لالہ ہردیال
لالا ہردیال (13 اکتوبر 1884 -4 مارچ 1939) اک بھارتی قومی انقلابی سی [۱] جس نے امریکہ وچّ غدر پارٹی دی نیہہ رکھن تے سنچالن وچّ اہم بھومکا نبھائی۔ اوہناں نے پرواسی بھارتیاں وچّ دیسبھگتی دی جو الکھ جگائی اسدا آویگ نرنتر ودھدا ہی گیا۔ کاکوری کانڈ دا اتہاسک فیصلہ آؤن دے بعد مئی، سنّ 1927 وچّ لالا ہردیال نوں بھارت لیاؤن دی کوشش کیتی گئی پر برطانوی سرکار نے آگیا نہیں دتی۔ اسدے بعد سنّ 1938 وچّ پھر کوشش کرن تے آگیا تاں ملی پر بھارت پرتدے ہوئے رستے وچّ ہی 4 مارچ، 1939 نوں امریکہ دے مہاننگر فلاڈیلفیا وچّ اوہناں دی موت ہو گئی۔
| لالا ہردیال | ||
|---|---|---|
| ماسٹر آپ لیٹر | ||
| لالا ہردیال | ||
| اپادھیاں | ‘غدر پارٹی’ | |
| جنم | 13 اکتوبر 1884 | |
| دلی وچّ ‘محلہ چڑاکھانا’’ چاندنی چوک نیڑے | ||
| موت | 4 مارچ 1939 | |
| امریکہ | ||
| پتا | غوری لال ماتھر | |
| ماتا | بھولی رانی | |
جیون برتانت
سودھولالا ہردیال دا جنم 14 اکتوبر، 1884 عیسوی نوں دلی وچّ ‘محلہ چڑاکھانا’’ چاندنی چوک نیڑے ماتا بھولی رانی تے پتا گوریدیال ماتھر دے گھر ہویا۔ اس دا پتا اس سمیں ضلع کچہری وچّ ‘ریڈر’ سی۔ اردو اتے فارسی دے پنڈت پتا گوریدیال ماتھر نے بیٹے نوں ودیاپریمی بنا دتا۔ 17 سال دی عمر وچّ سندر رانی نام دی اتیئنت روپسی کنیا نال اوہناں دا ویاہ ہویا۔ دو سال بعد اوہناں نوں اک پتر دی پراپتی ہوئی پر کجھ دناں بعد ہی اسدی موت ہو گئی۔ سنّ 1908 وچّ اوہناں دی دوجی اولاد اک پتری پیدا ہوئی۔ لالا جی بہت گھٹّ عمر وچّ ہی آریا سماج توں پربھاوت ہو چکے سن۔
سکھیا
سودھوسٹیفن کالج توں سنسکرت وچّ بی.اے. دی ڈگری وی پراپت کیتی۔ اس نے پنجاب یونیورسٹی توں پاس کیتی تے آکسفورڈ یونیورسٹی توں سنسکرت دی پڑھائی لئی وظیفہ پراپت کیتا۔
لالا ہردیال دی آرنبھک سکھیا کیمبرج مشن سکول وچّ ہوئی۔ اسدے بعد سینٹ سٹیفن کالج، دلی توں سنسکرت وچّ بی.اے. دی ڈگری کیتی۔ اسدے بعد پنجاب یونیورسٹی، لاہور توں سنسکرت وچّ ہی ایم.اے. کیتی۔ اس پریکھیا وچّ اوہناں نوں انے انک پراپت ہوئے سن کہ سرکار توں 200 پونڈ دا وظیفہ لگّ گیا۔ ہردیال جی اس وظیفے دے سہارے اگے پڑھن لئی لندن چلے گئے اتے سنّ 1905 وچّ آکسفورڈ یونیورسٹی وچّ داخلہ لیا۔ اتھے اوہناں نے دو وظیفے ہور پراپت کیتے۔ ہردیال جی دی ایہہ وشیشتا سی کہ اوہ اک ہی سمیں وچّ پنج کارج اکٹھے کر لیندے سن۔ 12 گھنٹے دا نوٹس دے کے ایہناں دے سہ پاٹھی متر ایہناں توں شیکسپیار دا کوئی وی ڈرامہ منہ زبانی سن لیا کردے سن۔
