فردوس بریں
| فردوس بریں | |
|---|---|
| مصنف | عبدالحلیم شرر |
| زبان | اردو |
| تاریخ اشاعت | ۱۸۹۹ |
ترمیم  | |
اردو وچ اچھے ناول انگلیاں اُتے گنے جا سکدے نيں۔ اوہدی وجہ شائدیہ اے کہ ناول دی ابتدائی نمونےآں وچ فن دا زیادہ خیال نئيں رکھیا گیا۔ اردو وچ ناول اس دور وچ آیا جدوں سرسید دی تحریک دے زیر اثر پورے ہندوستان وچ اصلاحی خیالات دی گرم بازاری سی۔ اس دور دے ہر ادیب دے ایتھے اصلاحی رجحان نظرآندا اے۔ لیکن اس اصلاحی جذبے نے ناول دے فنی مرتبے نوں گرا دتا۔ نذیر احمد سرشار، پریم چند تے عبدالحلیم شرر سب دے ایتھے اصلاحی جذبہ نظر آندا اے۔
عبد الحلیم شرر وی سرسید دور دی اہم شخصیت سن ۔ ایہ عجیب دور سی اس دور وچ نثری ادب وچ زبردست ترقی ہوئی۔ بلکہ ایويں کہیا جائے کہ نہ اِنّی ترقی ماضی وچ ہوئی سی تے نہ مستپہلے وچ ہو سکدی اے۔ شرر صاحب نے وی مختلف اصناف سخن اُتے طبع آزمائی کيتی۔ آپ نے اک اک صنف اُتے اِنّا مواد چھڈیا اے کہ اک اک صنف اُتے مکالہ لکھیا جا سکدا اے۔ تاریخی ناول نگاری دی طرف انہاں دی توجہ مغرب دی اسلامی تاریخ اُتے حملےآں دے بعد ہوئی۔ شرر نے جدوں والٹراسکٹ دا ناول دیکھیا تے پڑھیا۔ جس وچ حضور دی شان وچ نازیبا کلمات کہے گئے سن توجواب وچ شرر وی ناول نگاری دی طرف متوجہ ہوئے۔ اُنہاں دے پہلے ناول دا ناں ”دلچسپ“ سی ۔ اس دے بعد ”دلکش“، فلورافلونڈا، بدرالنساءکی وصیت، شوقین ملکہ تے مینا بازار جداں ناول منظر عام اُتے آئے۔ انھاں نے اپنے ناولاں دے ذریعے مغرب دے اسلام دے خلاف منفی پروپیگنڈے دا جواب دتا۔
عبد الحلیم شرر ہی توں پہلے مصنف اے جس نے اپنی کہانیاں دے ليے ناول دا لفظ استعمال کیتا۔ ”فردوس براں “ انہاں دا شاہکار ناول اے۔ جو اک بہت وڈا کارنامہ اے۔ فردوس براں دراصل فرقہ باطنیہ دی اسلام دے خلاف سازشاں دا احوال اے۔ انہاں نے فرقہ باطنیہ دے سرگرمیاں اُتے تاریخی حوالے توں روشنی پائی اے۔ بقول ممتاز منگلوری، ” فردوس براں نوں اپنے موضوع دے اعتبار توں فرقہ باطنیہ دے عروج و زوال دی داستان کہیا جا سکدا اے ۔“
بقول سید وقار عظیم، ” فردوس براں دے قصے دا موضوع فرقہ باطنیہ دا اوہ طوفان بلاخیز اے جو پنجويں صدی ہجر ی وچ دنیائے اسلام دے ليے اک فتنہ بن کے آیا تے شباب دے انتہائی بلندیاں اُتے پہنچ دے اسی طرح ختم ہو ا۔
تنقیدی جائزہ سودھو
کردار نگاری سودھو
ناول دے کرداراں نوں جے دیکھیا جائے تاں سانوں اس وچ مرکزی کردار صرف حسین تے زمرد کانظرآندا اے۔ تے تمام کہانی انہی دے گرد گھُمدی اے۔ لیکن دوسرے ضمنی کرداراں وچ شیخ علی وجودی دا کرداراردو ادب دا شاہکار کردار اے۔ دوسرے کرداراں وچ موسی، بلقان خاتون، وغیرہ شامل نيں۔ آئیے ناول ڪے مرکزی کرداراں دا جائزہ لیندے نيں۔
حسین دا کردار سودھو
