فصول في أديان الهند الهندوسية والبوذية والجينية والسيخية وعلاقة التصوف بها

فصلون فی ادیانیل ہند، الہندوسیاتو، وال بزیاتو، وال زینیاتو، وص سیخیاتو اور علقت تصوفی بیہا

لکھاری	ضیاء الرحمن اعظمی۔
اصل عنوان	فصول في أديان الهند الهندوسية والبوذية والجينية والسيخية وعلاقة التصوف بها
دیس	سعودی عرب
بولی	عربی
صنف	مذہب ہندو ازم اسلام تاریخ
تریخ چھپائی	1997
چھاپن آلے	دارالبخاری مکتبور رشد
صفے	216 (دارالبخاری، پہلا ایڈیشن)

فصلون فی عدینیل ہند، الہندوسیاتو، وال بزیاتو، وال زینیاتو، وص سیقیاتو اور الکاتوت تصوف بیہا (فصول في أديان الهند الهندوسية والبوذية والجينية والسيخية وعلاقة التصوف بها), ہندو مت ، بدھ مت ، جین مت تے سکھ مت دے نال نال ہندوستانی مذہباں تے صوفی مت دے نال انہاں دے تعلقات دا اک سروے) زیور رحمان اعظمی د‏‏ی ہندو مت اُتے اسلامی تناظر تو‏ں لکھی گئی اک کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1997ء وچ دارالبخاری مدینہ منورہ د‏‏ی طرف تو‏ں تے بعد وچ 2002ء وچ مکتبہ رشد سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں شائع ہوئی۔ ایہ کتاب اسلامی مطالعات دے میدان وچ ہندو مت تے ہندوستانی مذہب اُتے اک اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ہندوستان دے چار وڈے مذاہب ہندو مت ، بدھ مت ، جین مت تے سکھ مت دا اسلامی نقطہ نظر تو‏ں سائنسی مطالعہ دتا گیا ا‏‏ے۔ کتاب وچ مصنف نے دعوی کیتا اے کہ انہاں تناں مذاہب وچ مماثلت اے تے زیادہ تر قدیم عقائد، نظریات تے رسوم و رواج اُتے مبنی نيں۔

تاریخ

ایہ کتاب دراصل مصنف دے مضامین دا اک مجموعہ اے، جو مدینہ اسلامی یونیورسٹی دے "مجلت الجماعت الاسلامیہ بل مدینہ المنورہ (مدینہ اسلامی یونیورسٹی رسالہ)" وچ شائع ہوئے۔ تے فیر جدوں اوہ مدینہ یونیورسٹی چ سی جدوں پروفیسر دے طور تے مقرر کیتا گیا، تے اوہ "ایدیان العالم (عالمی مذاہب)" دی تعلیم دین دا وی ذمہ دار سی۔ ہور چیزاں دے علاوہ جدو‏ں اسنو‏ں ایہ ذمہ داری سونپی گئی تاں انہاں نے مضامین تو‏ں اک "مذہب" دا متن تیار کیتا تے فیر انہاں مضامین نو‏‏ں منظم کرکے عوامی استعمال دے لئی کتابی شکل وچ شائع کیتا۔ ہن ایہ دو کتاباں "مذہب" یعنی "یہودیت تے عیسائیت" ( دراست في اليودية و عديان النسرانية ) تے " ہندوستان دا دین " تو‏ں متعلق اک جلد وچ شائع ہوئیاں جس دا عنوان سی [[درست في يوديات سیومحية والعيلدین ہن ] ( دراست في اليو الديو والمسیحية وادیان الحند، یہودی، عیسائی تے ہندوستانی مذاہب وچ مطالعات/یہودیت، عیسائیت تے ہندوستانی مذاہب دا تقابلی مطالعہ)، 784 صفحات، مواد دی مماثلت دی وجہ توں ، ایہ سعودی عرب دے اک مشہور چاپ خانہ مکبت الرشید نے شائع کیتا سی۔۔ ادارہ ہر سال اس کتاب نو‏‏ں شائع کردا اے کیونجے ایہ کتاب مقامی اسلامی یونیورسٹیاں دے اساتذہ تے طلباء وچ بہت مقبول ا‏‏ے۔.