اسدے پہلاں ہی اوہ ماسٹر امیرچند دی گپت کرانتیکاری سنستھا دے میمبر بن چکے سن۔ اوہناں دناں لندن وچّ شیام جی کرشن ورما وی رہندے سن جنہاں نے دیسبھگتی دا پرچار کرن لئی اتھے ہی انڈیا ہاؤس دی ستھاپنا کیتی ہوئی سی۔ اتہاس دی پڑھائی دے پرنامسروپ انگریزی سکھیا پدھتی نوں پاپ سمجھکے سنّ 1907 وچّ بھاڑ وچّ جاوے آئی سی ایس کہہ کے اوہناں نے آکسفورڈ یونیورسٹی نوں تتکال چھڈّ دتا اتے لندن وچّ دیسبھگت سماج ستھاپت کر اسہیوگ اندولن دا پرچار کرن لگے جسدا وچار گاندھی جی نوں کافی دیر بعد سنّ 1920 وچّ آیا۔ بھارت نوں سوتنتر کرن لئی لالا جی دی ایہہ یوجنا سی کہ جنتا وچّ راشٹری بھاونا جگان دے بعد پہلاں سرکار دی کرڑی آلوچنا کیتی جاوے پھر لڑائی دی تیاری کیتی جاوے، تد کوئی ٹھوس نتیجہ مل سکدا ہے، نہیں تاں نہیں۔ کجھ دناں ودیش وچّ رہن دے بعد 1908 وچّ اوہ بھارت واپس پرط آئے۔
ینگ مین انڈیا ایسوسی ایشن دی ستھاپنا
سودھوگلّ اوہناں دناں دی ہے جدوں لاہور وچّ یوکاں دے منورنجن لئی اک ہی کلبّ ہویا کردا سی جسدا نام سی 'ینگ مین کرشچیئن ایسوسی ایشن' جاں وائی ایم سی اے۔ اس سمیں لالا ہردیال لاہور وچّ ایم اے کر رہے سن۔ سنجوگ نال اوہناں دی کلبّ دے سکتر نال کسے گلّ نوں لے کے تکھی بحث ہو گئی۔ لالا جی نے آوَ ویکھیا نہ تاو، ترنت ہی وائی ایم سی اے دے سمانانتر ینگ مین انڈیا ایسوسی ایشن دی ستھاپنا کر لئی۔ لالا جی دے کالج وچّ علامہ اقبال وی پروفیسر سن جو اتھے درشنشاستر پڑھاندے سن۔ اوہناں دوناں دے وچّ چنگی دوستی سی۔ جدوں لالا جی نے پرو. اقبال نوں ایسوسی ایشن دے ادگھاٹن سماروہ دی پردھانگی کرن نوں کیہا تاں اوہ خوشی نال تیار ہو گئے۔ اس سماروہ وچّ اقبال نے اپنی پرسدھ رچنا سارے جہاں سے اچھا ہندوستاں ہمارا ترنم وچّ سنائی سی۔ اجیہا شاید پہلی وار ہویا کہ کسے سماروہ دے پردھان نے اپنے پردھانگی بھاشن دے ستھان اتے کوئی ترانہ گایا ہووے۔ اس چھوٹی لیکن جوش بھری رچنا دا شروتیاں اتے انا گہرا پربھاو ہویا کہ اقبال نوں سماروہ دے شروع اتے سماپتی - دوناں ہی موقعیاں اتے ایہہ گیت سناؤنا پیا۔
بھارت آگمن
سودھوبھارت پرط کے سبھ توں پہلاں پونا جاکے اوہ بال گنگادھر تلک نوں ملے۔ اسدے بعد پھر پتہ نہیں کی ہویا کہ اوہناں نے پٹیالہ پہنچ کے گوتم بدھ وانگ سنیاس لے لیا۔ چیلا - منڈلی دے سنمکھ لگاتار 3 ہفتے تکّ سنسار دے کرانتی کاریاں دے جیون دا وویچن کیتا۔ اسدے بعد لاہور دے انگریزی دینک پنجابی دا سمپادن کرن لگے۔ اوہ اپنے سارے نجی پتر ہندی وچّ ہی لکھدے سن پر دکھن بھارت دے بھگتاں نوں ہمیشاں سنسکرت وچّ جواب دندے سن۔ اوہ اکثر ایہہ گلّ کیہا کردے سن - انگریزی سکھیا پدھتی نال راشٹری چرتر نشٹ ہندا ہے اتے راشٹری جیون دا سروت زہریلہ۔ انگریز عیسائیت دے پرسار دوارا ساڈی غلامی نوں ستھائی بنا رہے ہن۔ اج اوہناں دیاں کہیاں ہوئیاں گلاں نوں ہندوستان وچّ گھٹ رہیاں سارے ویکھ رہے ہن۔