حسین ناو ل دا ہیرو اے۔ اس کردار دا پہلا تاثر ایہ اے کہ بہت خوبصورت اے۔ تے محبت دا دلدادہ اے۔ تے مذہب پرشیدائی اے۔ اک اچھے کردار دے ليے اہم ترین گل ایہ ہُندی اے کہ انہاں اپنے اعمال انہاں دے گرفت وچ ہون۔ یعنی اوہ خیالات دے حوالے توں آزاد ہوئے۔ لیکن حسین اک بزدل کردار اے۔ کیونکہ موسیٰ دے قبر اُتے جاندے وقت مرد ہونے دے باوجود زمرد دے مقابلے وچ اوہ نہایت خوف محسوس کردا اے۔ تے پریاں دے دیکھدے ہی ڈر دے مارے بے ہوش ہو جاندا اے۔ اس دے نال نال اوہ آزاد تے خود مختار وی نئيں۔ کیونکہ اوہ اپنی سادہ لوحی دی بناءپر تے زمرد دی محبت وچ اَنھّا ہو کے شیخ علی وجودی دے ہتھوں بالکل بے جا ن آلہ بن جاندا اے۔ اس دے اشاراں اُتے امام نصر بن احمد جداں علماءتے خداترس مسلماناں نوں قتل کے ڈالتا اے۔ ایہ کم دلیرانہ تے حیرت انگیز اے۔ لیکن اس دے باوجود حسین دے کردار وچ کوئی جان نئيں۔ اوہ شروع توں لے کرآخر تک بے جان آلے دی طرح حرکت کردا اے۔ پہلے زمرد دے ہتھوں وچ کھیلدا رہیا۔ فیر علی وجودی دے ہتھوں وچ تے آخر وچ بلقان خاتون دے ہتھوں وچ کھلونے دی طرح حرکت کردا اے۔ ایہ لوگ جدھر چاہندے نيں۔ اسنوں مو ڑ دیندے نيں جو کم چاہندے نيں اس توں لے سکدے نيں۔
شرر دے دوسرے ناولاں دے ہیرو جے دل نئيں تاں دما غ ضرور رکھدے نيں۔ لیکن حسین دا کردار دماغ توں وی عاری کردار اے۔ حسین دے کردار وچ جو خوبیاں نيں اُس وچ کئی اک خوبیاں داستانوی کردار کيتیاں نيں۔ مثلاً زمرد دے قبر دے نال سامان خورد نوش دے بغیر چھ مہینے تک زند ہ رہنا۔ تے اُس سخت سردی وچ وقت گزرنا تے فیر تہ خاناں وچ لمبے لمبے چلے کاٹنا۔ تے علی وجود ی تک سفر بلا خوف و خطر کرنا قاری نوں Confusionماں ڈالتا اے۔ بہر کیف حسین دا کردار خوبیاں تے خامیاں دی آمیزش توں تیارشدہ کردار اے۔
زمرد دا کردار سودھو
حسین دے کردار دے بر خلا ف زمرد دے کردار وچ سانوں دلکشی نظر آندی اے۔ اوہ باہمت اے۔ تے دماغ وچ استقلال رکھدی اے۔ اپنی عصمت تے عفت نوں بچانے دے ليے اوہ وڈی وڈی تکالیف اُٹھا لیندی اے۔ حسین جدوں اُسنوں دے بھائی دی قبر اُتے جانے توں ڈرتا اے تاں اوہ اکیلے جانے دا فیصلہ کردی اے۔ جو اُس دے نڈر تے با حوصلہ ہونے دا پہلا ثبوت اے۔ فیر اوہ جس انداز توں اک مکمل پلان دے تحت فردوس براں دا راز فاش کردی اے اوہ اُس دے دماغی استقلال دی نشانی اے۔ اس دے علاوہ اوہ اک مشرقی لڑکی دی طرح اپنے بھائی توں بہت زیادہ محبت کردی اے تے اُسنوں دی قبر تک پہنچنے دے ليے اوہ گھر توں بھج جاندی اے تے ہر قسم دی تکالیف برداشت کردی اے۔ اوہ حسین دے برعکس دل وی رکھدی اے دماغ بھی۔ اوہ جذبات توں وی متاثر ہُندی اے۔ تے غور فکر توں وی اوہ اپنی انفرادیت برقرار رکھدی اے۔ ایتھے تک کہ جنت دی سیر کرنے والے کم ازاکم اسنوں ضرور یا د رکھدے نيں۔ آلہ کار اوہ وی ضرور بندی اے لیکن مجبوری دی حالت وچ ،کیونکہ اس دا انکار حسین دی زندگی دا خاتمہ کردیندا۔ حسین نوں گمراہ کرنے والے خطوط اُسی دے ہتھوں توں لکھدے گئے مگر اوہ مجبور اے۔ تے اوہ سب کچھ حسین دی زندگی دی دے ليے کردی اے۔ زمر د دا کردار ناول دا باہمت کردار اے۔ تے ناول دی اک اہم کڑی اے۔ اوہدی مدد توں فردوس براں دا راز فاش ہُندا اے۔ اوہدی تائید توں دنیا باطنیاں دے مظالم توں ہمیشہ دے ليے نجات پا جاندی اے۔ ایہ کردار شرر دے کامیاب ترین نسوانی کرداراں وچوں اک اے۔
شیخ علی وجودی دا کردار سودھو
شرر دے بعض کردار ایداں نيں جو ادب وچ ہمیشہ زندہ رہینگے۔ انہاں وچ اک کردار شیخ علی وجودی کااے۔ جو بے شک اس ناول دا سب توں بہترین کردار اے۔ تے ایہ کردار قاری دے دل و دماغ اُتے اپنے ایداں نقش چھڈ دیندا اے جس نوں اسيں کسی صورت وچ فراموش نئيں کرسکدے۔ ایہ کردار ناول دی پوری فضاءپر چھایا ہويا اے۔ اوہدی مصنوعی تقدیس، اوہدی علمیت، اس دا جلا ل سب فنکارانہ اے۔ اوہدی عیاری وچ وی اک حسن اے۔ فرقہ باطنیہ دے دوسرے عیار تے چالباز اس دے سامنے ماند پڑ جاندے نيں۔ اس دا اک اک لفظ نپا تلا ہُندا اے۔ اس دے جال وچ گرفتا ر ہو کے نکلنا قریب قریب ناممکن ہو جاندا اے۔ بوہت سارے مرید رکھدا اے۔ اوہ انہاں لوگاں اُتے اس طرح اثر ڈالتا اے کہ اوہ اپنے دل و دماغ سب کچھ اسنوں نذر کے دیندے نيں۔ صرف حسین ہی نئيں سارے مرید اس دے ہتھوں وچ بے جان آلے بن جاندے نيں۔ اوہ شکوک رفع کرنے وچ مہارت رکھدا اے۔ تے اس ضمن وچ انہاں دے الفاظ بعیداز فہم ہُندے نيں۔ انہاں دا جال بہت وسیع اے۔ اپنے معلومات دی مدد توں اوہ اپنے شائقین تے اپنے متلاشیاں نوں خود بخود پہچان جاتااے۔ اوہ مادی جسم دے نال فردوس براں وچ جدوں چاہے سیر کے سکدا اے۔ اوہدی تعلیمات ساد ہ مگر عیارانہ ہُندی اے۔ اوہ اپنے مریداں دے دل و دماغ ایہ جاگزاں کے دیندا اے کہ ”ہر ظاہر دا اک باطن ہُندا اے “۔ مرید دی نظر عموماً ظاہر اُتے رہندی اے۔ اوہ باطن توں واقف ہونے دی اہلیت نئيں رکھدا۔ اوہ غضب دی حالت جدوں مرید نوں دیکھدا اے تاں مرید رعب و دبدبہ توں کانپ اٹھتا اے۔ اس حالت وچ اپنے مرید نوں اوہ ”بحر وجود دا ناپاک قطرہ“ کہہ دے مخاطب کرتااے۔ جس توں اوہدی برتری تے مرید دی کمتری ثابت ہُندی اے۔ غرض شیخ علی وجودی دا کردار نہایت جاندار کردار اے۔ جو لحاظ توں پور ا اے۔
موسیٰ دا کردار سودھو
