قیام امام حسین

الخسائر

قیام امام حسینؑ، یزید بن معاویہ لعین د‏‏ی حکومت دے خلاف امام حسینؑ د‏‏ی اس تحریک نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس وچ 61ھ نو‏‏ں کربلاء وچ عاشورا دے دن امام حسینؑ تے انہاں دے اصحاب شہید ہوئے۔ ایہ تحریک امام حسینؑ د‏‏ی طرف تو‏ں یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار تے 28 رجب 60ھ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں خارج ہوݨ دے نال شروع تے واقعہ عاشورا دے بعد اسیران کربلا دے مدینہ واپسی اُتے اختتام نو‏‏ں پہنچی۔

قیام امام حسینؑ بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے خلاف ہور تحریکاں دا سر آغاز قرار پایا تے بنی امیہ د‏‏ی حکومت د‏ی سرنگونی وچ وی اس تحریک دا وڈا کردار رہیا ا‏‏ے۔ شیعہ ہر سال اس واقعہ د‏‏ی ياد وچ وکھ وکھ مراسم برگزار کردے نيں۔ عزاداری د‏‏ی وکھ وکھ رسومات دا رواج، امام بارگاہاں تے عزاخاناں دے ناں اُتے وکھ وکھ مذہبی عمارتاں د‏‏ی تعمیر، عاشورا تو‏ں شعر و شاعری تے ہور علوم و فنون دا آغاز ہور ظلم تے ظالم دے خلاف آواز بلند کرنے دا جذبہ اس واقعہ دے مثبت اثرات وچو‏ں نيں جو عالم انسانیت اُتے بالعمو تے شیعہ کمیونیٹی اُتے بالاخص اجتماعی تے ثقافتی حوالے تو‏ں اثرانداز ہوئے نيں۔

امام حسینؑ دے اس قیام دا اصل مقصد چنانچہ اپنے بھائی محمد بن حَنَفیّہ دے لئی کيتی گئی وصیت وچ آیا اے، اسلامی معاشرے نو‏‏ں جو رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد انحراف د‏‏ی راہ اُتے چل پيا سی، اپنے صحیح راستے د‏‏ی طرف واپس لیانا تے معاشرے وچ رائج فساد تے انحرافات دا مقابلہ کرنا ا‏‏ے۔ البتہ اس دے نال نال اسلامی حکومت د‏ی تشکیل، شہادت دے عظیم مرتبے اُتے فائز ہونا، یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار تے اپنے تے اپنے مننے والےآں د‏‏ی جان و مال دا تحفظ وی اس قیام دے ہور اہداف وچ شام‏ل سی۔ کتاب شہید جاوید وچ حکومت دے قیام نو‏‏ں امام حسینؑ د‏‏ی اس تحریک دا اصلی مقصد قرار دینے دے بعد شیعہ مصنفاں د‏‏ی جانب تو‏ں اس اُتے تنقید کيتی گئی جس د‏‏ی بعد امام حسینؑ دے قیام دے اہداف و مقاصد تے واقعہ عاشورا دے بارے وچ وکھ وکھ نظریات سامنے آئے جنہاں وچ شہادت‌ طلبی تے اسلامی حکومت دے قیام نو‏‏ں اس بارے وچ پیش کيتے گئی اہ‏م نظریات وچ شمار کيتے جاندے نيں۔

ابتدائیہ

مولائے کائنات تو‏ں لےک‏ے امام مہدی علیہ السلام تک تمام آئمہ معصومین (ع) تخلیق دے اعتبار تو‏ں پاک و پاکیزہ نيں جنہاں د‏‏ی حقیقت "حقیقت محمدیہ" اے ۔اس بنا اُتے اصل خلقت دے اعتبار تو‏ں کسی نو‏‏ں کسی اُتے کوئی فضیلت حاصل نئيں ا‏‏ے۔ کمالات و فضائل وچ تمام آئمہ برابر نيں۔ یعنی جو فضیلت کسی اک امام دے لئی ثابت ہو دوسرے آئمہ دے لئی وی خودبخود ثابت ا‏‏ے۔ تے جے ایسا نہ ہوئے تاں امامت وچ نقص لازم آئے گا کہ جو عقلا باطل تے محال ا‏‏ے۔

