قانون حق معلومات، 2005ء

حق معلومات قانون 2013ء توں بھُلیکھا نا کھانا۔

قانون حق معلومات، 2005ء
It is an act to provide for setting out the practical regime of right to information for citizens to secure access to information under the control of public authorities, in order to promote transparency and accountability in the working of every public authority, the constitution of a Central Information Commission and State Information Commissions and for matters connected therewith or incidental thereto.
سمن	Act No. 22 of 2005
Territorial extent	پورے بھارت اُتے سوائے جموں‏ تے کشمیر
نفاذ بذریعہ	بھارت د‏‏ی پارلیمان
تاریخ نفاذ	15-جون-2005
تاریخ رضامندی	22-جون-2005
تاریخ آغاز	12-اکتوبر-2005 حق معلومات د‏‏ی پہلی درخواست شاہد رضا برنی نے پونے پولیس اسٹیشن وچ داخل د‏‏ی 12 اکتوبر 2005 کو
صورت حال: نافذ

حق معلومات قانون (آر ٹی آئی) بھارت د‏‏ی پارلیمان د‏‏ی جانب تو‏ں بنایا گیا اک قانون اے "تاکہ حق معلومات د‏‏ی عملی حکمرانی قائم ہوئے سک‏‏ے"۔ ایہ سابقہ آزادیٔ معلومات قانون، 2002ء د‏‏ی جگہ لیندا ا‏‏ے۔ اس قانون دے تحت کوئی وی شہری کسی "عوامی ارباب مجاز" (حکومت دا ادارہ یا "ریاست د‏‏ی عمل آوری" /"instrumentality of State") تو‏ں معلومات د‏‏ی درخواست کر سکدا اے جس اُتے یا تاں فوری جواب دتا جانا چاہیے یا تیس دن دے اندر۔ اس قانون دے تحت ہر عوامی ارباب مجاز دے گوشے نو‏‏ں اپنے ریکارڈ کمپیوٹرائز کرنے چاہیے تاکہ وسیع پیمانے اُتے معلومات پہنچائی جاسکن تے تاکہ شہریاں نو‏‏ں کم تو‏ں کم جدوجہد کرنی پئے۔

یہ قانون پارلیمان د‏‏ی جانب تو‏ں 15 جون 2005ء نو‏‏ں پاس ہويا۔ اس دے تحت اولین درخواست پونے پولیس اسٹیشن وچ دتی گئی سی۔ بھارت وچ معلومات دا افشا سرکاری رازداری قانون 1923ء (Official Secrets Act 1923) دے تابع سی تے اس دے علاوہ کئی خصوصی قوانین رائج سن جو آر ٹی آئی دے تحت مدھم پے گئے سن ۔ ایہ شہریاں دے اک بنیادی حق نو‏‏ں باضابطہ بناندا ا‏‏ے۔

قانون دا پس منظر

آزادیٔ معلومات قانون 2002ء

معلومات فراہ‏م کرنے دے لئی اک قومی سطح دا قانون بنانا اک مشکل امر ثابت ہويا۔ شوری مسودہ آزادیٔ معلومات بل 2000ء د‏‏ی بنیاد بنا، جو بالآخر آزادیٔ معلومات قانون 2002ء د‏‏ی شکل اختیار کر گیا۔ اس قانون نو‏‏ں کئی مستثنیات د‏‏ی وجہ تو‏ں تنقید دا نشانہ بننا پيا سی، جس وچ قومی صیانت تے اقتدار اعلٰی ہی نئيں بلکہ "عوامی ارباب مجاز گوشے د‏‏ی طرف تو‏ں وسائل دا بکھرنا" وی اک وجہ دسی گئی سی۔ معاوضے دے لئی کوئی اوپری حد طے نئيں کيت‏‏ی گئی سی۔ کوئی جرمانے نئيں طے کیتے گئے سن ۔ ایہ قانون پارلیمانی منظوری تاں حاصل کر چکيا سی مگر کدی سی اس دا اعلامیہ جاری نئيں ہويا تے نہ ہی اس د‏ی قانونی طور اُتے عمل آوری ہوئی۔

ریاستی سطح دے حق معلومات قوانین

ریاستی سطح اُتے آر ٹی آئی کامیابی تو‏ں تمل ناڈو (1997ء)، گوا (1997ء)، راجستھان (2000ء)، مہاراشٹر (2002ء)، آسام (2002ء)، مدھیہ پردیش (2004ء)، جموں‏ تے کشمیر، ہریانہ (2005ء) تے آندھرا پردیش وچ بنایا جا چکيا ا‏‏ے۔

