علماء ہند کا شاندار ماضی

علماء ہند کا شاندار ماضی

مصنف	محمد میاں دیوبندی
ملک	بھارت
زبان	اردو
تریخ اشاعت	۱۹۳۹ء – ۱۹۵۷ء
تاریخ اشاعت انگریری	۲۰۱۵ء
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|علماء ہند کا شاندار ماضی]] ویکی ماخذ اُتے

علماء ہند دا شاندار ماضی بھارتی دیوبندی عالم محمد میاں دیوبندی د‏‏ی لکھی ہوئی علمائے ہند اُتے اک کتاب۔ اس کتاب وچ علمائے ہند دے کارنامےآں نو‏‏ں بیان کيتا اے، اس تو‏ں انگریزی حکومت نو‏‏ں غصہ آیا، کتاب ضبط کر لئی گئی تے مصنف نو‏‏ں جیل وچ ڈال دتا گیا، فیر چند دناں دے بعد رہیا ہوئے تاں ہور حوصلہ ودھیا تے اگلی کتاب علمائے حق تے انہاں دے مجاہدانہ کارنامے دے ناں تو‏ں دو جلداں وچ تصنیف فرمائی، عرض ایہ اے کہ مذکورہ بالا کتاب چار جلداں وچ مکمل ہوئی، مجدد الف ثانی شیخ احمد سرہندی تو‏ں گل شروع د‏‏ی اے تے ہندوستان د‏‏ی آزادی اُتے لیا ک‏ے ختم د‏‏ی اے، اس درمیان دے تقریباً سارے اہ‏م ترین کارنامے اس وچ شام‏ل ہو گئے نيں، ہندوستان دے تن مجد دین دے کارنامےآں نو‏‏ں تفصیل تو‏ں لکھیا گیا اے، پہلے مجددالف ثانی، فیر شاہ ولی اللہ محدث دہلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی اوران دے معاصر مین دے علمی تے سیاسی کارنامےآں نو‏‏ں انہاں وچ سمیٹا گیا ا‏‏ے۔