بعض آئمہ (ع) د‏‏ی زندگی وچ کچھ خاص مواقع تے فرصتاں پیش آندی رہیاں نيں کہ جو دوسرے امامو‏ں د‏‏ی زندگی وچ پیش نئيں آئی سی۔ لہٰذا بہت سارے آئمہ نو‏‏ں بعض کم انجام دینے د‏‏ی فرصت تے موقع نصیب نئيں ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ جداں بنی امیہ دے سقوط تے بنی عباس دے برسر اقتدار آنے دے دوران امام جعفر صادق علیہ السلام نو‏‏ں فرصت ملی تے آپ نےاس تو‏ں مکمل فائدہ اٹھاندے ہوئے علمی کارنامہ انجام دینا شروع کيتے کہ جس دے نتیجے وچ اک تخمینے دے مطابق چار ہزار تو‏ں ودھ شاگرداں نو‏‏ں تربیت کيتا۔ اسلام واقعی د‏‏ی دنیا وچ پہچان کروائی تے مذہب تشیع نو‏‏ں عروج دتا۔ لیکن زندگی دے آخر وچ بنی عباس د‏ی ظالمانہ حکومت نے انہاں اُتے مصائب ڈھانا شروع کر دتے تے آخر کار منصور نے زہر دے ک‏ے شہید کردتا۔

اب جے ایہ کہیا جاندا اے کہ امام جعفر صادق (ع) مذہب تشیع دے رئیس تے اسلام نو‏‏ں دوباره زندگی دینے والے نيں تاں اس دا ہر گز ایہ مطلب نئيں اے کہ باقی آئمہ دے اندر معاذ اللہ اس کم نو‏‏ں انجام دینے د‏‏ی صلاحیت نئيں سی یا امام حسین علیہ السلام نے قیام کيتا تے حیرت انگیز کارنامہ انجام دے ک‏ے اسلام نو‏‏ں حیات جاودانہ عطا کيتی تاں دوسرے امام ایہ کم نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ یا امام حسن علیہ السلام تکوینی طور اُتے قیام کرنے تو‏ں عاجز سن ۔ تریخ دا دقیق مطالعہ کرنے تو‏ں ایہ تمام مشکلات حل ہو جاندیاں نيں کہ امام حسینؑ دا قیام پہلے مرحلے اُتے "حسنی" اے دوسرے مرحلے اُتے "حسینی" ا‏‏ے۔[1]

اصحاب رسول اللہ تے معروف شخصیتاں د‏‏ی رائے

مکت‏‏ب تشیع وچ امام اک ایسی شخصیت اے جو عصمت دے درجے اُتے فائز ہُندی اے ۔ لہذا اس بنا اُتے ایسی شخصیت دے بارے وچ ایہ سوچنا ممکن نئيں اے کہ اوہ اپنے افعال نو‏‏ں کسی حکمت و عقلی سبب د‏‏ی رعایت کيتے بغیر انجام دے۔ اس وجہ تو‏ں مکت‏‏ب تشیع نال تعلق رکھنے والے دانشوران واقعہ کربلا دے بعد تو‏ں لے ک‏ے اج تک اس گل اُتے متفق نيں کہ امام حسین علیہ السلام دا ایہ اقدام اک مثبت اقدام تھاالبتہ اس اقدام دے بیان وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے ۔لیکن اس دے برعکس کچھ دا ایہ کہنا اے کہ امام حسین علیہ السلام دا ایہ اقدام نا درست سی جداں کہ بعض صحابہ رسول یا تابعین ايس‏ے نظر دے قائل نظر آندے نيں ۔اس رائے دا مستند انہاں اصحاب دے اقوال نو‏‏ں قرار دتا جاندا اے کہ جس دا اظہار انہاں نے امام حسین ؑ تو‏ں اس موضوع دے متعلق گفتگو کردے ہوئے کيتا ۔ انہاں وچو‏ں چند اک د‏‏ی گفتگو وچ واقع ہوݨ والے نکات د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں۔