مواد

ہندو مذہب

اعظمی کتاب وچ ہندو مت دے بارے وچ کہندے نيں، کل لوکاں نے سندھ وچ موہنجو داڑو تہذیب تشکیل دتی۔ اوہ ہڑپہ شہر وچ آباد ہوئے تے فیر جنوبی ہندوستان تک پھیل گئے تے انہاں نو‏ں اپنی بولی دے مطابق چار گروہاں وچ تقسیم کيتا گیا ، کنڑ ، ملیالم ، تامل تے تیلگو۔ اس دور وچ انہاں نے کئی صدیاں تک دریائے سندھ دے مشرق وچ واقع آریاواں تو‏ں جدوجہد کيتی تے لفظ سندھو (سندھ) نو‏‏ں یونانیاں تے ایرانیاں نے ہندو دا ناں دتا سی۔ مقامی لوکاں نے انہاں د‏‏ی بیعت نو‏‏ں قبول کيتا تے فیر آریہاں نے معاشرتی نظام نو‏‏ں ڈھالنا شروع کيتا تے ہندوستان دے باشندے ویدک معاشرے وچ داخل ہوئے گئے۔ اعظمی نے آثار قدیمہ دے نال نال سنسکرت تے فارسی دے درمیان لسانی مماثلتاں دا حوالہ دتا اے تاکہ ایہ اندازہ لگایا جا سک ے کہ آریائی یورپی فارسی اصل دے سن ، تے اوہ لسانیات دا حوالہ دیندے ہوئے ایہ تجویز کردے نيں کہ سنسکرت بولنے والے آریہ تے فارسی بولنے والے لوک اک ہی لوک سن . خطہ، تے اوہ فارس تو‏ں آئے سن ۔ فیر آریہ لوکاں نے ہندوستان دے اصل باشندےآں نو‏‏ں حیثیت دے مطابق چار طبقات وچ تقسیم کیتا، ایہ براہمن (آریہ) سن ۔ پجاری یا ودوان)، کشتری (راجپوت جنگجو یا مراٹھے)، وشیان (تورانی دراوڑی تاجر یا تاجر تے کسان) تے شودر (تورانی دراوڑی مزدور یا مزدور)،۔ پہلے دو آریہ اعلیٰ ذات دے سن تے بعد دے دو دراوڑی نچلی ذات دے سن ۔ اعظمی دے مطابق ، انہاں وچو‏ں شودراں نو‏‏ں آریاواں نے ظلم و ستم دا نشانہ بنایا تے ذلیل کيتا ، تے 20 واں صدی وچ انہاں نے وڈے پیمانے اُتے مذہب قبول کيتا ، تے لوکاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے اسلام قبول کيتا ، خاص طور اُتے تاملاں سمیت دلت برادریاں نے ، جنہاں د‏‏ی رضاکارانہ مذہب قبول کيتی۔ اسلام نوں بھارتی پریس وچ کوریج ملی، اعظمی نے بابا صاحب امبیڈکر سمیت کئی وسیلیاں دا حوالہ دتا۔ پنج ادوار وچ۔ بالترتیب:

1. چاراں وید پہلے دور وچ لکھے گئے سن ۔ اعظمی دے مطابق ویدک ثقافت آریہ تے دیسی دراوڑی رہتلاں دے مرکب د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ مزید برآں، اوہ اپنے دلائل دے نال ویداں نو ابراہیمی گرنتھاں دے طور تے دعوی کرن دے روایتی نظریے نو مسترد کردا اے۔
2. دوسرے دور وچ ہندو فلاسفراں نے اپنشد لکھی جس وچ صوفی ازم یا تصوف دے بنیادی تصورات شامل سن، انہاں تو‏ں منسلک منصور حلاج، ابن عربی تے سرمد کاشانی سن، جو مل ک‏ے [ [نربان]] سن ۔ تے اوم نے وحدت الوجود، ابن عذت، احمد ابن ناموس، ابو مسلم خراسانی تے محمد ابن زکریا رازی نو‏‏ں مرتب کیتا ا‏‏ے۔ ہندو مت وچ بیان کردہ پنر جنم دا تصور اسلام دے ناں تو‏ں پرچاریا گیا سی ۔ اس دوران اللہ اپنشد نامی اک اپنشد وی لکھی گئی ۔ ہندوستان دے شہنشاہ جلال الدین اکبر جتھ‏ے اسلام وچ خدا دے تصور اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔
3. تیجے دور چ مذہبی عبادتاں دا اک مجموعہ تیار کیتا گیا۔ سمرتی پستکاں اس ویلے وچّ ہی لکھیاں گئیاں سن، جنہاں وچّ منوسمرتی سبھ توں ودھ دھیان یوگ ہے۔
4. چوتھے دور وچ آریہ لوکاں دے ہندوستان دے باشندےآں دے نال ضم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آریہ دیوتاواں دا خاتمہ ہونا شروع ہويا۔ آریہ لوک اندر نو‏‏ں گرج دے دیوتا، اگنی نو‏‏ں اگ دا دیوتا، ارون نو‏‏ں اسمان دے دیوتا تے اوشا نو‏‏ں فجر دے دیوتا دے طور اُتے پوجا کردے سن ۔ لیکن بعد وچ اس د‏ی جگہ وشنو نو‏‏ں رزق دا دیوتا تے شِو نو‏‏ں تباہی دا دیوتا قرار دتا گیا تے انہاں دیوتاواں د‏‏ی تعریف وچ پوران کتاباں لکھی گئیاں۔ متن دے مختلف نقاط تے، تخلیق، قیامت تے دو واقف مداخلت آلے ویلے تے کائنات دی دو تباہی دی کہانی دتی گئی اے۔ ہندو عقائد دے مطابق ایہ کائنات ناقابل تباہی ا‏‏ے۔ ایہ کئی وار تباہ تے دوبارہ بنایا جاندا اے۔ اعظمی دا ایہ وی دعویٰ اے کہ چونکہ آریا د‏‏ی ہجرت مصر تے شام سینٹ پال دے ذریعے ہوئی اے، اس لئی بعد وچ آریا لوکاں نے وشنو دا اک تثلیث تصور تیار کيتا جو سینٹ پال نے تیار کيتا سی۔ تثلیث دے ذریعہ۔ ، برہما تے مہادیو (شیو)۔
5. پنجویں دور وچّ مہابھارت، گیتا اتے رامائن دی رچنا کیتی گئی سی، جس وچّ آریہ آگوآں دیاں لڑائیاں اتے جنگ وچّ اوہناں دیاں جتاں دا ورنن کیتا گیا ہے۔

اس دے علاوہ، ہندو صحیفےآں وچ مختلف اسلامی انجیل دے بیانات اُتے مشتمل کہیا جاندا اے، جنہاں وچ اسلامی نبی محمد، محمد ابراہیم میر سیالکوٹی تے ثناء اللہ امرتسری تے 20 واں صدی وچ بہت سارے ہور شامل نيں۔ "/> کتاب دے آغاز وچ اعظمی بیان کردے نيں کہ ہندو گرنتھاں دا مسلما‏ن اجماع آسمانی کتاب ہو سکدا اے، کہ ابراہیم عراق وچ سن جدو‏ں آریہ اپنی پیدائش بھومی چھڈ گئے۔ اعظمی دوسرے نظریے د‏‏ی زیادہ حمایت کردے ني‏‏‏‏ں۔ دعویٰ کردے نیں کہ ایہ مذہب ابھریا تے یا تے آریاواں نے توریت تے صحیحاں توں اپنایا جدوں اوہ ایس خطے توں لنگھدے سن، یا ہندوواں نے حکمراناں نوں مطمئن کرن لئی جدوں اوہناں نے اپنیاں نصوصاں وچ ترمیم کیتی۔

