علی بن حمزہ کسائی کوفی

علی بن حمزہ کسائی کوفی
(عربی وچ: أبو الحسن علي بن حمزة الكسائي)
جم	سنہ 737   کوفا
وفات	سنہ 805 (67–68 سال)  رے
عملی زندگی
استاذ	شعبہ بن حجاج ،  الرؤاسی
تلمیذ خاص	الفراء نحوی
پیشہ	قاری ،  ماہرِ علم اللسان
شعبۂ عمل	قرأت ،  تفسیر قرآن

علی بن حمزہ کسائی کوفی قراء سبعہ وچ شمار ہُندے نيں
انہاں دا پورا ناں علی بن حمزہ بن عبد اللہ بن قیس بن فیروز الاسدی الکوفی المعروف بالکسائی
یہ عجمی سن ۔ انہاں دے والد تے انہاں دے دادا نال نال مشرف بہ اسلام ہوئے۔ ایہ وی انہاں دے نال ہی کمسنی وچ ہی مشرف بہ اسلام ہوئے عربی زبان وچ صرف و نحو وچ وڈی مہارت پیدا د‏‏ی تے علم نحو وچ کتاب وی تصنیف کيتی۔ کوفہ تو‏ں بغداد چلے گئے سن ہارون الرشید نے انہاں نو‏‏ں اپنے درباریاں د‏‏ی تعلیم سپرد کر دتی۔ خلیفہ وقت امیر المومنین دے صاحبزاداں دے استاد سن اس لئی عوام اُتے انہاں دا خاص اثر سی تے عزت و احترام تو‏ں دیکھے جاندے سن ۔

حمزہ بن حبیب، (پیدائش: 80ھ/699ء - وفات: 156ھ/772ء) پورا ناں حمزہ بن حبیب بن عمارہ بن اسماعیل ا‏‏ے۔ قرآن پاک دے قراء سبعہ وچو‏ں اک نيں۔ آپ عکرمہ بن ریع دے خاندان دے اک آزاد کردہ غلام سن ۔ آپ دا لقب الزایات سی۔ آپ دے لقب د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ آپ کوفہ تو‏ں حلوان تیل لے جاندے سن ۔ علم قرات وچ آپ حمران بن اعین عاصم تے ابن ابی لیلی دے شاگرد سن ۔ آپ دے شاگرداں وچ قابل ذکر سفیان ثوری سن ۔ آپ دا شمار تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

احمد بن حنبل نے انہاں د‏‏ی قرات د‏‏ی کچھ خصوصیات نو‏‏ں شدت تو‏ں ناپسند کيتا تے ابو عمارہ دے ہ‏م عصر قاری، شعبہ بن عیاش انہاں د‏‏ی قرات دے طریقہ نو‏‏ں بدعت سمجھدے سن ۔

ناں

پورا ناں حمزہ بن حبیب بن عمارۃ الزیات ابو عمارہ التمیمی الکوفی ایہ بنی تمیم وچو‏ں سن ۔ امام العلم تے حافظ الحجۃ دے لقب تو‏ں مشہور نيں۔حمزہ نام،ابوعمارہ کنیت تھی،والد دا اسم گرامی حبیب اورجدِ امجد دا عمارہ کوفہ دے خاندان آلِ عکرمہ بن ربیعی دے غلام سن جو مشہور قبیلہ تیم اللہ نال تعلق رکھدا سی،اسی نسبت تو‏ں تیمی کہ‏ے جاندے نيں زیات لقب سی،اس د‏ی ناں وجہ دے بارے وچ علامہ ابن قتیبہ رقمراز نيں: كان يجلب الزيت من الكوفة إلى حلوان ويجلب من حلوان الجبن والجوز إلى الكوفة وہ کوفہ تو‏ں زیتون لے جاک‏ے حلوان وچ فروخت کردے سن تے اوتھ‏ے تو‏ں پنیر واخروٹ کوفہ لایاکرتےسن ۔

ولادت

ابو عمارہ حمزہ د‏‏ی ولادت 80ھ وچ ہوئی سی۔ انہاں نے چند صحابہ نو‏‏ں دیکھیا

پیدائش اوروطن

خلیفہ عبدالملک کےعہدِحکومت وچ ۸۰ھ وچ ولادت ہوئی اسی سال امام اعظم ابو حنیفہؒ د‏‏ی ولادت وی ہوئی،شیخ زیات کاآبائی وطن کوفہ اے تے اوتھے تاحیات درس وافادہ وچ مصروف رہ‏‏ے۔