اس ناول وچ کچھ کردار ناں دی حد تک نيں تے مردہ نيں انہاں دی سرگرمیاں ساڈی نظراں دے سامنے نئيں نيں۔ اوہ مردہ نيں مگر اس دے باوجود شرر نے انہاں نوں ساڈی سوسائٹی کااک فرد بنا دتا اے تے انہاں دا قصہ توں تعلق پیدا کے دتا اے۔ مثلاً موسی جو زمرد دا بھائی اے اک مردہ کردار اے اس دے بارے وچ صرف اِنّا معلوم اے کہ اوہ پریاں دے ہتھوں قتل ہويا۔ تے زمرد اس دے قبر اُتے فاتحہ خوانی دے ليے حسین نوں ورغلا کے نکاح دے بہانے نال لے آئی۔ مرد ہ ہونے دے باوجود ایہ کرداربے حد اہم اے کیونکہ زمرد دا فاتحہ خوانی دے ليے اوہدی قبر اُتے آنا تے فیر پریاں دے ہتھوں اغوا ہو نا فیر فرقہ باطنیہ دے اسر ار توں پردہ اٹھنا ایہ سب کم موسیٰ دی وجہ توں ہوئے۔
اسی طرح چغتائی خان جو بلغان خاتون دا والد اے دا ذکر اے۔ چغتائی خان دا قتل بلغان خاتون دے جذبہ انتقام نوں ابھارتا اے تے اس طرح فرقہ باطنیہ دی اس ارضی جنت دی بربادی دا باعث بندی اے۔
اس دے علاوہ فردوس براں وچ کاظم جنونی، طور معنی ،امام قیامت یعنی خورشاہ، دے کردار نيں جنہاں دی مدد توں کہانی دی تکمیل ہُندی اے۔
مکالمہ نگاری سودھو
مکالمے وی ناول دا بہت اہم جزو ہُندے نيں۔ مکالمے دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ نیم ادبی بولی ہُندی اے۔ شرر دے ایتھے نفسیات دے عین مطابق مکالمے پائے جاندے نيں۔ اوہ وی خاص طور اُتے فردوس براں وچ ۔ یعنی زمرد تے حسین اک دوسرے دے نال بے پناہ محبت کردے نيں۔ زمرد اک دیہاندی تے شرمیلی لڑکی اے۔ جو اُس دے مکالماں توں واضح ہو جاندا اے۔ فیر مکالماں ہی دی بدولت اگے چل دے اوہدی عقلمندی، منصوبہ بندی سب کچھ واضح ہو کے ساڈے سامنے آجاندا اے۔ اس علاوہ شرر نے اس ناول وچ خود کلامی دے انداز توں استفادہ کیندا اے۔ خاص طور اُتے خود کلامی اوتھے بہت خوبصورت اے جدوں حسین زمرد دی جدائی وچ اپنے آپ توں سودائی دی طرح گلاں کردا ہويا نظرآتااے۔ زمرد او ر حسین دے درمیان بے تکلف گفتگو وی ناقدین حضرات دے نزدیک اک خامی اے۔ کیونکہ مذہبی گھرانے دے لڑکے تے لڑکیاں شادی توں پہلے اس قسم دی گفتگو کسی صورت وچ نئيں کر سکدے۔
شیخ علی وجودی دے منہ توں جو مکالمے نکلتے نيں اوہ شرر دے فن دا نقطہ کمال اے۔ وجودی دے مکالماں دے ذریعے ہی شرر نے اُسنوں اک بہت وڈی شخصیت توں نوازیا اے۔ شیخ علی وجودی تے حسین دے درمیان شرر نے جو گفتگو پیش دی اے۔ اس وچ ادبیت، علمیت، پرکاری، شوخی تے جاذبیت سب کچھ اے۔ ایتھے شرر نے نہایت موزاں بولی استعمال کیتی اے۔ علی وجودی دی گفتگو توں اوہدی فطرت اُتے وڈی اچھی روشنی پیندی اے۔ مکالمے دی ایہی شان کدرے کدرے طورمعنی دی گفتگو وچ وی نظرآندی اے۔ اس دے علاوہ تے کرداراں دے مکالمے اس دے مقابلے وچ بے جان تے رسمی دکھادی دیندے نيں۔
واضح رہے کہ بیک وقت ادیب، ناول نگار تے شاعر ہونے دے نال نال شرر مولوی وی سن ۔ فردوس براں وچ ایہ مولویت انہاں دے وڈے کم آئی اے۔ جتھے شعریت انہاں دا نال چھڈ دیندی اے۔ انہاں دے مکالمے نسبتاً بہتر ہو جاندے نيں۔ فردوس براں وچ جتھے کدرے مذہبی امور تے عقائد دے متعلق گفتگو ہُندی اے شرر وڈے اچھے تے جاندار مکالمے پیش کردے نيں۔ مثال دے طور اُتے شیخ علی وجودی دے مکالمے مولویت دے انداز توں اُتے نيں۔
