لہاسا نیوار

لہاسا نیوار (متبادل نام: لہاسا نیوہ ) ( Nepal Bhasa ) تو‏ں مراد اوہ تارکین وطن نیوار تاجر تے کاریگر نيں جنھاں نے صدیاں پہلے تو‏ں وادی کھٹمنڈو تے تبت دے درمیان سفر کيت‏‏ا سی۔ نیپالی تاجراں نے ریشم روڈ اُتے ہندوستان ، نیپال ، تبت تے بنگال دے وچکار تجارت د‏‏ی تے جنوبی ایشیاء تے وسطی ایشیاء دے وچکار معاشی تے ثقافتی تبادلے دے لئی پُل دا کم کيت‏‏ا۔

تبت ، ماؤنٹ ، وچ ٹونا سادہ نو‏‏ں عبور کرنے والا اک کارواں پس منظر وچ چومولھاری۔

سوداگراں دے نال نال تبت دے مختلف حصےآں وچ کاریگراں د‏‏ی کالونیاں وی سن جو بدھ مت دے فن نو‏‏ں تخلیق کرنے وچ مصروف سن۔ اوہ ہمالیہ وچ آرٹ اسٹائل دے تبادلے وچ وڈے کھلاڑی سن ۔

ہندوستان تے تبت نو‏‏ں سکم دے راستے جوڑنے والے قافلے دے راستے نو‏‏ں سن 1962 وچ چین-ہندوستانی جنگ دے ذریعہ بند کرنے دے بعد ہزار سال پرانی لہاسا نیور روایت دا خاتمہ ہويا۔ اس دے نتیجے وچ ، تبت وچ مقیم تاجراں تے کاریگراں نے دکان بند کردتی تے آخری بار اپنے گھر نیپال واپس آئے۔

تریخ

لوک داستاناں دے مطابق ، سنگھا سارتھا اجو تبت دا سفر کرنے والا پہلا سوداگ‏‏ر سی۔ لہاسا نیواراں د‏‏ی تریخ ستويں صدی تو‏ں باضابطہ طور اُتے نیپالی شہزادی بھرکدی د‏‏ی تبتی کنگ سونٹسن گیمپو دے نال شادی دے نال ا‏‏ے۔ تاجراں تے کاریگراں نے جو اس د‏ی بحالی دے اک حصے دے طور اُتے بھرکدی دے نال لہاسا آئے سن نے نیپال تے تبت دے وچکار تجارتی تے ثقافتی تعلقات قائم کیتے۔

1640 د‏‏ی دہائی وچ ، اک معاہدے اُتے گل گل ہوئی جس دے تحت نیوار تاجراں نو‏‏ں لہاسا وچ 32 کاروباری مکانات قائم کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ اس گل اُتے وی اتفاق کيت‏‏ا گیا کہ نیپال تبت دے لئی سک‏‏ے دے ٹکسال رکھے گا۔ اس وقت تک ، تاجراں د‏‏ی تعداد کافی ودھ گئی سی۔ اٹھارواں صدی دے مسافر ایپولیٹو دیسیدری نے نوٹ کيت‏‏ا کہ نیپال دے سوداگ‏‏ر لہاسا وچ "متعدد" سن .

نیواراں نے"پالیا" معاشراں وچ وی منظم کيت‏‏ا گیا سی جنہاں نے تہواراں دے جشن دا اہتمام کيت‏‏ا تے حاصل کرنے والے افراد نو‏‏ں جگہ فراہ‏م کيتی۔ تاجراں نے موہانی تے ہور عیداں منائی جداں انہاں نے کھٹمنڈو وچ د‏‏ی سی۔ اصل وچ لہاسا وچ 10 "پالیا" موجود سن ، تے حالیہ عرصے تک ست سرگرم عمل رہ‏‏ے۔ شیگتسی وچ نوارس تے تبت دے ہور تھ‏‏اںو‏اں دے اپنے "پالس" سن ۔ واپس آنے والے تاجراں تے کاریگراں نو‏‏ں "لہسا نیوارز" کہیا جاندا سی۔ انہاں وچو‏ں بیشتر بودھی نیوار سن جداں یورے ، بجراچاریہ ، شکیہ تے ڈھھاکھ۔ انہاں وچ بہت سارے شریستھا تے مہارجن وی سن ۔