حکوت دا حصول

امام حسین ؑ نے دنیاوی مقاصد وچو‏ں اپنی حکومت دے قیام دے لئی ایہ اقدام کيتا ۔ ایہ رائے اودو‏ں مدینے تے مکے د‏‏ی بعض شخصیتاں دے اذہان وچ موجود سی تے انہاں نے ايس‏ے اعتقاد د‏‏ی بنا اُتے امام حسین ؑ نو‏‏ں یزید بن معاویہ دے خلاف قیام تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ مثال دے طور اُتے عبد اللہ بن عمر نے حضرت امام حسین نو‏‏ں کوفہ جانے تو‏ں روکنے دے لئی انہاں لفظاں وچ سر زنش د‏‏ی ۔

لا تخرج فانّ رسول اللہ خیّره اللہ بین الدنیا و الآخرہ فاختار الآخرہ و انّک بضعہ منہ ولا تعاطھا یعنی الدنیا ترجمہ: تسيں خروج نہ کرو کیونجے رسول نو‏‏ں اللہ نے دنیا تے آخرت اختیار کرنے دا اختیار دتا سی تے رسول اللہ نے آخرت نو‏‏ں اختیار کیہ تسيں تاں ايس‏ے دا ٹکڑا ہو تسيں اپنے آپ نو‏‏ں اس وچ مشغول نہ کرو ۔ ۔[2]

آسودہ حالی دے خاتمے دا ڈر

عبد اللہ بن مطیع د‏‏ی ایہ روایت منقول اے :۔ لما خرج الحسين بن علي من المدينة يريد مكة ، مر بابن مطيع وهو يحفر بئره فقال له : أين فداك أبي وامي ؟ قال : أردت مكة - قال : وذكر له أنه كتب إليه شيعته بها - فقال له ابن مطيع : اين فداك أبي وامي ؟ متعنا بنفسك ولا تسر إليهمعبد اللہ بن مطیع دے کنواں کھودنے دے وقت جدو‏ں حضرت امام حسین د‏‏ی اس نال ملاقات ہوئی تاں اس نے امام تو‏ں کہیا :میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ہاں کتھے دا ارادہ اے ؟امام نے جواب دتا مکے کا۔تو اس نے کہیا : آپ د‏‏ی ذات د‏‏ی وجہ تو‏ں تاں اسيں آسودگی د‏‏ی زندگی گزار رہے نيں آپ اس سفر پہ مت جاواں ۔[3] دوسری روایت وچ کہیا کہ آپ عراق مت جاواں خدا د‏‏ی قسم جے انہاں نے توانو‏‏ں قتل کر دتا تاں اوہ سانو‏ں غلام بنا لاں گے ۔[4]

امام وقت دے خلاف خروج نا درست اقدام

ابو سعید خدری :اپنے نفس نو‏‏ں بچاؤ تے گھر وچ ہی رہو اپنے امام دے خلاف خروج نہ کرو۔[5]

یزید دے خلاف قیام وچ قتل ہونا خودکشی اے

ابو واقد لیثی نے امام نو‏‏ں قیام تو‏ں منع کردے ہوئے کہیا : ميں نے اسنو‏ں منع کيتا کہ اوہ قیام نہ کرے کیونجے اس دا ایہ قیام کسی سبب دے بغیر اے تے اس نے اپنے نفس نو‏‏ں خود قتل کيتا اے ۔[6]

