قلعہ جمرود

سنّ 1836 وچ کابل توں پشاور آؤن والے دریاں دی نگرانی لئی خالصہ راج دے ویر نائک اتے مضبوط ستمبھ سردار ہری سنگھ نلوا نے جمرود دے ناں نال پرسدھ کچی گڑھی دے ستھان 'تے 17 اکتوبر 1836 نوں نیہہ-پتھر رکھ کے اک مضبوط قلعے دا نرمان شروع کروایا۔ کئی ہزار راج مستری اتے مزدور لگا کے جنگی پدھر 'تے اس قلعے دا نرمان اک مہینہ اتے 25 دناں وچ پورا کیتا گیا۔ لیفٹینینٹ ولیئم بار 'جنرل آف اے مارچ فرام دلی ٹو کابل' دے صفحہ 303 'تے لکھدا ہے کہ قلعہ بنن 'تے سری گرو گرنتھ صاحب جی دے اکھنڈ پاٹھ دا بھوگ پاؤن توں بعد قلعے دا ناں 'فتح گڑھ' رکھیا گیا۔ قلعہ فتح گڑھ دیاں دیواراں 4 گز چوڑیاں اتے 12 گز اچیاں سن۔ اس وچ دوہرے دروازے لگوائے گئے سن۔ اس قلعے وچ س: نلوا نے اپنے پالت پتر س: مہاں سنگھ میرپریئے (ایہہ بھائی داتا رام دا پتر سی) نوں ہزارا توں بلا کے قلعہ دار نیوکت کیتا اتے سرحد-دار دا رتبہ بخشیا۔ اس دے ادھین اس قلعے وچ 800 پیدل جوان، 200 گھوڑ سوار، 80 توپچی، 10 وڈیاں اتے 12 ہلکیاں توپاں رکھیاں گئیاں۔ قلعے وچ فوج دے ورتن لئی پانی جمرود دے کٹھے توں لیا جاندا سی۔ اس دے علاوہ قلعے وچ اک بہت وڈا کھوہ وی لگوایا گیا۔ دھوکھے نال دشمن دی گولی دا نشانہ بنے س: نلوا نے 30 اپریل 1837 نوں اپروکت قلعے وچ ہی دیہہ تیاگی اتے اتھے ہی اوہناں دی مرتک دیہہ دا انتم سنسکار قلعے دی چڑھدی نکر ولّ قناتاں لگا کے کیتا گیا سی۔ اوہناں دی دیہہ دی بھسم (راکھ) قلعے وچ ہی اک انگیٹھا تیار کرکے اس وچ پا دتی گئی اتے اسے انگیٹھے اپر س: نلوا دی سمادھ تیار کیتی گئی۔ بعد وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ہری سنگھ نلوا دی یاد وچ سمادھ دے نزدیک ہی اک گرودوارہ تیار کروا دتا۔ خالصہ راج دی سماپتی توں بعد جدوں قلعہ انگریز حکومت دے قبضے ہیٹھ آ گیا تاں اوہناں وی گرودوارہ صاحب 'چ مہاراجہ دوارا کروایا سری گورو گرنتھ صاحب دا پرکاش جاری رہن دتا اتے دیس دی ونڈ تکّ گرنتھی سنگھ نوں طلب (تنخواہ) انگریز سرکار ولوں ہی ملدی رہی۔

سمادھ اج وی قلعے دے اندر دیوار دے بالکل نال موجود ہے۔ گرودوارہ وی صحیح حالت وچ موجود ہے پر پرکاش نہیں ہندا۔ قلعہ فتح گڑھ موجودہ سمیں جمرود روڈ 'تے درہ خیبر توں کوئی 10-12 کلومیٹر دی دوری 'تے موجود ہے اتے اج وی اپنیاں شاناں برقرار رکھے ہوئے ہے۔

موجودہ سمیں وی ایہہ قلعہ اپنے پرانے ناں 'فتح گڑھ' نال ہی جانیا جاندا ہے اتے اس وچ صوبہ سرحد دی رکھوالی لئی سرکھیا فورس تعینات ہون کرکے باہری لوکاں نوں اس دے اندر جان دی منظوری نہیں ہے۔ ایہہ اس سمیں خیبر رائیفلز دا ہیڈکوآٹر وی ہے اتے سینا دی چھاؤنی وی۔ ایہہ سارا قلعہ بھورے رنگ دے پتھراں نال بنیا ہویا ہے۔ قلعے دیاں برجیاں اپر پاکستانی سینا دے جھنڈے لہراؤندے دوروں ہی وکھائی دے جاندے ہن۔ 15 اپریل 1837 نوں افغانیاں ولوں بھاری لشکر نال جدوں اس قلعے 'تے حملہ کیتا گیا سی تاں اس سمیں اس نوں بنیاں اجے صرف 6 مہینے ہی ہوئے سن۔ قلعے دیاں دیواراں اجے پکیاں نہ ہون کرکے قلعے 'تے گولاباری کرن 'تے اوہناں وچ وڈے-وڈے سراخ ہو گئے۔ قلعے دی وراثت نوں قایم رکھن دے ارادے نال اوہناں سراخاں نوں نہ پوردے ہوئے پاکستان سرکار ولوں اج وی پرانی دکھّ وچ ہی قایم رکھیا گیا ہے۔ قلعے دے اندر س: نلوا ولوں بنوایا کھوہ، اوہناں دے گھوڑے بنھن والا اصطبل اتے سردار ہری سنگھ نلوا دی تلوار آدی نشانیاں اج وی موجود ہن۔