اعظمی ہندو مت دے بارے وچ کہندے نیں،

دنیا دی ہر جدید تے قدیم نسل تے مذہب دے بعض بنیادی عقائد تے فلسفے نيں جنہاں اُتے اس مذہب دے پیروکار یقین رکھدے نيں۔ ایس روشنی وچ اوہ اپنے مسئلے حل کردے نیں۔ اوہناں دی ذاتی تے سماجی زندگی نوں بہتر بناؤ۔ محققین ایہناں اصولاں دا مطالعہ کرکے کسے تنظیم یا مذہب دی حقیقت نوں بہتر طور تے سمجھ سکدے نیں۔ جے کوئی تنظیم یا مذہب ایسے بنیادی اصولاں یا عقائد دی حفاظت نہ کرے تے اوہدا موازنہ کسے بے جان جسم نال کیتا جا سکدا اے۔ اس پہلو نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے ہندو مت دے بارے وچ کہیا جا سکدا اے کہ اس مذہب دے اپنے کوئی بنیادی اصول یا مذہبی عقائد نئيں نيں۔ ہندو عقیدت منداں نو ایہ وی احساس اے کہ انہاں دے مذہب وچ بنیادی اصولاں دی کمی اے۔ اوہناں نوں وی ایس تے مان اے۔ ہندو گرو گاندھی نے کیہا، "ہندو دھرم دے مڈھلے اصولاں دا ناہمواری اس دی مہانتا دا ثبوت ہے۔ جے مینوں اس بارے پچھیا جاوے تاں میں کہاں گا - وشواس توں آزادی اتے سچائی دی کھوج اس دھرم دے مڈھلے اصول ہن۔" ." اجیہی صورتحال وچ رب دی ہوند تے یقین کرنا وی اک ای گل اے۔ عقیدے تے مڈھلے تصوراں نوں شامل کیتا جاندا اے۔' ایہو وجہ اے کہ ہندو ودوان ساریاں نویاں شیواں نوں اپنا مقصد سمجھدے نیں تے مقصد جیویں کہ رب ولوں گھلیا گیا خالق انسانی شکل وچ یقین رکھدا اے۔ اس دی وڈی وجہ ایہ اے کہ ہندو مت دے پیروکاراں لئی مذہبی عقیدے دا کوئی وکھرا پیمانہ نئیں اے - ہندو مت دے پیروکار نو ہمیشہ ہندو سمجھیا جاندا اے، بھاویں کوئی منے یا نہ منے، اوہ ہندو سمجھیا جائے گا۔ اوہناں نے اپنی پستک ہندودھرم وچ کیہا سی کہ 'ہندو دھرم دی وشیشتا ایہہ ہے کہ اس وچ کسے خاص دھرم دا پکھ نہیں ہندا۔ پر اس وچ دوجے دھرماں دے وشواس اتے مڈھلے سنکلپ شامل ہن۔' ایہی وجہ اے کہ ہندو ودوان تمام نويں چیزاں نو‏‏ں مقدس سمجھدے نيں۔ اوہناں نوں لگدا اے کہ ایہ اوہناں دا ٹیچا تے مقصد اے۔ اوہ سارے سنتاں نوں پرماتما ولوں بھیجے گئے منکھ روپ وچّ سرجنہار مندے ہن۔ اگرچہ اوہ ہندو مذہب دا دعویٰ کردا اے تے بعض عقائد وچ انہاں د‏‏ی مخالفت کردا اے ، لیکن اوہ اسنو‏ں اوتار دے طور اُتے قبول کرنے تو‏ں ہچکچاہٹ نئيں کردے جدو‏ں تک کہ اوہ ہندو مذہب نو‏‏ں ترک نہ کرے تے مسلما‏ن یا عیسائی ہونے دا دعویٰ نہ کرے۔ اس د‏ی بنیادی وجہ ایہ اے کہ ہندو مت دے مننے والےآں دے مذہبی عقائد د‏‏ی کوئی وکھ پیمانہ نئيں اے - ہندو مت دے پیروکار نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی ہندو سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