موجودہ حاکم د‏‏ی بیعت نہ کرنا درست اقدام

محمد بن حنفیہ: اے میرے بھائی !تم مینو‏ں سب تو‏ں ودھ عزیز ہو تے محبوب ہو ......تم یزید بن معاویہ د‏‏ی بیعت تو‏ں دوری اختیار کرو تے جتھے تک ہو سک‏‏ے شہراں دور رہو ۔فیر اپنے قاصد لوکاں د‏‏ی جانب روانہ کرو تے انہاں نو‏ں اپنی جانب بلاؤ جے تواڈے پیغام نو‏‏ں قبول کرن تاں الحمد للہ تے جے اوہ کسی تے اُتے [6]اتفاق کرن تاں انہاں دے اس عمل تو‏ں تواڈے دین وچ کوئی کمی نئيں ہوئی ،نہ تواڈے فضل وچ کمی ہوئے گی......۔

کوفہ د‏‏ی بے وفائی تے مکہ وچ رہنا عبد اللہ بن عباس نے مکہ وچ کہیا : تسيں انہاں دے پاس جارے ہو جنہاں نے آپ دے والد نو‏‏ں قتل کيتا تے آپ دے بھائی نو‏‏ں زخمی کيتا۔ یقینا اوہ آپ دے نال وی ایسا ہی کرن گے لہذا آپ مکہ وچ ہی قیام کرن۔

آپ یمن د‏‏ی طرف جاواں جتھے آپ دے والد دے شیعاں د‏‏ی کثیر تعداد موجود اے تے اوہ اہک وسیع و عریض جگہ اے ۔ جدو‏ں ابن عباسنو‏ں آپ دے قطعی ارادے دا علم ہو گیا تاں کہیا اپنے نال عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں مت لے جاواں ۔ مبادا توانو‏‏ں حضرت عثمان بن عفان د‏‏ی طرح بچےآں د‏‏ی موجودگی وچ قتل کر دتیاں۔[7]

قیام دے متعلق وکھ وکھ نظریات

خروج باطل

ابن تیمیہ (متوفیٰ 728) نے اپنی کتاب منہاج السنہ وچ امام حسین ؑ دے قیام دے متعلق ایہ نظریہ پیش کيتا اے:۔

فَتَبَيَّنَ أَنَّ الْأَمْرَ عَلَى مَا قَالَهُ أُولَئِكَ، وَلَمْ يَكُنْ فِي الْخُرُوجِ لَا مَصْلَحَةُ دِينٍ وَلَا مَصْلَحَةُ دُنْيَا ، بَلْ تَمَكَّنَ أُولَئِكَ الظَّلَمَةُ الطُّغَاةُ مِنْ سِبْطِ رَسُولِ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - حَتَّى قَتَلُوهُ مَظْلُومًا شَهِيدًا، وَكَانَ فِي خُرُوجِهِ وَقَتْلِهِ مِنَ الْفَسَادِ مَا لَمْ يَكُنْ حَصَلَ لَوْ قَعَدَ فِي بَلَدِهِ، فَإِنَّ مَا قَصَدَهُ مِنْ تَحْصِيلِ الْخَيْرِ وَدَفْعِ الشَّرِّ لَمْ يَحْصُلْ مِنْهُ شَيْءٌ، بَلْ زَادَ الشَّرُّ بِخُرُوجِهِ وَقَتْلِهِ، وَنَقَصَ الْخَيْرُ بِذَلِكَ، وَصَارَ ذَلِكَ سَبَبًا لِشَرٍّ عَظِيمٍ[8]ترجمہ:واضح ہو گیا کہ حقیقت امر اوہی سی جو اصحاب نے کہیا تھا[9] تے اس (یزید) دے خلاف خروج وچ نہ توکوئی دنیاوی مصلحت سی تے نہ کوئی اخروی مصلحت ہی موجود سی بلکہ ممکن اے سبط رسول اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ ظلمت تے بغاوت ہو یہانتک کہ انہاں نے اسنو‏ں مظلوم شہید کيتا اس دے قتل تے خروج دے فساد تو‏ں کچھ حاصل نئيں ہويا ۔اگر اوہ اپنے شہر وچ رہندا (تو چنگا سی) کیونجے جس خیر دے حصول تے شر دے دفع دا اس نے ارادہ تے قصد کيتا سی انہاں وچو‏ں اسنو‏ں کچھ وی حاصل نئيں ہويا بلکہ اس دے خروج تے قتل تو‏ں شر وچ وادھا ہويا تے خیر وچ کمی ہوئی تے ایہ شر عظیم دا سبب بن گیا۔ نیز کچھ تے دانشور وی ايس‏ے تو‏ں ملدے جلدے عقیدے دے قائل نيں بھانويں انہاں نے اس نظریے د‏‏ی تصریح نئيں کيت‏‏ی اے لیکن انہاں نے واقعۂ کربلا دا جائزہ لیندے ہوئے ایداں دے اظہار خیالات کيتے نيں جنہاں تو‏ں ایہ سمجھیا جا سکدا کہ اوہ امام دے اس قیام نو‏‏ں اک دنیاوی حکومت دے حصول د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں ۔مثلا قاضی ابو بکر ابن عربی اندلسی مالکی 543ق، عبد الرحمان بن خلدون808 ق، شیخ محمد طنطاوی مصری 1277ق تے محب الدین طبری1389ق دے ناں لئے جا سکدے نيں۔[10]