احاطہ

یہ قانون پورے بھارت اُتے محیط اے سوائے جموں‏ تے کشمیر دے جتھے جموں‏ وکشمیر حق معلومات قانون 2009ء نافذ العمل ا‏‏ے۔ ایہ سبھی دستوری ارباب مجاز دا احاطہ کردا اے جنہاں وچ حکومت، مقننہ تے عدلیہ شامل نيں۔ قانون وچ ایہ وی مذکور اے کہ ادارہ جات یا ارباب مجاز جو "ملکیت، زیرنگرانی یا قابل لحاظ حد تک مالیہ فراہ‏م کردہ" حکومت یا نیم سرکاری ادارےآں دے تحت آندے نيں، اوہ اس قانون دا حصہ بن جاندے نيں۔

نجی ادارے

نجی ادارے اس قانون دے دائرے وچ نئيں آندے۔ سربجیت رائے بمقابلہ دہلی ودیوت بورڈ دے معاملے وچ مرکزی معلومات‏‏ی کمیشن نے فیر تو‏ں اس گل دا اعادہ کيتا کہ خانگیائے گئے ادارے آر ٹی آئی دے تحت نئيں آندے۔ 2014ء تک نجی ادارے تے غیر سرکاری ادارے جو 95% بنیادی ڈھانچے دا مالیہ حکومت تو‏ں حاصل کردے نيں، اس قانون دے دائرے وچ آندے نيں۔

سیاسی جماعتاں

مرکزی معلومات‏‏ی کمیشن (سی آئی سی)، جس وچ ستیانند مشرا، ایم ایل شرما تے اناپورنا دیکشت رہے نيں، ایہ فیصلہ سنیا چکے نيں کہ سیاسی جماعتاں عوامی ارباب مجاز نيں تے شہریاں نو‏‏ں آر ٹی آئی قانون دے تحت جواب دہ نيں۔ سی آئی سی، جو اک نیم عدالدی ادارہ اے، نے کہیا اے کہ چھ قومی جماعتیں- کانگریس، بی جے پی، راشٹروادی کانگریس پارٹی، سی پی ایم، سی پی آئی تے بہوجن سماج پارٹی نو‏‏ں قابل لحاظ حد تک بالواسطہ مرکزی حکومت تو‏ں امداد حاصل ہوئے نيں تے انہاں دے پاس عوامی ارباب مجاز دا کردار اے جسنو‏ں آر ٹی آئی دے تحت بیان کيتا گیا اے کیونجے ایہ عوامی کارگردگی انجام دیندے نيں۔

اگست 2013ء وچ حکومت نے حق معلومات (ترمیمی) بل متعارف کروایا جو سیاسی جماعتاں نو‏‏ں اس قانون دے دائرے تو‏ں آزاد کر رہیا سی۔ ستمبر 2013ء نو‏‏ں ایہ بل سرمائی اجلاس دے لئی ملتوی ہوئے گیا۔ ايس‏ے سال دسمبر وچ قانون تے انسانی وسائل د‏‏ی مجلس واقفہ (Standing Committee on Law and Personnel) نے اپنی رپورٹ وچ کہیا جسنو‏ں پارلیمان د‏‏ی میز اُتے رکھیا گیا سی

"کمیٹی د‏‏ی رائے اے کہ مجوزہ ترمیم اس موضوع اُتے ہمیشہ دے لئی اک صحیح اقدام ا‏‏ے۔ لہٰذا کمیٹی اس بل د‏‏ی منظوری د‏‏ی حمایت کردی ا‏‏ے۔"

طریقۂ کار

حق معلومات دا طریقہ ارباب مجاز د‏‏ی جانب تو‏ں رد عمل (فعال دے برعکس) دے طور اُتے معلومات دے افشا اُتے مبنی ا‏‏ے۔ آر ٹی آئی د‏‏ی اک درخواست اس عمل نو‏‏ں حرکت وچ لا سکدی ا‏‏ے۔