اعظمی دا کہنا اے کہ اسلام دے بارے وچ ہندوواں دے منفی تاثر دے پچھے وجہ ایہ اے کہ،

میرے وچار وچ ہندو رسالے دی سچائی تے توحید دے ذات نوں نہیں سمجھدے جو اوہناں دے مسلماناں نال جھگڑے تے نفرت دی وڈی وجہ اے۔ کیونجے انہاں مسلماناں وچو‏ں جنہاں نے ہندو مت دے اثر و رسوخ وچ تصوف اپنایا اے انہاں نے اسلام دے حقیقی عقائد یعنی صحابہ تے پیروکاراں دے عقائد نو‏‏ں قرآن تے سنت د‏‏ی روشنی وچ مسخ کر دتا ا‏‏ے۔ تے امام احمد ابن حنبل جنہاں نے قیام ایمان تے شیخ الاسلام ابن تیمیہ دے لئی جنگ کيتی اوہ انہاں دے راستے اُتے چلے تے اہل سنت والجماعت دے ائمہ وی انہاں د‏‏ی پیروی کردے سن ۔ ہور برآں ، انہاں صوفیاں نے اسلامی عقیدے دے نال کافر عقائد نو‏‏ں ملایا۔ اس دا سب تو‏ں وڈا ثبوت پورے ہندوستان وچ متعدد قبراں اُتے تعمیر ہونے والے مقبرے تے انہاں دے آس پاس طواف ، سجدہ تے نماز جداں کفر سرگرمیاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سرگرمیاں بنیادی طور اُتے ہندو اپنے مندراں دے آس پاس کردے نيں، اس دے علاوہ ہندو ادیباں دے ذریعہ اسلام تے اسلامی مذہب دے بارے وچ جھوٹ تے پراپیگنڈا اس دے برابر ذمہ دار ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے ساڈی تاریخ تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی زندگی دے بارے وچ وڈے پیمانے اُتے جھوٹ پھیلا دتا اے ۔ ہندو گرنتھاں دا اک پرائمری پڑھیار اپنی پڑھائی دا آغاز اسلام تے مسلماناں دے حوالے نال منفی رویے نال کردا اے۔ اس لئی ہندوستان دے مسلماناں دے لئی کوششاں کيتیاں جانیاں چاہیے کہ اوہ اپنی مذہبی کتاباں دا مقامی زباناں وچ وڈے پیمانے اُتے ترجمہ کرن۔ دوجے پاسے ہندوستان تے تقریباً اٹھ صدیاں تک مسلماناں دا راج رہیا۔ لیکن عام طور اُتے انہاں وچ زیادہ حکمران نئيں سن سوائے انہاں دے جنہاں اُتے اللہ نے خاص طور اُتے احسان کیتا سی ، جنہاں نے اپنے ماتحت ہندو عوام وچ اسلام د‏‏ی روشنی پھیلانے وچ کوئی پہل کيت‏ی سی۔ دراصل حالات اس وقت ہور وی خطرناک ہو گئے جدو‏ں انہاں د‏‏ی پہل تو‏ں وید، گیتا تے رامائن جداں ہندو گرنتھاں دا عربی تے فارسی وچ ترجمہ کیتا گیا۔ جتھ‏ے انہاں نے قرآن، حدیث، سیرت تے اسلام دے مذہب د‏‏ی تفصیلات اُتے مشتمل اصل تے خالص کتاباں دے سنسکرت سمیت دوسری مقامی زباناں وچ ترجمہ کرنے تو‏ں بے حسی دا اظہار کیتا ا‏‏ے۔ اج وی قرآن دا کوئی معتبر مستند ترجمہ ہندی بولی وچ لکھیا نئيں گیا ا‏‏ے۔ میں بعض لائبریریاں وچ قرآن مجید دے بعض ہندی ترجمے پڑھے نيں، جنہاں دا اتنا درست ترجمہ نئيں ہويا ا‏‏ے۔ اس لیی اوہناں دی دوبارہ جانچ پڑتال کیتی جانی چاہیدی اے۔ ایہ بہتر ہوئے گا کہ ایمان تے خود تزکیہ دے شعبے وچ کسی ممتاز عالم د‏‏ی نگرانی وچ اس دا نواں ترجمہ کروایا جائے۔

جی آیاں نوں

ابوبکر محمد زکریا اپنی کتاب "ہندوسیت و تصور بدل فراق الاسلامیہ بہا" (سانچہ:لنگ) وچ (ہندو مذہب و اسلامی قبیلے)، جس نوں اس نے شروع وچّ لکھیا سی۔ تھیسس دے طور اُتے اس دے لئی انہاں نے اپنے استاد زیور رحمٰن اعظمی د‏‏ی براہ راست مدد حاصل کيتی تے اعظمی د‏‏ی کتاب "فضلوں فی ادیان ہند" نو‏‏ں وی گوہ تو‏ں نظر ڈالیا۔

ویکھو وی

• آریہ ہجرت دا نظریہ
• ہدور درگا
• اغور فرقہ
• رکیہ شریعت
• وجود دی وحدت

حوالے

باہرلے لنکس

• اسلام ہاؤس ڈاٹ کام تے ادیانیل ہند دے مطابق فسلون