے ملا محسن فیض کاشانی دی کتاب مفاتیح الشرایع دے ابواب عبادات اُتے شرح تے سید محمد عاملی دی کتاب مدارک الاحکام اُتے حواشی تحریر کيتے۔ اوہ علم رجال تے حدیث وچ وی تبحر رکھدے سن ۔ علم رجال دی انہاں دی تحقیقات وچ جو انہاں نے کتاب منہج المقال اُتے تعلیقہ دی صورت وچ تحریر کيتی اے، سعی دی اے کہ انہاں روات نوں جنہاں دی وثاقت واضح طور اُتے ثابت نئيں اے، انہاں نوں قرائن و شواہد دی مدد توں توثیق کرن۔ ايسے وجہ توں اوہ متاخرین ماہرین علم رجال دی طرف مورد تنقید وی قرار پائے نيں۔[۱۲]
ان دی تالیفات و آثار وچ 119 رسالے تے کتاباں باقی نيں۔ ذیل وچ انہاں وچوں بعض دا ذکر کیا جا رہیا اے:
- الحاشیہ علی مدارک الاحکام
- الرسالے الأصولیہ
- الرسالے الفقہیہ
- الفائدے الحائریہ
- حاشیہ الوافی (بھبھانی)
- حاشیہ مجمع الفایدة و البرہان
- رسالہ عملیہ (مع التعلیقات للمجدد الشیرازی)
- مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح الشرایع
- ابطال القیاس
- اثبات التحسین و التقبیح العقلیین
- الاجتہاد و الاخبار
- اصالہ البرائہ
- اصالہ الصحہ فی المعاملات و عدمہا
- الاستصحاب
- اصول الاسلام و الایمان
- التحفہ الحسینیہ
- التعلیقہ البھبھانیہ
- التقیہ
- حاشیہ ارشاد علامہ
- حاشیہ رہتل علامہ
- حاشیہ ارشاد اردبیلی
- حاشیہ مسالک الافہام
- حاشیہ معالم
- شرح مفاتیح الکلام۔[۱۳]
اخباریت نال مقابلہ
سودھوآیت اللہ بھبھانی دا اخباریت توں مقابلہ انہاں دے بہبہان وچ طویل اقامت دے نال ہی شروع ہويا۔ بہبہان بوہت سارے بحرینی علماء دی اوتھے مہاجرت دی وجہ توں اخباریت دی نشر و اشاعت دا مرکز بن چکيا سی۔ وحید بھبھانی نے اوتھے تدریس، اقامہ نماز، دینی امور دی انجام دہی تے سب توں اہم اخباریت دے نظریات دی تبیین و تنقید دے سلسلہ وچ کتاب دی تالیف دا کم کيتا۔
انہاں نے کتاب الاجتہاد و الاخبار مسلک اجتہاد دے دفاع وچ سن ۱۱۵۵ ھ وچ بہبہان وچ تحریر کيتی تے اس وچ اخباریت دے نظریات اُتے تنقید کيتی۔
وحید بھبھانی نے کربلا وچ جو اس وقت اخباریاں دا گڑھ سی، کچھ دن شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶ ھ جو فقہائے عصر دے سرکردہ تے اخباریت دے آخری نمائندہ سن ) دے درس وچ شرکت کيتی، اس دے بعد انہاں نے اعلان کیا کہ اوہ کچھ عرصہ تک شیخ یوسف بحرانی دی جگہ درس دینا چاہندے نيں تے انہاں توں درخواست کيتی کہ اوہ اپنے شاگرداں توں انہاں دے درس وچ شامل ہونے دی سفارش کرن۔
بحرانی جو معتدل اخباری سن تے خود انہاں دے بقول انہاں نے راہ اعتدال و راہ وسط دا انتخاب کیا سی،[۱۴] اوہ علماء دی اصولی و اخباری تقسیم بندی تے بزرگ شیعہ مجتہدین دے سلسلہ وچ بدگوئی اُتے تنقید کردے سن لہذا انہاں نے اپنے مجلس درس نوں جو اس زمانہ وچوں سب توں وڈا مجلس درس سی، آقا وحید بھبھانی دے حوالے کے دتا تے انہاں نے محض تن دن دے اندر نظریہ اجتہاد دی تبیین تے اخباریاں دے نظریات اُتے تنقید دے ذریعہ بحرانی دے دو سوم شاگرداں نوں اخباریت دے افکار توں کڈ کے اپنا ہم خیال بنا لیا۔[۱۵]
محمد باقر بھبھانی ۳۰ توں زیادہ عرصہ کربلا وچ رہے تے آخرکار انہاں نے اخباری مسلک نوں کنارے کرکے اپنے اجتہادی نظریات نوں قائم کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔[۱۶]
اولاد
سودھوان دے وڈے فرزند آقا محمد علی کرمان شاہ وچ مشہور فقیہ سن ۔ انہاں دے اک دوسرے بیٹے جنہاں دا ناں عبد الحسین سی، اہل سلوک، ریاضت و مجاہدہ با نفس سن، والد دی مرجعیت دے زمانہ وچ اوہ مالی امور تے استفتائات دے ذمہ دار سن ۔[۱۷]
ان دی اک بیٹی وی سی جو میر سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) دی زوجہ سن تے انہاں دے بیٹےآں وچوں اک سید محمد مجاہد (متوفی ۱۲۴۲ ھ) صاحب المناہل نيں جنہاں نے فتح علی شاہ قاجار دے دور وچ تزاری روس دے خلاف جہاد دا فتوی صادر کیا سی۔[۱۸]
وفات
سودھووحید بھبھانی نے ۸۳ برس عمر پائی تے اواخر عمر وچ انہاں نے درس و مباحثہ نوں ترک کر دتا سی تے اوہ فقط کربلا وچ شرح لمعہ دا درس دتا کردے سن ۔ انہاں نے حکم دتا کہ انہاں دے شاگرداں وچ سب توں وڈے علامہ سید بحر العلوم نجف پرت جان تے مستقل طور اُتے سلسلہ درس و تدریس قائم تے شیعاں دے امور دی رسیدگی کرن۔
آخرکار ۲۹ شوال ۱۳۰۵ ھ وچ جمعہ دے روز وفات پائی تے کربلا وچ حرم امام حسین (ع) وچ شہدائے کربلا دے پائندی حصہ وچ دفن کيتے گئے۔[۱۹]
حوالے
سودھو- ↑ علیاری، بہجة الامال، ج ۶، ص۵۷۲
- ↑ قمی، الکنی، ج۲، ص۹۷.