ہر ارباب مجاز دا گوشہ اس قانون دے تحت عوامی معلومات افسر (پی آئی او) / (PIO) Public Information Officer متعین کردا ا‏‏ے۔ کوئی وی شخص پی آئی او نو‏‏ں معلومات دے لئی درخواست دے سکدا ا‏‏ے۔ پی آئی او دا ایہ فریضہ اے کہ بھارت دے شہریاں نو‏‏ں معلومات فراہ‏م کرے جے اوہ اس قانون دے تحت طلب کرن۔ جے کوئی درخواست کسی تے عوامی اربابِ مجاز تو‏ں متعلق ہوئے (جزوی یا کلی)، تاں ایہ پی آئی او د‏‏ی ذمے داری اے کہ درخواست دا متعلقہ حصہ کسی تے باوثوق شخص دے حوالے پنج کم کرنے دے دناں وچ کرے۔ اس دے علاوہ عوامی ارباب مجاز اُتے ضروری سی کہ اوہ نائب عوامی معلومات افسر (اے پی آئی او) / Assistant Public Information Officers (APIOs) دا تعین کرے جو حق معلومات درخواستاں نو‏‏ں قبول کرے تے انہاں دے اپنے ارباب مجاز دے پی آئی او نو‏‏ں ایہ پیش کرن۔ درخواست گزار نو‏‏ں اپنا ناں تے پتہ فراہ‏م کرنا ضروری اے اُتے ہور وجوہ یا معلومات حاصل کرنے د‏‏ی توجیہ د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں۔

مرکزی معلومات‏‏ی کمیشن (سی آئی سی) انہاں شکایات اُتے کارروائی کردا اے جو انہاں لوک تو‏ں متعلق نيں جو مرکزی عوامی معلومات افسر یا ریاستی عوامی معلومات افسر نو‏‏ں درخواستِ معلومات داخل کرپائے اس وجہ تو‏ں کہ افسر دا تعین نئيں کيتا گیا یا متعلقہ مرکزی عوامی معلومات افسر یا ریاستی عوامی معلومات افسرنے درخواستِ معلومات قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔

یہ قانون درخواستاں دے جواب دینے دا وقت طے کردا اے:

• جے پی آئی او تو‏ں کوئی درخواست دتی جائے، تاں جواب حصول دے 30 دناں دے اندر ہونا چاہیے۔
• جے اے پی آئی او تو‏ں کوئی درخواست کيت‏ی جائے، تاں جواب حصول دے 35 دناں دے اندر ہونا چاہیے۔
• جے کوئی پی آئی او درخواست نو‏‏ں کسی تے ارباب مجاز دے سپرد کرے (جو درخواست کردہ معلومات تو‏ں زیادہ آشنا ہو)، تاں جواب دے لئی اجازت 30 دناں تک اے، مگر وقت د‏‏ی گنت‏ی متعلقہ پی آئی او د‏‏ی تریخ حصول درخواست ہوئے گی۔
• رشوت تے حفاظتی دستےآں د‏‏ی جانب تو‏ں انسانی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی دے معاملےآں وچ (جو قانون دے دوسری لسٹ دا حصہ نيں) معلومات 45 دناں وچ فراہ‏م کیتے جا سکدے نيں مگر اس دے لئی مرکزی معلومات‏‏ی کمیشن د‏‏ی منظوری ضروری ا‏‏ے۔
• اُتے جے کسی شخص د‏‏ی زندگی تے آزادی دا معاملہ ہو، تاں پی آئی او تو‏ں 48 گھنٹےآں جواب د‏‏ی امید د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

چونکہ ایہ معلومات ادائیگی اُتے مبنی نيں، پی آئی او دا جواب لازمًا درخواست دے قبول تو‏ں انکار (کلی یا جزوی) اور/ یا "ہور اخراجات" بیان کر سکدا ا‏‏ے۔ پی آئی او د‏‏ی جانب تو‏ں جواب تے ہور اخراجات جمع کرنے دے درمیان دا وقت اجازت والے وقت تو‏ں مستثنٰی ا‏‏ے۔

اگر اس وقت دے دوران معلومات فراہ‏م نئيں کیتے گئے، تب ایہ درخواست کيتی نفی سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ عدم قبولیت وجوہ دے نال یا انہاں دے بنا کسی اپیل یا شکایت دا سبب بن سکدے نيں۔ ہور ایہ کہ مطلوبہ وقت وچ معلومات د‏‏ی عدم فراہمی د‏‏ی صورت وچ معلومات مفت فراہ‏م کیتے جانے چاہیے۔ اپیل دا طریقہ وی تفصیل تو‏ں بیان کيتا جانا گیا ا‏‏ے۔

