قرون وسطا دی مسلم دنیا وچ علم فلکیات
تیرہويں صدی عیسوی دے مشہور ماہر فلکیات قطب الدین شیرازی دی شبیہ جس وچ نظامِ شمسی دا نقشہ دکھایا گیا اے۔ قرون وسطی وچ مسلماناں دے اقتدار پھیلنے دے نال نال ایہ مذہب دے حکام تے رعایا اچھے سیکھنے والے تے اس اُتے عمل کرنے والے ثابت ہوئے۔ مسلم حکام نے مفتوحہ علاقےآں دی ترقی یافتہ رہتل دے مقابلے وچ اپنی کمزوری نوں محسوس کردے ہوئے مقامی ادارےآں، خیالات، نظریات تے سبھیاچار نوں اسلامی سانچے وچ ڈھال لیا۔ انہاں نے اپنے زیادہ ترقی یافتہ مفتوحین توں سیکھنے وچ کوئی جھجک محسوس نہ کیتی۔ عظیم لائبریریاں تے دار التراجم قائم ہوئے۔ سائنس، طب تے فلسفہ دی وڈی وڈی کتاباں نوں مشرق و مغرب توں اکٹھا کر کے انہاں دے ترجمے کیتے گئے۔ یونانی، لاطینی، فارسی، شام] تے سنسکرت زباناں توں ترجمہ کرنے دا کم عام طور اُتے یہودی تے مسیحی مفتوحین نے سر انجام دتا۔ اس طرح ادب، سائنس تے طب دی دنیا بھر دی بہترین کتاباں عوام الناس دے لئی میسر ہوئے گئياں۔ ترجمے دے دور دے بعد تخلیقی کم دا دور شروع ہويا۔[۱]
قرونِ وسطیٰ یعنی 500ء توں 1500ء تک دے زمانہ وچ دنیا دے دو تہائی حصہ اُتے مسلم حکومت قائم سی۔ مسلماناں نے علوم دُنیوی دا کوئی شعبہ بغیر تحقیق دے نئيں چھڈیا، حتیٰ کہ اپنی دسترس وچ لے کر اُسنوں ہور نويں حقائق دی بنیاد اُتے روشناس کروایا۔ قرونِ وسطیٰ دی اسلامی دنیا وچ سائنسی مضامین وچ سب توں زیادہ اہمیت تے توجہ علم ہیئت نوں دتی گئی کیونجے اِس علم دے ذریعہ توں مسلمان کسی وی مقام توں سمتِ قبلہ معلوم کرسکدے سن ۔
اوقات صلوٰۃ، مذہبی تہواراں جداں کہ نويں چاند دے طلوع تے رؤیتِ ہلال تے ماہِ صیام دے تعین دے لئی خاص رؤیتِ ہلال دا تعین تے حج جداں عظیم فریضہ دی ادائیگی دے لئی ایام دا تعین کرنا وی ضروری سی۔
علم فلکیات وچ مسلماناں نے اصطرلاب دے علاوہ تمام اسلامی ملکاں وچ رصدگاہاں تعمیر کاں، بلکہ ایہ کہنا مناسب ہوئے گا کہ باقاعدہ رصدگاہاں دا قیام خاص مسلماناں دی ہی ایجاد اے۔ اُنہاں نے آفتاب و ماہتاب دی روشنی، زمین دی حرکت، روشنی دی رفتار جداں دقیق و پیچیدہ مسائل اُتے تحقیقات کیتیاں۔ ماہ و سال دی مقداراں دی صحیح پیمائش دریافت کيتی۔ سورج تے چاند گرہن دے اسباب تے استخراج دے طریقے معلوم کیتے۔ اندلس دے فاضل ہیئت دان تے ماہر آلات ابو اسحاق ابراہیم الزرقالی (1029ء – 1087ء) نے پہلی بار ایہ دعویٰ کيتا سی کہ ستارےآں دے مدار بیضوی ہُندے نيں نہ کہ گول، کیونجے اوہ سفر کردے ہوئے انڈے دی شکل نما دائراں وچ سورج دے گرد گردش کردے نيں۔ گیارہويں صدی عیسوی وچ پیش کيتا جانے والا ایہ نظریہ جس دی تصدیق کئی صدیاں بعد نیکولس کوپرنیکس نے کیتی۔ ایہ گل یاد دہانی دے قابل اے کہ دسويں صدی عیسوی دے مایہ نار مشہور ماہر فلکیات و مؤرخ ابوریحان البیرونی (973ء- 1048ء) نے یقین کامل توں کہیا سی کہ زمین اپنے مدار اُتے گھمدی اے۔ اندلس دے ماہر فلکیات ابن رشد نے اپنے قیامِ مراکش دے دوران سورج دی سطح اُتے پائے جانے والے سیاہ دھبے دریافت کیتے۔