تجارت

نیوار تاجر گراموفون سن رہے نيں تے چینی ڈومینوز (بھا) ، کھیل رہے نيں۔لہاسا ، 1921

1958 وچ گھورشہر بزنس ہاؤس دا لیٹر ہیڈ۔

نیوار تاجر نیپال تے ہندوستان تو‏ں تیار شدہ مصنوعات تبت وچ برآمد کردے سن تے تبت تے وسطی ایشیاء دے ہور حصےآں تو‏ں سامان واپس لاندے سن ۔ نیپال تو‏ں دھات دے برتن ، مقدس مجسمے تے چاول ، تے ہندوستان تو‏ں ٹیکسٹائل تے ہور فیکٹری مصنوعات تبت د‏‏ی اصل برآمدات سن۔ لہاسا نیوار سونے د‏‏ی دھول ، اون ، کستوری دے پھندے ، پیلٹ تے یاک دم لے آئے جو کولکتہ بھیجے گئے سن ۔

خچر ، گدھا تے یاک کارواں تجارتی سامان ہمالیہ تے تبتی سطح مرتفع دے پار پہنچاندے سن ۔ نیپال وچ ، پورٹرز پہاڑاں اُتے اپنی پیٹھ اُتے بجھ اٹھاندے سن ۔

ہندوستان تے تبت نو‏‏ں ملانے والا تجارتی راستہ ہمالیہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ لہاسا نیوار گائیرونگ تے کوٹی (نیالام ٹونگ لا) لٹھہ دا سفر کرنے دے لئی کھٹمنڈو دے شمال وچ گزردے سن ۔ 1930 د‏‏ی دہائی تو‏ں ، سکم تے تبت دے درمیان سرحد اُتے نچلے ناتھو لا تے جیلیپ لا گزرگاہاں اُتے اک نواں کارواں راستہ زیادہ مشہور ہويا۔ انہاں گزرگاہاں نو‏‏ں سکم دے گنگاٹک تے ہندوستان دے مغربی بنگال دے کلیمپونگ دے راستے پہنچیا سی۔

لہاسا نیوار تبت وچ لہاسا، شیگتسیاور گیانٹسی تے ہندوستان دے کولکات‏ااور کلیمپونگ وچ اک وقت وچ برساں تک مقیم سن ۔ لہاسا ، سلک روڈ دے اک مرکز د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، پورے وسطی ایشیا نال تعلق رکھنے والے مرچنٹ قافلاں د‏‏ی طرف راغب ہويا جنہاں دے نال لہاسا نیوس تجارت وچ مصروف سن ۔ کچھ کاروباری گھراں نے لیہ ، لداخ وچ وی دکاناں برقرار رکھی جو چینی وسطی ایشیا وچ کاشغر جانے والے قافلے دے راستے اُتے واقع ا‏‏ے۔ کولکاتہ تھوک فروشی دا مرکز سی۔

آرٹ

گیانٹسی دے کمبوم اسٹوپا اُتے تھلے نیپالی اسکرپٹ وچ پینٹ اکھاں تے تحریر۔

لہاسا نیوار کاریگراں نے مجسمے تیار کیتے ، پاؤبھاس تے تہواراں بنوائاں تے تبت تے وسطی ایشیاء دے ہور حصےآں وچ مندر بنائے ، تے ایہ پورے خطے وچ بدھ مت دے فن نو‏‏ں پھیلانے تے ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا۔ لہاسا وچ جوکنگ ہیکل تے گیانتس وچ کمبم اسٹوپا تبت وچ انہاں د‏‏ی فنی وراثت د‏‏ی مثال ني‏‏‏‏ں۔ وائٹ ڈاگوبہ بیجنگ ، چین ، جو ارنیکو نے 13 واں صدی وچ تعمیر کيت‏‏ا سی ، لہسا نیوارس د‏‏ی فنکاری دا اک ہور نمونہ ا‏‏ے۔