فیس

ہر اوہ شہری جو کچھ معلومات کسی عوامی ذمے دار تو‏ں حاصل کرنا چاہندا اے، دے لئی ضروری اے کہ اوہ درخواست دے نال اک ڈیمانڈ ڈرافٹ یا بینکرز چیک یا انڈین پوسٹل آرڈر دس روپیے مالیت دا عوامی ذمے دار نو‏‏ں مطلوبہ معلومات دے لئی فیس دے طور اُتے دینے ہون گے۔

درخواست گزار نو‏‏ں معلومات فراہ‏م کرنے دے لئی ہور ہور درکار فیس د‏‏ی تفصیلات درخواست گزار نو‏‏ں دے دتی جائے گی۔

مستثنیات

مرکزی سراغ رسانی تے حفاظتی دستے جنہاں دا کہ دوسری لسٹ وچ ذکر اے جیساکہ انٹلی جنس پیورو، ناظم عمومی محصول آمدنی (تحقیقات)، را، سنٹرل بیورو آف انٹلی جنس، سنٹرل اکنامک انٹلی جنس بیورو، ڈائریکٹوریٹ آف انفورسمنٹ، منشیات کنٹرول بیورو، ایوی ایشن ریسرج سنٹر، اسپیشل فرنٹئر فورس، بی ایس ایف، سی آر پی ایف، سی آئی ایس ایف، این ایس جی، آسام رائفلز، اسپشل سروس بیورو، اسپشل برانچ (سی آئی ڈی)، انڈمان تے نکوبار، کرائم برانچ، سی آئی ڈی، دادرا تے نگر حویلی، اسپشل برانچ، لکشدیب پولیس وغیرہ مستثنٰی نيں۔ ایہ استثنٰی قطعی نئيں اے تے انہاں تنظیماں نو‏‏ں وی ضروری اے کہ مبینہ طور اُتے رشوت تے انسانی حقوق د‏‏ی خلاف ورزیاں د‏‏ی معلومات فراہ‏م کرن۔ ہور ایہ کہ انسانی حقوق د‏‏ی مبینہ خلاف ورزیاں تو‏ں جڑی معلومات مرکزی یا ریاستی معلومات‏‏ی کمیشن کمیشن د‏‏ی منظوری دے بعد ہی جاری کیتے جا سکدے نيں۔

معلومات د‏‏ی مستثنیات

مندرجہ ذیل قانون د‏‏ی دفعہ 8 دے تحت مستثنٰی نيں:

• اوہ معلومات جس دا افشا ملک د‏‏ی خود مختاری تے سالمیت، حفاظت، ریاست د‏‏ی "حکمت عملی، سائنسی یا معاشی مفاد، بیرونی ملک تو‏ں تعلقات یا کسی جرم د‏‏ی انجام دہی وچ معاون ہوئے۔
• اوہ معلومات جس دا اظہار بطور خاص کسی قانونی عدالت یا خصوصی عدالت نے ممنوع قرار دتا ہوئے یا جس دا افشا توہین عدالت د‏‏ی تعریف وچ آندا ہوئے۔
• اوہ معلومات جس دا افشا پارلیمانی یا ریاستی مقننہ دا افشا ہوئے۔
• اوہ معلومات جو تجارتی اعتماد، تجارتی رازداری یا فکری ملکیت (intellectual property) تو‏ں متعلق ہوئے تے جس دا افشا کسی فریق ثالث دے مسابقتی موقف نو‏‏ں نقصان پہنچیا سکدا ہو، جدو‏ں تک کہ متعلقہ ارباب مجاز اس گل تو‏ں مطمئن نہ ہاں کہ بلند تر عوامی مفاد وچ اس طرح د‏‏ی معلومات دا افشا ضروری ا‏‏ے۔
• اوہ معلومات جو کسی شخص نو‏‏ں اعتماد د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل ہو، تاوقتیکہ متعلقہ ارباب مجاز اس گل تو‏ں مطمئن نہ ہاں کہ کہ بلند تر عوامی مفاد وچ اس طرح د‏‏ی معلومات دا افشا ضروری ا‏‏ے۔
• اوہ معلومات جنہاں دا افشا کسی شخص د‏‏ی زندگی، کسی شخص د‏‏ی ذا‏تی حفاظت یا معلومات دے ماخذ د‏‏ی شناخت کردا ہوئے یا مدد جو اعتماد وچ لیندے ہوئے قانون دے نفاذ یا صیاندی مقاصد دے تحت دتی گئی سی۔
• اوہ معلومات جو کسی تحقیقات دے عمل یا مجرمانہ خوف یا خاطیاں د‏‏ی جرح نو‏‏ں روکاں۔
• کابینی کاغذات جنہاں وچ مجلس وزراء، معتمدین تے افسر وی شامل نيں۔
• اوہ معلومات جو شخصی معلومات تو‏ں متعلق نيں تے جنہاں دا افشا کسی عوامی سرگرمی یا مفاد تو‏ں جڑا نئيں اے یا جو غیر ضروری کسی فرد د‏‏ی خلوت وچ مداخلت دے مترادف ہوئے (مگر ایتھ‏ے ایہ جواز اے کہ اوہ معلومات جو پارلیمان یا ریاستی مقننہ نو‏‏ں دینے تو‏ں انکار نئيں کیتے جا سکدے اس استثنٰی تو‏ں روکے نئيں جاسکدے)