خلافت عباسیہ دے زمانہ وچ علم ہیئت و فلکیات اپنے عروج اُتے پہنچ گیا۔
عباسی خلیفہ ابوجعفر المنصور (عہد حکومت: 10 جون 754ء- 6 اکتوبر775ء) نے جدوں بغداد دی بنیاد رکھنا چاہی تاں ماہرین فلکیات تے منجمین توں مشورہ کيتا گیا۔ اِس معاملہ وچ نوبخت اہوازی وی شامل سی جو غالباً اٹھويں نويں صدی عیسوی وچ زندہ سی۔ نوبخت نے زائچہ دے مطابق بنیادِ بغداد دی تریخ 30 جولائی 762ء منتخبکيتی سی تے اِسی دے مشورہ پربغداد دا نقشہ وی بنایا گیا سی۔ نوبخت مذہباً زرتشتی سی مگر اُس نے ابوجعفر المنصور دے عہد وچ اسلام قبول کر ليا سی۔
عباسی خلیفہ مامون الرشید (786ء- 833ء) اپنے باپ ہارون الرشید (763ء- 803ء) توں ودھ کے سائنسداناں دا سرپرست سی۔ مامون الرشید نے یونانی بولی دے علوم دی ترویج دی خاطر تمام کتاباں ہائے یونانی نوں حاصل کيتا تے اُنہاں کتاباں نوں عربی وچ ترجمہ کروایا۔ یونانی کتاباں نوں حاصل کرنے دے لئی بازنطینی قیصرِ روم لیو پنجم آرمینی (عہد حکومت: 22 جون 813ء توں 25 دسمبر 820ء) دے پاس سفارت کار بھیجے سن ۔ مامون دے حکم توں متعدد یونانی کتاباں دا عربی ترجمہ کيتا گیا تے اِس دی ہدایت اُتے تدمر شہر وچ اک رصدگاہ تعمیر کيتی گئی۔ مامون نے ماہرین ہیئت نوں زمین دے محیط دی پیمائش کرنے دے لئی 70 توں ودھ ماہرین جغرافیہ و ہیئت داناں نوں مامور کيتا۔ اِنہاں ماہرین جغرافیہ و ہیئت دا صدر الفرغانی سی، اِس تحقیق دے نتیجہ وچ زمین دا محیط 25,009 میل نکلیا جدوں کہ موجودہ پیمائش 24,858 میل اے جدوں کہ قدیم پیمائش تے موجودہ جدید پیمائش دے وچکار فرق صرف 151 میل اے جسنوں آلات یا مقام دی غلطی سمجھیا گیا اے۔ مامون دے حکم اُتے دنیا دا اک وڈا مفصل اورجامع نقشہ وی تیار کيتا گیا جو وڈی حد تک موجودہ دنیا دے خطہ توں مشابہ اے۔ دسويں صدی ہجری دے آخر تک سینکڑاں علمائے فلکیات نے اِس موضوع اُتے ہزاراں کتاباں تے جداولات تیار کاں، اِنہاں وچوں کم و بیش 100 کتاباں ایسی سن جنہاں نوں فلکیات دی تریخ وچ قیمتی وادھا و اساس سمجھیا جاندا اے۔ مغرب وچ اِنہاں کتاباں دی وجہ توں اہل مغرب روشناس ہوئے۔ ابتدائی مصنفاں فلکیات وچ الفرغانی (جو 861ء تک بقیدِ حیات سی) دی کتاب ” المدخل الی علم الہیئیۃ الافلاک” اے۔ منجم ابن عباس الجوہری نے مامون الرشید دے عہد خلافت وچ بغداد (829ء/830ء) تے دمشق وچ (832ء/833ء) وچ کیتے جانے والی فلکی مشاہدات وچ شرکت کيتی سی۔ اُس نے اقلیدس دی ہندسہ دی کتاب العناصر اُتے شروح لکھياں۔ حجاج ابن یوسف (متوفی 833ء) پہلا مسلمان مترجم سی جس نے اُقلیدس دی کتاب العناصر تے بطلیموس دی المجسطی ورگی دقیقی کتاباں ہائے فلکیات دا یونانی توں عربی وچ ترجمہ کيتا۔ فارس دے مسلم ماہر فلکیات و جغرافیہ دان/ریاضی دان احمد بن عبد اللہ حبش الحاسب المروزی (پیدائش: 796ء/ وفات: 874ء) نے دس سال تک بغداد وچ اجرام فلکی دے مشاہدات دے بعد تن مفصل زیجاں تیار کیتیاں۔ 829ء وچ جدوں سورج گرہن واقع ہويا تاں اُس نے عین وقتِ گرہن سورج دی بلندی توں وقت دا تعین کيتا۔ ہور ایہ کہ اُس نے سایہ دے جداوالات تیار کیتے۔
علی ابن عیسی اصطرلابی (متوفی 836ء) دے تاں ناں دا حصہ اصطرلاب دی وجہ توں سی کیونجے اوہ اُصطرلاب بنانے دا ماہر سی۔ اُس نے اُصطرلاب بنانے اُتے متعدد مقالہ جات لکھے۔ یحیی ابن ابی منصور (متوفی 831ء) نے بغداد وچ فلکی مشاہدات کیتے تے کئی کتاباں ہائے فلکیات لکھياں، اُس نے زیج ممتحن وی تیار کيتی۔ یحییٰ ابن ابی منصور دا پوتا ہارون ابن علی (متوفی 901ء) وی آلاتِ رصد بنانے دا ماہر سی۔
حبش الحاسب نے زمین تے چاند دی جو پیمائش کیتی اوہ ایہ نيں
سودھو- زمین دا محیط: 20,160 میل/ 32,444 کلومیٹر۔
- زمین دا قطر: 6414.54 میل/ 10323.201 کلومیٹر۔
- زمین دا رداس: 3207.275 میل/ 5161.609 کلومیٹر۔
- سورج دا قطر: 35280.02503 میل/ 56,777.6966 کلومیٹر
- سورج دا محیط: 110880.078466 میل/ 178,444.189 کلومیٹر۔
- چاند دا قطر: 1886.8 میل/ 3036.5 کلومیٹر۔
- چاند دا محیط: 5927.025 میل/ 9538.622 کلومیٹر۔
اصطرلاب
سودھوابن عیسیٰ اُصطرلابی (متوفی 836ء) دے تاں ناں دا حصہ اُصطرلاب دی وجہ توں سی کیونجے اوہ اُصطرلاب بنانے دا ماہر سی۔ اُس نے اُصطرلاب بنانے اُتے متعدد مقالہ جات لکھے۔ یحییٰ ابن ابی منصور (متوفی 831ء) نے بغداد وچ فلکی مشاہدات کیتے تے کئی کتاباں ہائے فلکیات لکھياں، اُس نے زیج ممتحن وی تیار کيتی۔ یحییٰ ابن ابی منصور دا پوتا ہارون ابن علی (متوفی 901ء) وی آلاتِ رصد بنانے دا ماہر سی۔ بغداد دے موسی برادران تن ممتاز ماہرین فلکیات بھائی سن جنہاں نوں عباسی خلیفہ مامون الرشید نے اک سائنسی پراجیکٹ یعنی عرض بلد دی درجات نکالنے دا کم سونپیا۔ اِس دے لئی اُنہاں نے شمالی عراقی ریگستان وچ جاکے اِسی واسطے کم کيتا۔ موسیٰ برادران نے چاند، سورج تے سیارےآں ستارےآں دے مشاہداتِ فلکی دا جائزہ لیا۔ اک ثابت ستارہ ریگولس یعنی قلب الاسد دا مشاہدہ بغداد وچ واقع اپنے مکان توں دس سال تک یعنی 840ء توں 851ء تک کیا، ایہ مکان اک بلند پل اُتے واقع سی۔ دو ماہرین فلکیات بھائی محمد (متوفی 872ء) تے احمد نے سالِ شمسی دی پیمائش دی جو 365 دن 6 گھینٹے سی۔