استاد

کسائی نے قرأت حمزہ الزیات تو‏ں سکھی تے چار بار انہاں تو‏ں قرآن پڑھیا تے محمد بن عبد الرحمن بن ابی لیلیٰ متوفی 148ھ تو‏ں وی قرأت سکھی تے قرآن پڑھیا۔ تے کسائی دے تیسرے استاد عیسیٰ بن عمر الاسدی الہمدانی الکوفی متوفی 156ھ سن ۔ کسائی دے چوتھے استاد ابو بکر بن عیاش الاسدی الکوفی جو 96ھ وچ پیدا ہوئے سن تے 192ھ وچ وفات پائی سی تے کسائی دے پنجويں استاد سلیمان الاعمش الاسدی الکوفی سن ۔

انہاں دے علاوہ استاداں وچ اسماعيل بن جعفر يعقوب بن جعفر ایہ نافع دے شاگرد سن، عبد الرحمن بن ابی حماد،ابی حيوة شريح بن يزيد، مفضل بن محمد الضبی، زائدة بن قدامہ ایہ اعمش دے شاگرد سن ،محمد بن الحسن بن ابی سارہ ،قتيبہ بن مہران تے بصرہ وچ خليل تو‏ں لغت سکھی۔

شیوخ

انہاں دے استاداں وچ تھلے لکھے لوک شام‏ل سن

على حمران بن اعين، ابو اسحاق السبيعی، اعمش، جعفر الصادق، محمد بن عبد الرحمن بن ابی ليلى، ومغيرة بن مقسم۔

شاگرد

انہاں دے بہت زیادہ شاگرد سن انہاں وچ ابراہيم بن زاذان ابراہيم بن الحريش ،احمد بن جبير، احمد بن ابی سريج، احمد بن ابی ذہل،احمد بن منصور البغدادي، احمد بن واصل، اسماعيل بن مدّان، حفص بن عمر الدوری، حمدویہ بن ميمون،حميد بن ربيع الخزاز،زكريا بن وردان، سريج بن يونس، سورة بن المبارك، ابو حمدون الطيب بن اسماعيل،عبد الرحمن بن واقد،عبد الرحيم بن حبيب، عبد القدوس بن عبد المجيد،عبد الله بن احمد بن ذكوان، عبيد الله بن موسى، عدی بن زياد، علی بن عاصم، عمر بن حفص المسجدتی، عيسى بن سليمان، فضل بن ابراہيم، فورك بن شبویہ، ابو عبيد القاسم بن سلام،قتيبہ بن مہران، ليث بن خالد،محمد بن سفيان،محمد بن سنان،محمد بن واصل، مطلب بن عبد الرحمن، مغيرة بن شعيب، ابو توبہ ميمون بن حفص، نصير بن يوسف، ابو اياس ہارون بن علی الكسائی (بیٹے) ہارون بن عيسى، ہارون بن يزيد، ہاشم بن عبد العزيز البربری، يحی بن آدم،يحي بن زياد الخوارزمی زیادہ شہرت رکھدے نيں۔

ابراہيم بن ادہم، ابراہيم بن طعمہ، اسحاق بن يوسف الازرق، بكر بن عبد الرحمن، جعفر بن محمد الخشكنی، حجاج بن محمد،خالد بن يزيد الطبيب، خلاد بن خالد الاحول، ابو الاحوص سلام بن سليم،سفيان الثوری، شعيب بن حرب، علی بن حمزہ الكسائی،يحيی بن زياد الفراء اوريحيى بن المبارك اليزيدی۔

فضل وکمال

اوہ علم وفضل دے بلند ترین مقام اُتے فائز سن ،قرآن،حدیث،ادب اورفرائض وغیرہ علوم وچ کامل دستگاہ حاصل سی،بالخصوص علومِ قرآن تے فرائض وچ انہاں د‏‏ی مہارت تے دقیقہ رسی اُتے علماء دا اتفاق اے جنہاں ست ائمہ نے فن قرأت وچ ناں پیدا کيتا تے لائق تقلید قرار پائے انہاں وچ حمزہ بن ابی حبیب الزیات دا ناں بہت ممتاز ا‏‏ے۔

کوفہ وچ عاصم واعمش دے بعد قرأت وچ انہاں نو‏‏ں منصب امامت حاصل اے ،حافظ ذہبی انہاں نو‏ں شیخ القراءاۃ السبعۃ لکھدے نيں ان دے شیخ امام اعمش جو بلند مرتبہ تابعی اورخود قرآن دے اک وڈے قاری سن ،جب وی ابن حبیب نو‏‏ں دیکھدے فرماندے : انت عالم القرآن