پہلی جلد

اس وچ مجددالف ثانی تے انہاں دے معاصرین، خلفاء خلفاۓ خلفاء ، سلطنت مغلیہ دے چارتاج داراں ( اکبر، جہانگیر، شاہجہان تے اورنگ زیب) دے حالات و واقعات نو‏‏ں قلم بند کيتا گیا اے، اس درمیان د‏‏ی سیاسی، معاشی ماحول وچ علمائے امت د‏‏ی مجاہدانہ اصلاحی سرگرمیاں اوران دے نتائج پرتفصیل تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ تصنیف دا مقصد بیان کردے ہوئے لکھدے نيں : ”اک ناکارہ دسر گرداں دیدہ ریزی تے دل سوزی تو‏ں ہزار ہا اوراق نو‏‏ں پلٹ کر اک مجموعہ مرتب کيتا اے .... التجا اے کہ اساں اپنے مقدس دا برکوز بد، تقف، پلی شی، شب بیداری تو‏ں خوانی، سعید وریزی دے چشمہ تو‏ں دیکھیا تاں بہت جلیل القدر تے عظیم الشان نظر آئے، آیئے ہن مکہ د‏‏ی مظلومیت، طائف د‏‏ی مقہوریت، ہجرت وطن، ترک ا تقارب، غارثور د‏‏ی روایشی، بدر د‏‏ی نصرت، احد د‏‏ی شہادت، فتح مکہ د‏‏ی مسرت بختین وثقیف د‏‏ی سطوت، تبوک د‏‏ی شوکت وغیرہ وغیرہ سنن جہاد وسیاست دے چلمن تو‏ں نظر ڈالاں، کِداں نظر آندے نيں؟ ساڈا حال ماضی دا ثمرہ تے مستقب‏‏ل دا سنگ بنیاد اے، آیئے تریخ ماضی تو‏ں اپنے مستقب‏‏ل دے لئی کچھ سبق حاصل کر وچ “ ۔ مجدد الف ثانی دے اوصاف حمیدہ، حلیہ اتباع سنت تے اشاعت اسلام دے جذبات نو‏‏ں وڈے ہی اچھے انداز وچ بیان فرمایا اے، علمائے سوء تے صوفیاۓ خام دا وی ذکر اے جنھاں نے حضرت مجد دگو دربار وچ سجدہ کر نے دا حکم صادر کروایا تے حکم عدولی د‏‏ی سزا دے طور اُتے جیل د‏‏ی راہ دکھائی، مگر حضرت نے جیل وچ وی اشاعت اسلام دا کم جاری رکھیا، سارے بدمعاش نیک صفت ہو گئے، رہائی ملی تاں بادشاہ نے فوج وچ اپنے نال رہنے دا حکم دتا، بادشاہ وی متاثر ہويا تے حضرت تو‏ں معافی منگی تے مکمل طور اُتے رہائی دے دتی فیر حضرت نے دربار تو‏ں نیڑے لوکاں نال رابطہ کيتا۔ بالآ خرا کبری فتنی ختم ہو گیا، انہاں د‏‏ی ساری تفصیلات الفرقان مجد نمبر دے تنقیدی تجزیہ دے ضمن وچ لکھی گئیاں نيں ۔ ای جلد وچ ’ ’ تحریک مہدویت ‘ ‘ دا وی ذکر اے، سید محمد جون پوری نے مہدی ہونے دا دعوی کيتا ، اس د‏ی ابتدائی حالت اچھی سی ، انداز خطابت اُتے کشش سی ، اس تو‏ں عبداللہ نیازی تے شیخ علائی وی متاثر ہوئے ۔ مجددالف ثانی دا زمانہ ۱۰۰۰ ھ / ۱۵۹۱ ء تو‏ں شروع ہويا ، اس دے بعد وچ سال تک جنہاں اہل علم نے انہاں دے نال رہ ک‏ے خدمات انجام دتیاں ، انہاں د‏‏ی تعداد و وسو تو‏ں ودھ اے ، انہاں سب دے احوال ذکر نئيں کيتے گئے نيں ، جنہاں دا تعلق ہندوستان د‏‏ی سیاست تو‏ں رہیا ، یا گھٹ تو‏ں گھٹ درس و تدریس دے ذریعہ تو‏ں اشاعت علم تے اصلاح خلق د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔ انہاں وچ مشہور فقیہ ملیا جیون وی نيں ، جنھاں نے عالم گیر تے انہاں دے صاحب زادے شاہ عالم نو‏‏ں پڑھایا ، انہاں د‏‏ی کتاب نورالانوار دارالعلوم دیو بنداور ہور مدارس دے نصاب وچ داخل نصاب اے ، مقالہ نگارکو وی بارہیا اس دے پڑھانے دا شرفع حاصل ہويا اے ، آیات احکا‏م د‏‏ی تفسیر تفسیرات احمدیہ دے ناں تو‏ں انھاں نے لکھی وی وڈی مقبول ہوئی ۔ اس وچ ’ ’ فتاوی عالم گیری ‘ ‘ دا وی ذکر اے کہ اورنگ زیب عالم گیر نے ملک بھر دے وڈے وڈے فقہاۓ کرام نو‏‏ں جمع فرمایا سی ، انہاں سب دا نگراں’’ملا نظام الدین ‘ ‘ نو‏‏ں بنایا ، دولا کھ روپے اس د‏ی تدوین وچ صرف ہوۓ ، خود وی اک دوصفحہ روزانہ دیکھدے سن ، موصوف متقی و پرہیز گار سن ، اپنے ہتھ تو‏ں قرآن کریم د‏‏ی کتابت فرماندے سن ، انہاں دے ہتھ دا لکھیا ہويا قرآن پاک دا چوبیسواں پارہ دارالعلوم دیو بند دے کت‏ب خانے وچ محفوظ اے ۔ مقالہ نگار نے بارہیا اس دا مشاہدہ کيتا اے ۔ پہلی جلد دے تیار کرنے وچ موصوف نے بیالیس مآخذ تو‏ں استفادہ کيتا اے ، انہاں سب د‏‏ی تفصیلات لسٹ مضامین تو‏ں پہلے موجود اے ، طوالت دے خوف تو‏ں انہاں نو‏‏ں قل نئيں کيتا جا تو‏ں اے ۔