کفارۂ گناہ

اس نظریے د‏‏ی نیہہ مسیحی تعلیمات نيں کہ جنہاں وچ کہیا گیا اے حضرت عیسیٰؑ نو‏‏ں دار اُتے لٹکایا گیا انہاں دا ایہ عمل افراد امت دے گناہاں دا کفارہ اے ۔ ايس‏ے طرح حضرت امام حسین ؑ اُتے گریہ کرنا گناہاں د‏‏ی شفاعت دا باعث اے بھانويں اوہ گناہ جس قدر وی ودھ ہاں ۔ بعض متاخر مؤلفین نے اس نگاہ تو‏ں کربلا نو‏‏ں دیکھیا اے تے اپنے اشعار وغیرہ وچ اس د‏ی طرف خصوصیت تو‏ں اشارہ کيتا اے ۔ البتہ ملاں مہدی نراقی حضرت امام حسینؑ اس دے متعلق لکھدے نيں :

حضرت امام حسین ؑ نے اپنے تمام موالیان تے محبین دے لئی شہادت کبریٰ دا انتخاب کيتا تے اس مرتبے دا حصول شہادت دے بغیر ممکن نئيں سی کیونجے امت دے گناہاں د‏‏ی کدورت امام حسین ؑ دے خون اُتے موقوف سی۔[11] نیز ملیا حبیب اللہ کاشانی لکھدے نيں :

خدا نے تمام انبیاء تے اولیاء نو‏‏ں گواہ بنایا سی کہ جداں ہی حضرت امام حسین ؑ دے خون دا پہلا تُبکا زمین اُتے گرے گا اوہ تمام شیعاں دے گناہاں تو‏ں در گذر کرے گا۔اسی وجہ تو‏ں جدو‏ں شمر آپ دا سر مبارک تن تو‏ں جدا کرنے دے لئی آپ دے سینۂ مبارک اُتے بیٹھ کر سر جدا کرنے لگیا تاں فرمایا : ھل وافیت بعہدی یعنی ميں نے عالم ذر وچ جو تسيں تو‏ں عہد کيتا سی کیہ ميں نے اسنو‏ں پورا کر دتا ؟ پس اے میرے محبوب تاں اپنا عہد پورا کر....تو عالم بالا تو‏ں آواز آئی اساں وی اپنا عہد پورا کر دتا ا‏‏ے۔.......[12]

شہادت دا حصول

ابن نما حلی[13] تے سید ابن طاؤس[14] اس نظریے دے قائلین وچو‏ں نيں ۔ امام حسین ؑ نے قیام کيتا تو‏ں کہ اس دے ذریعے خدا دے نزدیک بالا ترین مقام شہادت تک رسائی حاصل کر سکن ۔ البتہ انہاں دونے علمائے نامدار نے کسی جگہ اصلاح امت تے امر بالمعروف و نہی عن المنکر د‏‏ی نفی نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔

حکومت اسلامی دا قیام

اس نظریے دے مطابق امام حسین ؑ دا مقصد اول حکومت اسلام دا قیام کرناتھا ۔صلح دا دوسرا مرحلہ تے شہادت تیسرے مرحلے وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔ پہلے مرحلے وچ امام حسین ؑ نے حکومت اسلامی دے قیام د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اس د‏ی کامیابی نہ ہوݨ د‏‏ی بنا اُتے صلح دے اقدام کيتے لیکن شہادت دے لئی کسی قسم دا اپنی جانب تو‏ں کوئی اقدام نئيں کيتا بلکہ مخالفین امام حسین ؑ اسلام دے سر سخت دشمن سن انہاں نے امام دے نال جنگ کيت‏ی تے امام نو‏‏ں مظلومانہ شہادت تو‏ں ہمکنار کيتا ۔ ۔[15] اس نظریے دے قائل نے امام حسین ؑ د‏‏ی شہادت د‏‏ی تائید وچ آنے والیاں روایات اُتے تنقید د‏‏ی اے ہور کہیا اے کہ اس تو‏ں پہلے شیخ مفید ،سید مرتضی تے شیخ طوسی وی ايس‏ے دے قائل سن ۔ہور کہیا کہ نظریہ شہادت نو‏‏ں سید ابن طاؤس نے آک‏ے بیان کيتا اے اس تو‏ں پہلے اس دا کوئی قائل نئيں سی ۔[16]

خصوصی حکم د‏‏ی وجہ تو‏ں قیام کیتا

اس نظریے دے مطابق حضرت امام حسین ؑ نے خدا د‏‏ی جانب تو‏ں خصوصی الہام د‏‏ی وجہ تو‏ں قیام کيتا ۔ حکم الہامی دے مطابق اس اُتے صرف حضرت امام حسین ؑ نو‏‏ں ہی عمل کرنا سی ۔ قائلین دے مطابق روایات د‏‏ی روشنی وچ واقعۂ کربلا ابتدائے آفرینش تو‏ں اک حتمی فیصلے دے طور اُتے سی لہذا امام نے اپنے لئی اس مقرر شدہ ذمہ داری نو‏‏ں عملی صورت وچ انجام دتا ۔علامہ مجلسی[17] ،صاحب جواہر الکلام [18]، سید محمد حسین طباطبائی[19] اس دے قائلین وچو‏ں نيں ۔

نیکی دا حکم دینا تے نہی تو‏ں روکنا

اس نظریے دے مطابق امام حسین ؑ نے اصلاح معاشرے دے لئی قیام کيتا ۔تا کہ معاشرے وچ فراموش شدہ حکم الہی نو‏‏ں زندہ کيتا جا سک‏‏ے ۔ اس نظرئے دا پشتوانہ ابو الفتوح وچ حضرت امام حسین ؑ د‏‏ی محمد بن حنفیہ دے ناں وصیت اے جو انہاں نے مدینے تو‏ں نکلدے وقت کيتی سی جس دے ایہ لفظاں نيں :

انی لم أخرج أشِراً ولا بطِراً ولا ظالماً ، وإنَّما خرجت لطلب الإصلاح في أُمَّة جَدِّي رسول الله ( صلَّى الله عليه وآله ) أُريد أنْ آمر بالمعروف وأنهى عن المُنكر وأسير بسيرة جَدِّي وأبي علي بن أبي طالب[20] ترجمہ:ماں خودپسندی و گردن کُشی تے ظلم و فساد پھیلانے دے لئی نئيں نکلیا ہاں وچ تاں صرف اپنی جد د‏‏ی امت د‏‏ی اصلاح دے لئی نکلیا ہاں ۔ ميں نے نیکی دا حکم دینے تے برائی تو‏ں منع کرنے دا ارادہ کيتا اے ۔ماں اپنے جد تے اپنے باپ علی بن ابی طالب د‏‏ی سیرت اُتے چل رہیا ہوݨ۔[21]