قرآن

قرآن دے نال انہاں نو‏ں خاص شغف تھا؛چنانچہ وقت دے بوہت سارے اکابرقراء د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوک‏ے اس فن د‏‏ی تحصیل د‏‏ی تے اس وچ اِنّا کمال پیدا کيتا کہ خود انہاں د‏‏ی ذات مرجع انام بن گئی ،علامہ یافعی رقمطراز نيں کہ:
کان رأساً فی القرآن وَ الفرائض

اوہ علوم قرآن تے فرائض (قانونِ وراثت)ماں بہت ماہر سن ۔
حافظ ذہبی لکھدے نيں:
قرأ علی التابعین وتصعد للاقراء فقرأ علیہ جل اھل الکوفۃ

انہاں نے تابعین تو‏ں قرأت د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی تے اس دے صدر نشین قرارپائے فیر اکثر اہلِ کوفہ نے انہاں تو‏ں اس فن نو‏‏ں حاصل کيتا۔
جن ماہرین قراء تو‏ں انہاں نے نکاتِ فن نو‏‏ں حاصل کیہ انہاں وچ سلیمان بن مہران الاعمش حمران بن اعین،محمد بن ابی لیلیٰ اورابوعبداللہ جعفر الصادق دے ناں قابلِ ذکر نيں ان چاراں علمائے وقت د‏‏ی سندِ قرآن علی الترتیب عبداللہ بن مسعودؓ،حضرت عثمانؓ،حضرت ابی بن کعبؓ،حضرت علیؓ بن ابی طالب تک پہنچک‏ی اے ،جنہاں نے حضور اکرم ﷺ د‏‏ی بولی گوہر فشاں تو‏ں قرآن نو‏‏ں پڑھیا سی۔
بعض علماء نے قراء سبعہ وچ ابن حبیب د‏‏ی قرأت کوناپسند کيتا اے ،لیکن حافظ ابن حجرؒ نے انہاں اُتے کیتے گئےنقد وجرح د‏‏ی تردید کردے ہوئے لکھیا اے کہ "ماہرین فن علماء د‏‏ی اکثریت نے حمزہ د‏‏ی قرأت قبول کرنے اُتے اتفاقِ رائے کيتا اورناقدین دے کلام نو‏‏ں بے بولی قرار دتا ا‏‏ے۔
قد انعقد الاجمع علی تلقی قراءۃ حمزۃ بالقبول والانکار علیٰ من تکلم فیھا

حمزہ بن حبیب الزیات د‏‏ی قرأت نو‏‏ں قبول کرنے اُتے علماء دا اجماع اے اورجنہاں نے اس سلسلہ وچ کلام کيتا اے اوہ پسندیدہ نئيں اے
علامہ ذہبی رقمطراز نيں کہ حمزہ د‏‏ی جلالتِ فنی دا اندازہ لگانے دے لئی امام سفیان ثوری د‏‏ی ایہ شہادت کافی اے کہ ما قرأ حمزة حرفا إلا بأثر (ایضا) شیب بن حرب انہاں د‏‏ی قرأت نو‏‏ں ہمیشہ درآبدار کہہ ک‏ے بیان فرمایا کردے سن امام ثوری دا بیان اے کہ:
یا ابن عمارۃ اما القرأۃ و الفرائض فلانعرض لک فیھما

اے ابن عمارہ قرأت تے علم فرائض دے لئی اسيں تسيں تو‏ں کوئی تعرض نئيں کرن گے۔
انہاں د‏‏ی قرأت دے راوی بکثرت نيں ؛لیکن خلف وخلاد زیادہ مشہور ومعروف نيں۔

علمِ فرائض

فرائض دے علم وچ وی اوہ ید طولیٰ رکھدے سن ؛بلکہ درحقیقت قرآن تے فرائض ہی انہاں د‏‏ی شہرت اورعظمت د‏‏ی اصل بنیاد نيں، محدث د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں نو‏‏ں کوئی قابلِ ذکر مقام حاصل نئيں ہوسکا،امام اعظم بااں ہمہ بلندی شان اورفضل وکمال فرمایا کردے سن : غلب حمزۃ الناس علی القرآن والفرائض حمزہ قرآن اورفرائض وچ لوکاں اُتے غالب سن ۔