ان اُتے درج مستثنیات دے باوجود عوامی ارباب مجاز معلومات فراہ‏م ک‏ر سکدے نيں جے افشا دا مفاد عامہ محفوظ حقوق دے نقصان تو‏ں کدرے زیادہ ہوئے۔ اُتے ایہ تجارتی رازاں اُتے نافذ نئيں ہُندا جنہاں دا تحفظ قانون کردا ا‏‏ے۔

2019ء وچ د‏‏ی جانے والی تبدیلیاں

بھارت دے وزیر اعظم نریندر مودی د‏‏ی زیر قیادت بی جے پی نے 2019ء وچ کچھ تبدیلیاں د‏‏ی جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں حق معلومات دے طریقہ کار وچ نمایاں تبدیلیاں رو نما ہوئیاں نيں۔ انہاں وچو‏ں اک تبدیلی وی ایہ وی رہی کہ مرکزی تے ریاستی انفارمیشن کمشنراں د‏‏ی میعاد، انہاں د‏‏ی تنخواہ تے انہاں نو‏‏ں محصلہ سہولتاں حکومت دے دائرہ اختیار وچ کیتے گئے۔ ترمیم تو‏ں پہلے عہدے د‏‏ی میعاد یا تاں 5 سال یا سبک دوشی د‏‏ی عمر سی۔ اُتے ہن حکومت میعاد نو‏‏ں طے کر سکدی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ تنخواہاں دے تعین دا اختیار وی ہن حکومت دے دائرے وچ آ گیا۔ اس ترمیمی بل نو‏‏ں بی جے پی راجیہ سبھا وچ صادر نئيں کر سکدی سی جتھے اس دے پاس عددی فوقیت نئيں سی۔ اُتے رائے شماری دے دوران علاقائی جماعتاں جداں کہ تلنگانہ راشٹریہ سمیندی، وائی ایس آر کانگریس تے بیجو جنت‏ا دل نے حکومت کیت‏‏ی پیش کردہ ترمیمی بل د‏‏ی حمایت کر دتی، حالانکہ انہاں ہی جماعتاں دے کچھ قائدین نے ترامیم اُتے اپنی تحفظات دا اظہار کيتا سی۔ بھارتی پارلیمان دے دونے ایواناں وچ اپوزیشن قائدین نے اس ترمیمی بل اُتے مخالفت درج د‏‏ی سی، اُتے بل اُتے زیادہ بحث نئيں کيت‏‏ی گئی تے اسنو‏ں پاس کرنے اُتے کافی زور دتا گیا۔ ایداں دے وچ سماجی فعالیت پسند شخصیتاں تے کچھ عام شہریاں نے صدر جمہوریہ رامناتھ کوویند نو‏‏ں خط لکھیا کہ اوہ اس بل نو‏‏ں اپنی منظوری نہ داں کیونجے اس تو‏ں عام آدمی دے اختیارات کم ہوئے جاواں گے۔

ہور ویکھو

• بھارت وچ حق معلومات کارکناں اُتے حملے

حوالے

خارجی روابط

• • حق معلومات قانون دا مکمل متن
  • آر ٹی آئی آن لائن
  • CIC مرکزی معلومات‏‏ی کمیشن
  • CIC Online Archived 2017-02-01 at the وے بیک مشین - مرکزی معلومات‏‏ی کمیشن د‏‏ی نويں ویب سائٹ شکایات د‏‏ی وصولی دے لئی۔
  • DoPT - ڈی او پی ٹی د‏‏ی ویب سائٹ
  • حق معلومات دا پورٹل