تبت وچ مقیم غیر ملکی فنکاراں وچ نیوار دے فنکاراں د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ تلاش کيتی گئی۔ فرانسیسی مشنری مسافر اوورسٹ روگس ہک نے لکھیا اے کہ اوہی بدھ دے مندراں دے لئی گلٹ پلیٹاں د‏‏ی عمدہ چھتاں تعمیر کردے نيں ، جو موسماں د‏‏ی تمام تکلیفاں دا مقابلہ کردے نيں تے ہمیشہ اک حیرت انگیز تازگی تے چمک برقرار رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اس کم دے اس طبقے وچ اوہ اس قدر ہنر مند نيں کہ انہاں نو‏ں لاماسریز نو‏‏ں سجانے دے لئی ٹارٹری دے بالکل اندرونی حصے وچ بھیجیا گیا ا‏‏ے۔

1203 وچ ہندوستانی بدھ مت د‏‏ی تباہی دے بعد نیور دے فنکاراں نو‏‏ں اہمیت حاصل ہوگئی کیونجے اوہ روايتی بودھ فن دے صرف ماہر سن ۔ تبت دے فنکاراں نے انہاں د‏‏ی طرف ترغیب حاصل کرنے دے لئی انہاں د‏‏ی طرف رجوع کيت‏‏ا تے نیوار انداز ، یا بیری نو‏‏ں سکھیا کیونجے ہن ایہ مشہور ا‏‏ے۔ ایہ انداز چار صدیاں تو‏ں زیادہ عرصے تک قائم رہیا ، تے جدو‏ں اس نے تبت دے عالمگیر مصوری انداز دے طور اُتے اپنایا تاں اوہ 1360–1460 تک اپنے عروج اُتے پہنچیا۔

چودہويں تو‏ں سولہويں صدی تک دا عرصہ نیپالی فن دا سنہری دور سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دوران دے دوران ، نیوار فنکاراں نے وسیع پیمانے اُتے سفر کيت‏‏ا تے تبت ، بھوٹان ، چین تے منگولیا دے فنکارانہ انداز اُتے اپنا نشان چھڈیا۔

مقبول سبھیاچار وچ

لہاسا نیوار نیپال بھاسا تے ہور زباناں وچ گنتیاں ، مہاکاوی اشعار تے ناولاں دا موضوع رہے نيں ، جنہاں وچ زیادہ تر تنہائی تے جوڑے علیحدگی دے طویل عرصے تک برداشت کرنے اُتے مجبور سن ۔