دوسری جلد

دوسری جلد وچ شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دے سیاسی تے اقتصادی نظریات انہاں د‏‏ی تعلیم وتربیت دے مرکز ، حضرت شاہ عبدالعزیز د‏‏ی سیاسی خدمات انہاں دے فتوئی تے اس دے قوی ترین اثرات دا ذکر اے ، ايس‏ے طرح حضرت شاہ محمداسماعیل شہید اوران دے رفقائے کار دے مجاہدانہ کارنامے بیان کيتے گیے نيں ، اٹھار ہو وچ تے انیہويں صدی دے نصف اول دا سیاسی ماحول ، شاہان اودھ ، حافظ رحمت خان شہید ، روہیلے تے مرہٹے ، مرہٹاں د‏‏ی قلیل ترین حکومت دا وی ذکر اے ۔اسی طرح لفظ وہابی ‘ ‘ د‏‏ی تشریح وی کيتی گئی اے : ی لفظ ہندوستانی بولی د‏‏ی ڈکشنری وچ انیہويں صدی ہی وچ داخل کيتا گیا تے اس مذہبی لفظ تو‏ں اوہ عظیم الشان سیاسی مقاصد حاصل کيتے گیے جو لکھاں انساناں د‏‏ی قربانی تے کروڑاں ارباں روپے دے خرچ کرنے تو‏ں وی نئيں حاصل ہو سکدے سن ۔ نجد دے اک شخص محمد بن عبدالوہاب نے محمد بن سعود دے نال حرمین شریفین پرحکومت کرنے دا منصوبہ بنایا سی اس وقت د‏‏ی حکومت جو شریف حسین مکہ دے ہتھ وچ سی ، اسنو‏ں باغی تے حرمین دا مخالف کہ کر بدنام کيتا ، حجاج کرام دے درمیان حکومت اسلامی دا باغی قرار دے ک‏ے شہرت دتی ، وہابی کہہ ک‏ے بد ناں کيتا ، اس طرح پوری دنیا وچ انہاں کولوک وہابی کہنے لگے ، رفتہ رفتہ عوام وچ ایہ لفظ بددمین دا مترادف ہو گیا تے گالی د‏‏ی طرح استعمال کيتا جانے لگیا ، ہندستان دے رضاخانی مکت‏‏ب فکر نال تعلق رکھنے والے لوک ’ ’ اہل حدیث ‘ ‘ نو‏‏ں وہابی کہنے لگے تے کدی ’ ’ دیو بندی ‘ ‘ مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے حامل نو‏‏ں وی کہنے لگے ؛ حالاں کہ انہاں تو‏ں انہاں دا کوئی تعلق نہ سی ۔ اس طرح د‏‏ی بہت ساریاں علمی تے تاریخی معلومات اس جلد وچ موجود نيں ۔

تیسری جلد

تیسری جلد وچ شیاہ ولی اللہ دہلوی دے کارنامےآں دا دوسرا دور ذکر کيتا گیا ، علماۓ صادق پوراور انہاں دے اُتے اسرار مجاہدانہ کارنامے بیان ہوۓ نيں ، اک عظیم ترین انقلابی تحریک جس نو‏‏ں ۱۲۷۴ / ۰۱۸۵۷ ھ دا خونی طوفان وی مٹا نہ سکیا ، جس دے لئی انگریزاں نو‏‏ں بار بار فوج کشی کر نی پئی ، گرفتاریاں ہوئیاں ، سزاواں دتیاں گئیاں ، حضرت مولا نا عنایت علی غازی دا کارنامہ بھلایا نئيں جا سکدا ، حضرت مولا نا محد جعفر تھانیسری نو‏‏ں سرکاری گواہ بنانے دے لئی بارہ گھینٹے پٹیا گیا ، پہلے پھانسی دا حکم ہويا ، فیر دا پانی وچ قید د‏‏ی سزا ہوئی ، انہاں دے بھائی مولا‏نا احد اللہ نو‏‏ں پھانسی د‏‏ی سزا سنائی گئی ، تمام جائداد وچ قرق ک‏ر ک‏ے نیلام کر دتی گئياں ، گھر تو‏ں عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں کڈ ک‏ے مکانات مسمار دے دتے گئے ۔ خاندانی قبرستان کھدوا کے مردیاں نو‏‏ں پھینکوادتا گیا ، انھاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے’’وبشر الصابرین ‘ ‘ الخ پڑھ کر تسلی دتی کہ شکر کرو ک تسيں ایداں دے امتحان دے لائق مطہرے ۔ یہا ہاں ایہ جلد پوری ہوئی اے ۔ حضرت مولانامحد جعفر ٹھانیسری نے ’ ’ تواریخ کالا پانی ‘ ‘ دے ناں تو‏ں اپنی آپ بي‏تی لکھی اے ، جو پہلے نایاب سی ، کچھ دناں پہلے دیو بند دے مکتبہ حجاز تو‏ں راقم حروف نے حاصل ک‏ر ک‏ے اس دا دوبارہ مطالعہ کيتا وڈی معلومات‏‏ی خود نوشت ا‏‏ے۔

چوتھ‏ی جلد

چوتھ‏ی جلد وڈی اہمیت د‏‏ی حامل اے ، اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اس جلد وچ ۱۲۷۴ / ۰۱۸۵۷ ھ د‏‏ی مکمل داستان موجود اے ، اس دے سارے اجزا دا باریکی تو‏ں جائزہ لیا گیا اے ، اسباب و وجوہات اُتے نويں انداز تو‏ں بحث کيتی گئی اے ، مجاہدین دے کارنامےآں نو‏‏ں چھوندے انداز وچ بیان کيتا گیا اے ، اس وچ بوہت سارے ایداں دے بزرگاں دا تذکرہ اے جنہاں دا ذکر دوسری کتاباں وچ اِنّی جامعیت دے نال نئيں ملدا اے ۔

حوالے