وسطی ایشیائی ریاستاں دا عظیم مسلم ماہر فلکیات ابو العباس احمد کثیر فرغانی (800ء- 870ء) سی جو عباسی دربارِ بغداد توں وابستہ سی۔ الفرغانی عباسی خلیفہ مامون الرشید دا منجم تے عالی مرتبہ ہیئت دان سی۔ اُس نے ہیئت اُتے جامع کتاباں قلمبند کيتياں جداں کہ اُصول علم النجوم، المدخل اِلی علم الہیئت افلاک، کتاب الحرکات السماویہ، الجوامع علم النجوم۔ الفرغانی دی کتاب الجوامع علم النجوم دا لاطینی ترجمہ پہلی بار جیرارڈ آف کریمونا Gerard of Cremona ( نے 1135ء وچ کیہ سی تے اِس کتاب دا جرمن ترجمہ 1537ء وچ نورمبرگ جرمنی توں تے فرانسیسی ترجمہ 1546ء وچ پیرس توں تے دوبارہ 1590ء وچ فرینکفرٹ جرمنی توں شائع ہويا سی۔ ہسپانوی بولی وچ الجوامع علم النجوم دا ترجمہ 1590ء وچ فرینکفرٹ جرمنی توں شائع ہويا۔ انگریزی ترجمہ کمپینڈئیم آف آسٹرانومی دے ناں توں تقریباً سولہويں صدی عیسوی وچ یورپ وچ مقبولِ عام سی۔ الفرغانی نے دریا دی طغیانی ناپنے دا آلہ تے دُھپ گھڑی وی ایجاد کیتی۔
عباسی عہد زريں دا اک ہور ناں ]یعقوب ابن اسحاق الکندی (801ء- 873ء) اپنی ذات وچ منفرد ماہر فلکیات سی۔ الکندی نے باقاعدہ رصدگاہی نظام وچ پیش رفت کیتی۔ اِسی نظام دی ترویج وچ اہم خدمات سر انجام دینے دے لحاظ توں مغربی مستشرقین نے اُسنوں اپنے عہد دا بطلیموس کہیا اے۔ الکندی نے چاند دی 28 منازل قمری دی تشریح تے وضاحت کيتی۔ الکندی نے بتلایا کہ چاند 26 دناں وچ کِنّی مسافت طے کردا اے تے زمین اُتے اِس دا طلوع و غروب کِداں واقع ہُندا اے ؟۔ علم فلکیات اُتے الکندی دی مشہور لکھتاں ایہ نيں: کتاب فی المناظر الفلکیہ، الرسالہ فی کیفیات نجوالمیہ، کتاب فی امتناع المساحۃ الفلک الاقصی، الرسالہ فی رجوع الکواکب، الرسالہ فی الحرکات الکواکب، الرسالہ فی علم الشعاع، الرسالہ فی النجوم، الرسالہ فی الہالات للشمس والقمر الاضوا النیرہ (یہ رسالہ سورج تے چاند دے گرد ہالاں دے بیان اُتے اے )، الرسالہ فی مطرح الشعاع، الرسالہ فی رویۃ الہلال ۔
اٹھويں صدی عیسوی دے اختتامی عشراں وچ بلخ، خراسان وچ پیدا ہونے والا مسلم منجم و ماہر فلکیات جعفر بن محمد ابوالمعشر البلخی (10 اگست 787ء- 9 مارچ 886ء) عباسی خلیفہ معتمد باللہ (عہد حکومت: 870ء توں 892ء) دے بھائی المُوَفق دا منجم سی۔ ابومعشر نے علم فلکیات اُتے 24 کتاباں تصنیف کيتياں جداں کہ ہیئت الفلک، اثبات النجوم، الزیج الکبیر، الزیج الصغیر۔ اِنہاں کتاباں نوں لاطینی بولی وچ جیرارڈ آف کریمونا (پیدائش: 1114ء، اٹلی/ وفات: 1187ء، ہسپانیہ) نے منتقل کيتا۔ مسلم مؤرخ ابن خلکان کردتی (1211ء- 1282ء) نے ابومعشر دی تن کتاباں دا ذکر کيتا اے: المدخل الکبیر، کتاب الالوف ] (یعنی اک ہزار) تے الزیج۔ کتاب المدخل الکبیر ] غالباً 848ء وچ مکمل ہوچکی سی، اِس دا لاطینی ترجمہ یوحنا الاشبیلی نے 1133ء وچ کیہ۔ ابومعشر براہِ راست ارسطو تے الکندی توں متاثر سی۔ ابومعشر نے پیشگوئیکيتی سی کہ اوہ 98 سال دی عمر وچ دنیا توں رخصت ہوئے گا تے اِسی پیشگوئی دے اعتبار توں ابومعشر 98 سال دی عمر وچ 9 مارچ 886ء نوں واسط، عراق وچ فوت ہويا۔