منظر نگاری سودھو
شرر دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ جے و ہ ناولاں دے تے پہلوئو ں وچ ناکام رہے تاں اس دے برعکس منظر نگاری اُتے انھاں مکمل عبور حاصل اے۔ جو ناول دے ضمن وچ بہت اہم چیز اے۔ جدوں مصنف قاری دے سامنے حقائق لانا چاہندا اے تاں اوہ اُس زمانے دی تصویراں پیش کردا اے۔ جس دے بارے وچ اوہ لکھ رہیا ہُندا اے۔ کرداراں دی کہانی دی رفتار وچ مناظر بہت معاونت کردے نيں۔ شرر دے ہاں منظر نگاری دے بہترین نمونے سانوں نظرآندے اے۔ ایہ منظر نگاری رنگین تے جاندار مناظرپر مشتمل ہُندی اے۔ اُنہاں دا غالب رجحان تخیل دی طرف زیادہ اے لیکن فیر وی حقیقت دی تصویر کشی وچ وی اوہ اپنی مثال آ پ نيں۔
مناظر دو قسم دی ہُندے نيں اک اوہ جو براہ راست موضوع توں تعلق رکھدے نيں دوم جو براہ راست موضوع توں تعلق نئيں رکھدے۔ بلکہ ارد گرد دے ماحول نوں پیش کردے نيں۔ فردوس براں وچ دونے قسم دی منظر نگاری پائی جاندی اے۔ لیکن جو بھر پور منظر نگاری حسین تے زمرد دے سفر دی شروعات وچ کئی گئی اے۔ اوہ اپنی مثال آپ اے۔
جنت دی منظر کشی وچ شرر اپنے فن دی عروج اُتے نظرآندے نيں۔ ایتھے قاری اُنہاں دی فنکاری دی داد دتے بغیر نئيں رہ سکدا۔ بقول ڈاکٹر احسان الحق، ”اردو نثر وچ اس دے مقابلے وچ کوئی منظر پیش نئيں کے سکدا۔“
جنت دے تباہی دا ایسا خطرناک منظر شرر ساڈے سامنے پیش کردے نيں کہ لڑائی دا شور و غل او ر تباہی اسيں محسوس کردے نيں۔ تے قاری اپنے آپ قلعہ التمونت وچ پاندا اے۔ انہاں دی منظر نگاری دے بارے وچ پیام شاہجہان پوری لکھدے نيں۔ ” منظر کشی وچ وی شرر دا مقام بہت اُچا اے۔ ہولناک مناظر دی تصویر کشی کردے ہوئے انہاں نے ایداں الفاظ استعمال کیتے نيں کہ ہر لفظ قاری دے دل و دماغ اُتے وحشت ناک اثر چھڈ جاندا اے۔ روح پرور مناظر تے خصوصاً جنت دی تصویر دکھاندے ہوئے انہاں نے ملائم، دلفریب تے خوبصورت الفاظ توں کم لیا اے ۔“
پلاٹ سودھو
مختلف واقعات نوں منطقی ربط دے نال جوڑنے دا ناں پلاٹ اے۔ عبد الحلیم شرر اک اچھے قصہ گو نيں۔ انہاں دے پلاٹ عموماً چست ہُندے نيں۔ فردو س براں۔ دا پلاٹ وی چست منظم اے۔ اس وچ کدرے وی خلا محسوس نئيں ہُندا۔ نہ ڈھیلے پن دا احساس ہُندا اے۔ اُنہاں دا پلاٹ اپنے فطری ارتقاءکے مطابق اگے ودھدا اے۔ پہلے اوہ ہیرو تے ہیروئن دا تعارف کراندے نيں۔ اس دے بعد اوہ مصائب وچ گرفتار ہونا شروع ہو جاندے نيں۔ فیر دوسرے کرداراں نوں درمیان وچ لاندے نيں۔ تے آہستہ آہستہ کہانی اگے ودھدی اے۔ اوہ مشکلات دا شکار ہو جاندے نيں مگر رفتہ رفتہ اوہ مخالف قوتاں اُتے غالب آجاندے نيں۔ تے انجام خوشی اُتے یعنی ہیرو ہیروئن دی شادی اُتے ہُندا اے۔