- ↑ بھبھانی، فائدے الوحید، ص۶۴ ؛ بهبهانی، الرسالے، ص۲۸، ۱۹۶؛ قمی، فائدے، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعہ، ج۳، ص۱۳۶.
- ↑ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۴۷
- ↑ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۹؛ دوانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی معروف بہ وحید بھبھانی، ص۱۱۲.
- ↑ مازندرانی، ج ۶، ص ۱۷۷ ؛ تنکابنی، قصص العلماء، ص ۱۹۸ ؛ جاپلقی، روضة البہیہ فی طرق الشفیعیہ، ص ۳۱ ؛ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۴۶ـ۱۴۷
- ↑ بھبھانی، مرآت الاحوال جهان نما، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۹.
- ↑ جزایری، لاجازة الکبیرة، ص۲۰۵ ـ ۲۰۶ ؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص ۹۳ و ۹۸.
- ↑ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۴۸ ـ ۱۴۹.
- ↑ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، جزء۲، قسم ۱، ص ۱۷۲ ؛ قمی، فائدے، ج ۲، ص ۴۰۶ ؛ بھبھانی، الفائدے الحائریہ، مقدمہ ، ص ۱۹ ـ ۲۰
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۲، ص ۳۴۶ و ج ۵، ص ۱۲۹، ۱۳۳ و ج ۷، ص ۶۰ و ج ۱۶، ص ۴۵ ـ ۴۶
- ↑ مازندرانی، منتہی المقال، ج ۶، ص ۱۸۰ـ۱۸۲ ؛ بھبھانی، الفائدے الحائریہ، مقدمہ، ص ۲۰ ـ ۲۶
- ↑ بحرانی، الحدائق، ج ۱، ص ۱۵
- ↑ مامقانی، نقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۵
- ↑ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج ۱۶، ص ۳۳۰ ـ ۳۳۱
- ↑ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۶۸
- ↑ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۲۸، ۱۷۹ ؛ دوانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی معروف بہ وحید بھبھانی، ص ۲۵۶ و ۲۷۲.
- ↑ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۵۱
مآخذ
سودھو- آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳ق
- آقا بزرگ طہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، مشہد، ۱۴۰۴ق
- امین، سید محسن، اعیان الشیعہ، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاہرة، قم، ۱۳۶۳ش
- بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمد صادق بحر العلوم، قم
- بھبھانی، احمد، مرآت الاحوال جہان نما، قم، ۱۳۷۳ ش
- بھبھانی، محمد باقر، الرسالے الاصولیہ، قم، ۱۴۱۶ق
- بھبھانی، محمد باقر، الفائدے الحائریہ، قم، ۱۴۱۵ق
- بھبھانی، محمد باقر، فائدے الوحید البھبھانی، چاپ محمد صادق بحر العلوم، قم، ۱۴۰۴ق
- تنکابنی، قصص العلماء، تہران
- جاپلقی بروجردی شفیعا، روضة البہیہ فی طرق الشفیعیہ، چاپ سنگی، تہران ۱۲۸۰ش
- جزایری، الاجازة الکبیرہ، چاپ محمد سمامی حائری، قم، ۱۴۰۹ق
- خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق
- دوانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی معروف بہ وحید بھبھانی، تہران، ۱۳۶۲ش
- علیاری، بہجة الامال فی شرح زبدة المقال، چاپ جعفر حائری، تهران، ۱۳۶۶ش
- قمی، شیخ عباس، فائدے الرضویہ، تہران
- قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، چاپ افسٹ، قم
- مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم، ۱۴۱۶ق
- مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی، نجف، ۱۳۴۹ق