پھر ودیش گمن
سودھو1908 وچّ پھر سرکاری دمن چکر چلیا۔ لالا جی دے پروچناں دے پرنامسروپ ودیارتھی کالج چھڈن لگے اتے سرکاری کرمچاری اپنی - اپنی نوکری۔ بھیبھیت سرکار ایہناں نوں گرپھتار کرن دی یوجنا بناؤن وچّ جٹّ گئی۔ لالا لاجپت رائے دی صلاحَ منّ کے آپ جھٹپٹّ پیرس چلے گئے اتے اتھے ہی رہکے جینیوا توں نکلن والی ماسک پترکا وندے ماترم دا سمپادن کرن لگے۔ گوپال کرشن گوکھلے ورگے ماڈریٹاں دی آلوچنا اپنے لیکھاں وچّ کھل کے کریا کردے سن۔ ہتاتما مدن لال ڈھینگرا دے سنبندھ وچّ اوہناں نے اک لیکھ وچّ لکھیا سی - اس امر ویر دے شبداں اتے عملاں اتے صدیاں تکّ وچار کیتا جاویگا جو موت نال نوَ – وہوٹی دے سامان پیار کردا سی۔ مدن لال ڈھینگرا نے پھانسی توں پہلاں کیہا سی - میرے راشٹر دا اپمان ایسور دا اپمان ہے اتے ایہہ اپمان میں کدے برداشت نہیں کر سکدا سی اس لئی میں جو کجھ کر سکدا سی اوہی میں کیتا۔ مینوں اپنے کیتے اتے ذرا وی پچھتاوا نہیں ہے۔
لالا ہردیال نے پیرس نوں اپنا پرچار - کیندر بناؤنا چاہیا سی پر اتھے ایہناں دے رہن کھان دا پربندھ پرواسی بھارتی دیسبھگت نہیں کر سکے۔ مجبور ہو کے اوہ 1910 وچّ پہلاں الجیریا گئے بعد وچّ ایکانتواس ہیتُ اک ہور ستھان کھوج لیا اتے لامارتنیک ٹاپو وچّ جاکے مہاتما بدھ دے سامان تپ کرن لگے۔ پر اتھے وی زیادہ دناں تکّ نہیں رہِ سکے اتے بھرا پرمانند دے انورودھ اتے ہندو سنسکرتی دے پرچارارتھ امریکہ چلے گئے۔ اسدے بعد ہونولولو دے سمندر تٹ اتے اک گفا وچّ رہکے آدی شنکراچاریہ، جان کیٹ، ہیگل اتے کارل مارکس آدی دا ادھئن کرن لگے۔ بھرا پرمانند دے کہن اتے ایہناں نے کیلیپھورنیا یونیورسٹی وچّ ہندو درشن اتے کئی وکھیان دتے۔ امریکی بدھیجیوی ایہناں نوں ہندو سنت، رشی اتے سوتنترتا سیناپتی کیہا کردے سن۔ 1912 وچّ سٹینپھورڈ یونیورسٹی وچّ ہندو درشن اتے سنسکرت دے آنریری پروفیسر نیوکت ہوئے۔ اتھے ہی رہندے ہوئے غدر اخبار کڈھنا شروع کیتا۔ اخبار نے اپنا رنگ دکھاؤنا شروع ہی کیتا سی کہ جرمنی اتے انگلینڈ وچّ بھیانک جنگ چھڑ گیا۔ لالا جی نے ودیش وچّ رہِ رہے سکھاں نوں اپنے دیش پرتن لئی پریرت کیتا۔ لگپگ دس ہزار پنجابی سکھ بھارت پرتے۔ کنے ہی رستے وچّ گولی نال اڈا دتے گئے اتے کنے ہی سولی اتے چڑھا دتے گئے۔ لالا ہردیال نے ادھر امریکہ وچّ اتے بھرا پرمانند نے ایدھر بھارت وچّ کرانتی دی اگّ نوں طاقتور کیتا۔ جسدا نتیجہ ایہہ ہویا کہ دونوں ہی گرپھتار کر لئے گئے۔ بھرا پرمانند نوں پہلاں پھانسی دا دنڈ سنایا گیا بعد وچّ اسنوں کالا پانی دی سزا وچّ بدل دتا گیا پر ہردیال جی اچانک سوٹزرلینڈ کھسک گئے اتے جرمنی دے نال مل کے بھارت نوں ستنتر کرن دے جتن کرن لگے۔ مہانیدھّ دے اخیر وچّ جدوں جرمنی ہارن لگیا تاں لالا جی اتھوں چپچاپ سویڈن چلے گئے۔ اوہناں نے اتھے دی بھاشا آنن - پھانن وچّ سکھ لئی اتے سوس بھاشا وچّ ہی اتہاس، سنگیت، درشن آدی اتے وکھیان دین لگے۔ اس سمیں تکّ اوہ سنسار دی تیراں بھاشاواں پوری طرحاں سکھ چکے سن۔