• سب تو‏ں مشہور مشہور مہاکاوی جی وایا لا لیچی مدونی اے ("مینو‏ں آیا اک مہینہ نئيں ہويا") ، 18 واں صدی دے آخر وچ لکھیا گیا ، اک تاجر دے بارے وچ جو اپنی نويں شادی شدہ بیوی د‏‏ی درخواست دے باوجود تبت روانہ ہوئے گیا۔ اک دن ، اک غلط پیغام آیا کہ اس د‏ی تبت وچ موت ہوگئی اے ، تے بیوی غم دے عالم وچ جنازہ دے مقام اُتے خود نو‏‏ں جلا دیندی ا‏‏ے۔ برساں بعد ، شوہر پرت آیا۔ اس د‏ی موت دے بارے وچ دسیا جانے اُتے ، اوہ چلا جاندا اے تے اک سنیاسی بن جاندا ا‏‏ے۔ ایہ نظم " مونا مدن " دا ماخذ سی ، جو نیپالی بولی دی اک مختصر قاری د‏‏ی کہانی اے جو سن 1936 وچ لکشمی پرساد دیوکوٹا نے تشکیل دتی سی۔
• "میرا محبوب بیرون ملک چلا گیا اے " دے گانا وچ ، اک بیوی اپنے شوہر د‏‏ی آرزو مند اے جو کاروبار وچ تبت گیا ہويا ا‏‏ے۔ اک دن ، اوہ تبت تو‏ں اک پیغام موصول کرنے اُتے خوشی محسوس کردی اے ، اُتے ، اس پیغام وچ انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی خبر ا‏‏ے۔
• اک ہور گانا ، "اوہ شوہر ، وچ کِداں زندہ رہواں گا" انیہويں صدی دے آخر وچ لکھیا گیا سی۔ اس گانے وچ ، اک خاتون اپنے دکھ دے اظہار دے طور اُتے اس دے شوہر د‏‏ی شادی دے فورا. بعد تبت روانہ ہوگئی۔
• بھرمکتی ، دھرم رتن یامی دے ناول ، نو‏‏ں 1959 وچ شریستھا سرپا تو‏ں نوازیا گیا سی۔ تبت وچ چینیاں دے داخلے دے پس منظر وچ اک ہور ناول اینگ لامو نے اک تبتی لڑکی د‏‏ی کہانی سنائی ا‏‏ے۔ پہلا ایڈیشن ، جو 1970 وچ پاسا مونا دے ذریعہ شائع ہويا سی ، اُتے نیپالی حکومت نے پابندی عائد کردتی سی۔ دوسرا ایڈیشن 1992 وچ شائع ہويا ، جو پلسیوان پٹھانا ، کٹھمنڈو نے شائع کيت‏‏ا سی۔
• میماناہپاؤ( "غیرجلا خط") د‏‏ی طرف تو‏ں چیٹادھر ہریدتا کھٹمنڈو وچ اپنی بیوی نو‏‏ں لہاسا وچ اک تاجر تو‏ں اک خط د‏‏ی شکل وچ اک ناول اے . شوہر گھر تو‏ں اِنّا یاد کردا اے کہ اسنو‏ں اک تاجر د‏‏ی زندگی اُتے افسوس ہُندا ا‏‏ے۔ 1968 وچ شائع ہونے والے اس ناول دا ترجمہ انگریزی وچ کیسر لال نے کيت‏‏ا اے ۔
• اورلینٹل کیس بک آف شیرلوک ہومز وچ ، مشہور جاسوس نے گورشھر تو‏ں دوستی کيتی ، جو لہاسا وچ اک نواں تاجر اے ، تے اس دے نال ایشیاء دے مختلف سفراں دے انکشافات دے لئی سفر دے دوران کھٹمنڈو گیا سی۔

مورتاں

• 
  لہاسا ، 1938 وچ بارخور مارکیٹ۔
• 
  نیپالی چیمبر آف کامرس ، لہسا ، 1947۔
• 
  1952 وچ لہاسا وچ بی ایس اے بنٹم اُتے بیوپاری۔
• 
  تبت تے مغربی لباس ، 1945 وچ نیوار دے تاجر۔
• 
  موذر پستول پہننے والا تاجر ، لہسا ، 1946۔
• 
  بارخور ، 1938 وچ اک لہاسا نیوار (سجے کبھے)۔
• 
  کمبوم اسٹوپا (کبھے) گیانٹس وچ ، 1938۔
• 
  بیجنگ ، 13 واں صدی وچ بیجنگ وچ میاوئنگ ٹیمپل ۔
• 
  1943 وچ نیوار دے تاجراں دا خچر قافلہ۔
• 
  1938 وچ یارلنگ سانگپو اُتے یاک چھپانے والی کشتی۔
• 
  بھوپٹندر ملہ دا نیپالی سکہ ، 1696۔
• 
  تاشیلھنپو خانقاہ وچ میتریہ بدھا۔

ہور دیکھیئے

• نیپالی چیمبر آف کامرس ، لہاسا
• نیوا لوک
• سنگھا سرٹھا اجو (افسانوی تاجر)
• یورے (نسلی گروہ)

ہور پڑھو

• ہلکر ، ڈی ایس کانساکر (2005) ، سیماکوپو: کلیمپونگ تے کٹمنڈو دے لہسا نیوارس ، کٹمنڈو: واجرا پبلیکیشنز۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   99946-644-6-8 .
• لال ، کیسر (2007) ، لہاسا دے نیوار مرچنٹس ، کھٹمنڈو: رتنا پستک بھنڈر۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   99933-0-187-6 ۔
• تولادھر ، کمل رتن (دوسرا ایڈیشن 2011) ، کاروان تا لہسہ: روايتی تبت ، کھٹمنڈو وچ کٹھمنڈو دا اک مرچنٹ : لیجالا تے ٹیسا۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   99946-58-91-3 ۔