تجسّس و جستجو سودھو
پلاٹ دی خوبصورتی دی وجہ توں اس ناول وچ تجسّس تے جستجو دی کیفیت بہت زیادہ اے۔ ناول وچ شروع توں لے کے آخر تک تجسّس ہی تجسّس اے۔ جو اس وقت شروع ہُندا اے جدوں موسیٰ دی قبر اُتے حسین تے زمرد پریاں دیکھ دے بے ہوش ہو جاندے نيں۔ تے فیر حسین ہوش وچ آکے جدوں موسی دی قبر وچ تغیر محسوس کردا اے تے فیر جدوں موسی دے ناں دے نال زمرد دا ناں دیکھدا اے۔ ایتھے توں تجسّس دی کیفیت شروع ہو جاندی اے۔ حسین نوں جو خطوط ملدے نيں او ر فیر نقشہ ملدا اے اُس وقت وی قاری تجسّس دی کیفیت توں دوچار ہُندا اے کہ اگے چل دے کیتا ہوئے گا۔ شیخ علی وجودی نال ملن دے بعد تاں خصوصاتجسّس و جستجو وچ اضافہ ہُندا اے۔ تے اسيں ایہ سوچدے نيں کہ کیتا حسین اپنے چچا نوں قتل کے دے گا۔ کیتا جس جنت دا ذکر ہو رہیا اے اوہ اپنی کوئی حقیقی حیثیت رکھدی اے یا سب کچھ جھوٹھ اے۔ تے ایہ کیفیت ناول دے آخر تک برقرار رہندی اے۔ تے قاری نوں گھیرے رکھدی اے۔
اسلوب سودھو
جتھے تک اسلوب دا تعلق اے تاں مذکورہ ناول وچ دلکش تے رواں دواں انداز تحریر اپنایا گیا اے۔ مشکل الفاظ بہت کم دیکھنے وچ آندے نيں۔ سادگی و سلاست نے فردوس براں دی عبارت نوں دلچسپ بنا دتا اے۔ ناول دی فضاء وچ متصوفانہ اصطلاحاں نے انوکھا رنگ پیدا کیتا اے۔ تصوف دی انہاں اصطلاحاں دی وجہ توں ساڈا ذہن کدی وحدت الوجود کدی وحدت الشہود دی جانب جا نکلدا اے۔ ناول شروع توں لے کے آخر تک شاعرانہ انداز وچ تحریر کیتا گیا اے۔ شاعرانہ و رمانوی بولی و بیان نے ناول وچ شعریت پیدا کردتی اے۔ ایہی وجہ اے کہ فردوس براں دی عبارت انتہائی دلکش چاشنی و شرینی توں مزین ہو گئی اے۔ اسی شعریت دا اثر اے کہ ناول دے انداز تحریر وچ ہر مقام اُتے رنگ و نور دے ہالے دکھادی دیندے نيں۔
مجموعی جائزہ سودھو
شرر نے اپنے اس ناول وچ ماضی دے اُتے عظمت نقوش نوں ابھارا اے۔ اخوت و مساوات، بہادری و سرفروشی تے حسن و عشق دی دل پزیر روایات نوں قلمبند کیااے۔ ایہ روایات اگرچہ اسلامی تاریخ توں وابستہ نيں لیکن دور بین نظراں وچ انہاں دی وقعت بین المذہبی وی اے۔ جذبات صالح دی عکاسی خالص انسانی زاویہ نگاہ توں دی اے۔ جنہاں دا عروج و ارتقاءانسانیت دے مقام نوں بلند کردا اے۔ شرر دی سچائی نے سچائی دے نال انہاں جذبات نوں پیش کیتا اے۔ انہاں دے مسلم نسوانی کردار بہادر، ایثار پیشہ تے اصول مفاد عامہ دے پیرو نيں۔
علی عباس حسینی نے فردوس براں شرر دے کوہ صنف وچ کوہ نور کہہ دے پکار اے۔
باہرلے جوڑ سودھو
- اقبال سائبر کتب خانہ Archived 2008-02-01 at the وے بیک مشین مکمل ناول پڑھنے دے لئی موجود اے۔