لالا جی دا ساہت
سودھو- Our Educational Problem: 1922 وچّ لالا جی دوار پرکاست لیکھ جو تہانوں PDF وچّ اپلبھت ہن[۲]
- Thoughts on Education: لالا ہردیال جی نے سکھیا تے بہت سارے لیکھ لکھے اس بارے جو 1969.وچ پرکاست ہوئے۔
- Social Conquest of Hindu Race: A booklet containing 21 صفے جو لالا جی نے لکھے انگریغ سرکار نے ضبط کر لئے۔(Ref:Patriotic s Banned by the Raj)
- Writings of Lala Har Dayal: This book was published in ایہہ کتاب 1920 وچّ پرکاست ہوئی۔
- Forty Four Months in Germany and Turkey: 1920 وچّ اس کتاب نوں پی.ایس. کنگ اینڈ سنز نے چھاپیا۔
- لالا ہردآل جی کے سوادھین وچار: ایہہ کتاب شری نرائن پرشاد اروڑا نے ہندی وچّ چھپوائی سنّ 1922.
- امرت میں وش: جو 'Thoughts on Education'.دا ہندی روپ ہے۔
- Hints for Self Culture: لالا ہردآل دی مشہور کتاب ہے۔ وئکتو وکاس سنگھرش اور سفلتا اس دا ہندی روپ ہے
- Glimpses of World Religions: لالا جی دی بہت سارے دھرماں اپ لکھی گئی کتاب ہے۔
- Bodhisatva Doctrines: 1927 وچّ لالا جی دوارا گوتم بدھ اپر لکھی گئی کتاب ہے جو Ph.D. واسطے لائی گئی
پردیس وچّ موت
سودھولالا جی نوں سنّ 1927 وچّ بھارت لیاؤن دے سارے یتن جدوں اسپھل ہو گئے تاں اوہناں نے انگلینڈ وچّ ہی رہن دا من بنایا اتے اتھے ہی رہندے ہوئے ‘ڈاکٹرائینج آف بودھیستو’ نامک شودھپورن کتاب لکھی جس اتے اوہناں نوں لندن یونیورسٹی نے پی ایچ ڈی دی اپادھی پردان کیتی۔ بعد وچّ لندن توں ہی اوہناں دی کالجئی رچنا ہنٹس فار سیلپھ کلچر چھپی جنوں پڑھیئے تاں تہانوں لگیگا کہ لالا ہردیال دی پنڈتائی اتھاہ سی۔ اخیر کتاب ٹویلو رلیجنس اینڈ مارڈن لائیپھ وچّ اوہناں نے منکھتا اتے وشیش زور دتا۔ منکھتا نوں اپنا دھرم منّ کے اوہناں نے لندن وچّ ہی آدھونک سنسکرتی سنستھا وی ستھاپت کیتی۔ تتکالین برطانوی بھارت دی سرکار نے ایہناں نوں سنّ 1938 وچّ ہندوستان پرتن دی آگیا دے دتی۔ اسدے بعد اوہناں نے اپنے دیش پرط کے جیون نوں دیش دے لیکھے لگاؤن دا نشچا کیتا۔
حوالے
سودھو- ↑ Brown, Emily C. (1975). Har Dayal: Hindu Revolutionary and Rationalist. Tucson: University of Arizona Press. ISBN 0-8165-0422-9.
- ↑ http://www.hindustanbooks.com/books/our_educational_problem/OurEducationalProblem.html