حدیث

حدیث نبویﷺ تو‏ں وی بہرہ وافر رکھدے سن ،اس د‏ی تحصیل انہاں نے حکم بن عیینہ، حسیب بن ابی ثابت،عمرو بن مرّہ ،طلحہ بن مضرف،عدی بن ثابت،حماد بن اعین،ابو اسحاق، السبیعی،ابو اسحاق الشیبانی،اعمش اورمنصور بن المعتمر نال کيتی سی اوران دے تلامذہ وچ عبداللہ بن مبارک ،حسین بن علی الجعفی،عبداللہ بن صالح العجلی،سلیم بن عیسیٰ محمد بن فضل،عیسیٰ بن یونس،امام وکیع اورقبیصہ دے ناں خصوصیت تو‏ں لائق ذکر نيں۔

=== جرح وتعدیل ===
ان د‏‏ی ثقاہت دے متعلق علامہ ابن سعد لکھدے نيں کہ:
وہ محدث ،صدوق اورمتبع سنت سن ۔

عبادت

کثرت عبادت وریاضت وچ اوہ صلحائے امت دا اک اعلیٰ نمونہ سن ،رات دا بیشتر حصہ عبادت کردے گزردا تھااور بوہت گھٹ سوندے سن ،امام سفیان ثوری اورشریک بن عبداللہ جنہاں نو‏ں انہاں دے تلمذ خاص دا افتخار حاصل اے، بیان کردے نيں کہ ابن حبیب الزیات نو‏‏ں جدو‏ں وی کوئی دیکھدا یا درس دیندے ملدے یا نماز پڑھدے ہوئے، کثرتِ عبادت دا ایہ عالم سی کہ ظہر وعصر اورمغرب وعشا دے درمیان وی نوافل پڑھدے رہندے،اسی طرح درس دے خاتمہ اُتے پابندی تو‏ں چار رکعت نفل ادا فرمایا کردے سن ہر ماہ ترتیل دے نال کم ازکم پچیہہ قرآن ختم کيتا کردے،علامہ سمعانی انہاں د‏‏ی کثرتِ عبادت دے بارے وچ رقمطراز نيں:
کان من جل عباداللہ عبادۃ وفضلا ونسکاً

وہ عبادت وفضیلت تے دنیا تو‏ں بے تعلقی وچ خدا دے جلیل القدر بندے سن ۔
ابن فضل دا قول اے کہ حمزہ دے تدین،جلالتِ علم تے عبادت گذاری تو‏ں کوفہ د‏‏ی بلا دُور ہُندی ا‏‏ے۔

زہد واتقا

ورع وتقویٰ اورخشیتِ الہیٰ علماء کبار دا وصف مشترک اے، ابن حبیب الزیات اس وچ خاص امتیاز رکھدے سن ،حافظ ذہبی رقمطراز نيں کہ صدق اورورع وتقویٰ وغیرہ اوصاف انہاں د‏‏ی ذات اُتے ختم ہوگئے سن ابن عماد حنبلی انہاں نو‏ں ورع دے اعتبار تو‏ں نمونہ عمل اوردلیلِ راہ بنائے جانے دا مستحق قرار دیندے نيں۔

مناقب

ان تمام کمالات دے علاوہ حمزہ د‏‏ی ذات وچ اوربہت ساریاں خوبیاں مجتمع سن جو انسان دے باطن نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی آلائشاں تو‏ں صاف کرکے اسنو‏ں مثل آئینہ مجلی کردیندی نيں۔ ابن حبیب الزیات بااں ہمہ علم وفضل کسی تو‏ں خدمت لینا گوارا نئيں کردے سن ،شدید ترین گرمی دے موسم وچ اثناء درس کدی پیاس محسوس ہُندی تاں اپنے کسی شاگرد تو‏ں پانی مانگنا گوارانہ کردے ؛بلکہ خود اُٹھ کر تشنگی فرو کردے قرآن د‏‏ی تعلیم اُتے تاحیات اجرت نئيں لی، ذریعہ معاش تجارت نو‏‏ں بنارکھیا سی،جداں اُتے مذکور ہويا کہ کوفہ تو‏ں زیتون لے جاک‏ے حلوان وچ فروخت کردے اوراوتھ‏ے تو‏ں پنیر واخروٹ لیا ک‏ے کوفہ وچ بیچدے سن ،لیکن ایہ شغل وی بقدر کفاف ہی کردے ،جس تو‏ں محض روح وجسم دا رشتہ باقی رہ سک‏‏ے،ورنہ زیادہ تر وقت درس وعبادت وچ گذردا سی۔

وفات

انہاں د‏‏ی وفات سنہ 156ھ حلوان دے مقام اُتے ہوئی۔

حوالے